Ze Ezahezi mwa Bupilo

Bupilo Bo Bu Tabisa mwa Sebelezo ya Jehova

KA MO LI KANDEKEZWI KI RUSSELL KURZEN

Ne ni pepilwe la September 22, 1907, ili lilimo ze supile pili nako ya kaulakañi i si ka fita kale fo ne ku tumbukezi Ndwa ya Lifasi ya I. Lubasi lwa luna ne lu fumile ka nzila ya butokwa hahulu. Ha se mu ikutwezi ze nyinyani ze ne ezahezi mwa bupilo bwa luna, ni kolwa kuli mu ka lumelelana ni na.

BOKUKU ba basali bo Kurzen ne ba kalile ku bata niti ka za Mulimu inge ba sa li kasizana. Pili ba si ka ba kale mwa lilimo za ku nonoboka, ne ba potezi likeleke ze sikai mwa Spiez, Switzerland, ili sibaka se si buheha mo ne ba pepezwi. Ka 1887, lilimonyana hamulaho wa ku kena mwa linyalo, lubasi lwa bona lwa tuta ni batu ba bañwi be ne ba tutela kwa United States.

Lubasi lwa bona lwa y’o yaha mwa Ohio. Kona k’o, ibat’o ba ka 1900, Bokuku ba fumana lukumbu lo ne ba bata. Ne ba lu fumani mwa buka ye bizwa The Time Is at Hand, mwa puo ya Sijelemani, ye ne ñozwi ki Charles Taze Russell. Kapili-pili ba lemuha kuli ze ne ba bala ne li na ni niti ya Bibele. Bokuku niha ne ba sa koni ku bala hande Sikuwa, ba eza ñoliso ya magazini ya Tora ya ku Libelela mwa Sikuwa. Ba zwelapili ku ituta cwalo niti ya Bibele mi, ka nako ye swana, ba ituta ni puo ya Sikuwa. Bokuku ba banna bona ne ba si ka isa pilu ni hanyinyani kwa litaba za kwa moya ze ne ba tabela bo musal’a bona.

Kwa bana ba 11 ba Bokuku ba basali bo Kurzen, ne li fela ba babeli, bo John ni Adolph, be ne ba itebuhile hahulu tutu ya kwa moya ye ne ba fumani bokuku. Bo John n’e li bona bondate, mi ne ba kolobelizwe ka 1904 kwa mukopano wa kwa St. Louis, mwa Missouri, ili mukopano wa Baituti ba Bibele, ka mo ne ba zibahalela Lipaki za Jehova mwa miteñi yeo. Ka ku ba kuli buñata bwa Baituti ba Bibele ne ba  si ka fuma hahulu, mukopano n’o lukisizwe ku eziwa ka nako ye swana ni fo ne ku ezahalela mukiti o bizwa World’s Fair mwa St. Louis ilikuli ba kone ku ya ka litima ka nako yeo teko ya nzila ne i cipisizwe. Hamulaho, ka 1907, bo ndate ba banyinyani bo Adolph ba kolobezwa kwa mukopano o n’o ezelizwe kwa Niagara Falls, ye mwa New York. Bondate ni banyani ba bona ba kutaza ka cisehelo ze ne ba itutile mwa Bibele, mi sibeli sa bona ba ba likombwa za ka nako ye tezi (ba ba bizwa cwale kuli mapaina).

Kacwalo, ka nako ye ne ni pepilwe ka 1907, lubasi lwa hesu ne se lu fumile kwa moya. (Liproverbia 10:22) Ka 1908, bashemi ba ka bo John ni bo Ida ne ba ile ni na kwa mukopano wa “On to Victory” o n’o bezi kwa Put-in-Bay, mwa Ohio. Ne ni sa li kambututu ka nako yeo. Teñi k’o, Joseph F. Rutherford, ya n’a li sikombwa sa maeto ka nako yeo, n’a li yena muina-situlo wa mukopano. Livikinyana kwamulaho, n’a li kwa Dalton, mwa Ohio, ili k’o n’a lu potezi fa ndu ni ku fa lingambolo kwa Baituti ba Bibele ba fa sibaka.

Ki niti kuli na ha ni hupuli likezahalo zeo, kono ni hupula mukopano o n’o bezi kwa Mountain Lake Park, mwa Maryland, ka 1911. Teñi k’o, na ni Esther, kaizel’a ka, ne lu kopani ni Charles Taze Russell, ya n’a okamela musebezi wa Baituti ba Bibele wa ku kutaza wa mwa lifasi kaufela.

La June 28, 1914, ili fa lizazi f’o lifasi ne li tupwikezi mwa ndwa hamulaho wa ku bulaiwa kwa nabi Ferdinand ni musal’a hae mwa tolopo ya Sarajevo, ne ni ile ni lubasi lwa hesu kwa mukopano o n’o ezizwe ka kozo kwa tolopo ya Columbus, ye mwa Ohio. Haisali ku zwiwa mwa lilimo zeo za makalelo, ni bile ni tohonolo ya ku fumaneha kwa mikopano ye miñata ya batu ba Jehova. Ye miñwi ne li mikopano ya batu b’a mwanda fela kamba ku fitelela hanyinyani. Ye miñwi ne li mikopano ko ku na ni baputehi ba bañata mwa libaka ze ñwi ze tuna ka ku fitisisa za lipapali za mwa lifasi.

Ndu ya Luna mwa Sibaka Se Sinde

Ku kala ka 1908 ku ya ka 1918, mwa ndu ya luna ya mwa Dalton—ye n’e li fahal’a litolopo za Pittsburgh, ye mwa Pennsylvania, ni Cleveland, ye mwa Ohio—ne ku ezezwanga teñi mikopano ya puteho ye minyinyani ya Baituti ba Bibele. Ndu ya luna ya ba mafitelo a babuleli ba bañata be ne ba pota. Ne ba tamelelanga lipizi ni likoloi za bona kwamulaho wa lushoko lwa luna ni ku kandeka ku ba ba kopani ze ezahezi ze tabisa ni  litaba ze ñwi za butokwa za kwa moya. Miteñi yeo ne i li ye tabisa luli!

Bondate ne li baluti, kono ne ba iyakatwa hahulu musebezi o mutuna ka ku fitisisa wa buluti, ili bukombwa bwa Sikreste. Ne ba lutanga lubasi lwa bona ka za Jehova, mi ka zazi manzibwana, ne lu lapelanga hamoho sina lubasi. Ka nako ya maliha a 1919, Bondate ba lekisa pizi ni koloi ya luna. Ba leka mota ye bizwa 1914 Ford ka mali a eza $175 (K752,500) ilikuli ba kone ku kutaza kwa batu ba bañata. Ka 1919 ni ka 1922, lubasi lwa hesu ne lu ile ka mota yeo kwa mikopano ye mituna ya Baituti ba Bibele kwa Cedar Point, Ohio.

Lubasi lwa luna mutumbi—na; Boma; Bondate; Esther, John, munyan’a ka—ne lu kutazanga kwa nyangela. Ni hupula hande lwapili ha ne ni buzizwe puzo ka za Bibele ki muñ’a ndu yo muñwi. Ne ni li wa lilimo ze supile. Munna y’o n’a buzize kuli: “Kashimani tuwe, Armagedoni ki nto mañi?” Ka tusonyana ya bondate, na kona ku mu alaba ka ku itusisa Bibele.

Ku Kala Bukombwa bwa Nako Ye Tezi

Ka 1931, lubasi lwa hesu lwa y’o fumaneha kwa mukopano o n’o bezi kwa Columbus, Ohio, ili k’o ne lu tabezi ku amuhela libizo la luna le linca, lona la Lipaki za Jehova. John n’a tabezi hahulu kuli mane a atula kuli na ni yena lu kalise musebezi wa bupaina. * Lwa eza cwalo, mi Boma, Bondate, ni Esther ni bona ba eza cwalo. Ne lu na ni nto ya butokwa luli, ili lubasi lo lu swalisani mwa musebezi o tabisa wa ku shaela taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu! Kamita ni itumela hahulu ku Jehova kabakala mpo yeo. Niha ne lu tabile hahulu cwalo, ne ku sa na ni ze ñata ze tabisa kwapili.

Ka 1934, mwa kweli ya February, na y’o kala ku sebeleza kwa sibaka se situna sa tamaiso sa Lipaki za Jehova (se si bizwa kuli Betele) mwa Brooklyn, New York. John ni yena a ni latelela livikinyana hasamulaho. Ne lu pila mwa muzuzu u li muñwi ku fitela fa n’a nyalezi Jessie, musal’a hae ya lateha, ili ka 1953.

Na ni John ha se lu ile kwa Betele, bashemi ba luna ba lumela ku y’o ezeza bupaina kwa likalulo ze fitana-fitana za naha mi Esther ni George Read, yena munn’a hae, ne ba yelezi ni bona. Bashemi ba luna ne ba zwezipili ku ba mapaina ku fitela fo ba timelela ka 1963 ba na ni sepo ya ku ya kwa lihalimu. Esther ni munn’a hae ba ba ni lubasi lo lunde, mi ni na ni bana ni baikulu ba sikai, ili be ni lata hahulu.

Musebezi ni Sango fa Betele

John a sebelisa buikoneli bwa hae kwa Betele mi n’a sebezanga hamoho ni ba bañwi ba fa Betele mwa misebezi ye cwale ka ku panga mishini ye kona ku shimbiwa ya ku lizeza teñi matapa. Likiti-kiti za Lipaki za Jehova ne ba itusisize mishini yeo mwa bukombwa bwa fa ndu ni ndu. John hape n’a tusize mwa ku eza milelo ya mwa ku pangela mane ni ku panga mishini ye ne i itusiswanga kwa ku maneka ni ku ñola fa limagazini ze n’e lumelwanga kwa bañolisi.

Musebezi wa ka wa pili fa Betele ne li wa ku sebeleza mwa sibaka ko ku manekiwa libuka. Ne ku na ni batangana ba bañwi be ne ba sebeleza mwa fakitori ka nako yeo ili bao ba sa sebeza ka busepahali fa Betele. Ku bona bao ku na ni Carey Barber ni Robert Hatzfeld. Ba bañwi ku bona bao be ni sa hupula ka lilato, kono ili ba ba se ba timezi, ne ku na ni Nathan Knorr, Karl Klein, Lyman Swingle, Klaus Jensen, Grant Suiter, George Gangas, Orin Hibbard, John Sioras, Robert Payne, Charles Fekel, Benno Burczyk, ni John Perry. Ne ba zwezipili ku eza misebezi ya bona ka lilimo-limo, mi ne ba sa bilaelangi kamba ku libelela ku “huliswa.” Niteñi, buñata bwa Bakreste ba batoziwa bao ne ba amuhezi buikalabelo bo butuna kopano ha ne i nze i hula. Ba bañwi mane se ba bile lilama za Sitopa Se Si Busa sa Lipaki za Jehova.

Ku sebeza ni mizwale ba baitomboli bao ne ku ni lutile tuto ya butokwa. Mwa misebezi ya silifasi, batu ba fiwa tuelo ya misebezi ya bona. W’o ki mupuzo wa bona. Ku sebeleza fa Betele ku tahisa limbuyoti ze tuna za kwa moya, mi ki banna ni basali ba ba tiile kwa moya fela ba ba itebuha mipuzo ye cwalo.—1 Makorinte 2:6-16.

 Nathan Knorr, ya n’a tile fa Betele inge a li mutangana ya sa nonoboka ka 1923, n’a li muokameli wa kwa fakitori mwa ma 1930. N’a tahanga mwa fakitori ka zazi ni ku lumelisa mubeleki ni mubeleki. Luna be ne ba sa z’o taha-taha fa Betele ne lu itebuhanga hahulu ku iswa pilu ko ku cwalo. Ka 1936, lwa amuhela mushini o munca o hatisa ku zwelela kwa Germany, mi ne ku bezi t’ata mizwale ba bañwi ba banca ku kopanya likalulo za ona. Kacwalo, muzwale Knorr a apala sikenelela mi a sebeza ni bona ka mazazi a fitelela kweli ku fitela ba u lukisa.

Muzwale Knorr n’a sebeza ka t’ata luli kuli buñata bwa luna ne lu sa koni ku sebeza mwa n’a sebeleza. Kono hape n’a ziba ku itabisa. Mane niha s’a filwe ku okamela misebezi ya ku kutaza mwa lifasi kamukana ya Lipaki za Jehova mwa January ka 1942, fokuñwi n’a bapalanga papali ye bizwa baseball ni lilama ze ñwi za lubasi lwa fa Betele ni baituti ba sikolo sa balumiwa sa Gilead kwa libapalelo la sikolo se ne si li kwa South Lansing, mwa New York.

Mwa April ka 1950, lubasi lwa fa Betele lwa tutela mwa kalulo ya muyaho wa luna o lundatamani mandu a’ lishumi o fumaneha kwa 124 Columbia Heights, Brooklyn, ye mwa New York. Sibaka se sinca sa ku cela teñi ne li se si likani kuli luna kaufela lu kone ku ina teñi kuli lu ce hamoho. Mwahal’a lilimo ze bat’o ba ze talu za ku yaha muyaho wa malobalo w’o, ne lu sa koni ku ba ni tukiso ya milapelo ya kakusasana. Ne lu tabezi hahulu ha ne lu konile ku kalisa ku eza tukiso yeo! Muzwale Knorr n’a ni file ku ina ni yena kwa tafule ya muina-situlo ilikuli ni kone ku mu tusa ku hupula mabizo a lilama ba banca ba lubasi lwa luna. Ka lilimo ze 50, ni inzi mwa sipula se si swana ka nako ya milapelo ya kakusasana ni ka nako ya ku kushuka. Cwale, la August 4, 2000, licelo la kwaliwa, mi na isiwa ku le liñwi la macelo a n’a lukisizwe kwa muyaho o n’o banga Towers Hotel.

Ka nakonyana mwa ma-1950, ne ni sebezanga mwa fakitori fa mushini o bizwa Linotype. Ne ni beyanga hamoho tusipi twa litaku to ne tu itusiswanga kwa ku ñola fa makepe. Yeo ne li kalulo ye ñwi ya musebezi wa ku hatisa libuka. Ne ni sa tabeli hahulu musebezi w’o, kono William Peterson, ya n’a okamela mishini yeo, n’a li ya musa hahulu ku na mi mane n’a ikola ku sebeleza teñi. Cwale, ka 1960, ne ku tokwahala baitateli kuli ba y’o penta muyaho o munca wa malobalo o n’o sa z’o yahiwa kwa 107 Columbia Heights. Ne ni tabezi ku y’o tusa mwa ku lukisa muyaho o munca w’o o ne u ka itusiswanga ki lubasi lwa luna lwa fa Betele lo ne lu zwelapili ku hula.

Hamulahonyana wa ku pentiwa kwa muyaho wa 107 Columbia Heights, ne ni komokile ni ku tabela ha ne ni filwe musebezi wa ku amuhelanga baeñi fa Betele. Lilimo ze 40 ze felile ni nze ni sweli musebezi w’o n’e li ze tabisa sina lilimo ze ñwi kaufela ze ni tandile mwa Betele. Ibe kuli ne li bapoti kamba lilama ba banca ba lubasi lwa fa Betele be ne ba taha, ne ku tabisa luli ku yeya ze ne tahiswa ki ku sebeza hamoho mwa kulo ya Mubuso.

Baituti ba Bibele Ba Ba Mafulofulo

Lubasi lwa luna lwa fa Betele lu fumile kwa moya kabakala lilato le lu na ni lona kwa Bibele. Ha ne ni tile fa Betele, ne ni buzize Emma Hamilton, ya n’a balanga ze tolokilwe, kuli n’a balile hakai Bibele. N’a ni alabile kuli: “Ha 35, mi ku zwelela f’o, ha ni sa ziba kuli ni i balile hakai.” Anton Koerber, Mukreste yo muñwi ya m’ata ya n’a bile mwa Betele ibat’o ba ka nako ye swana ni Emma, n’a bulelanga kuli: “Mu si ke mwa beyanga Bibele kwahule ni mina.”

Muzwale Russell ha s’a timezi ka 1916, Joseph F. Rutherford a amuhela buikalabelo bwa ku okamela kopano bwa n’a tandanisa Russell. Rutherford n’a li mubuleli wa fa nyangela ya m’ata, y’o ka ku ba caziba wa mulao n’a yemelanga Lipaki za Jehova mwa litaba mwa Kuta Ye Tuna ka ku fitisisa mwa United States. Muzwale Rutherford ha s’a timezi ka 1942, Muzwale Knorr a mu yola. Muzwale Knorr n’a sebelize ka t’ata mwa ku hulisa bunangu bwa hae bwa ku bulela fa nyangela. Ka ku ba kuli ne ni ina mwa muzuzu o li bukaufi ni wa hae, ne ni mu utwanga a kuta-kutela ku itukiseza lingambolo za hae. Nako ha ne inze i ya, ka buikatazo b’o, a ba mubuleli wa fa nyangela yo munde.

 Mwa February ka 1942, Muzwale Knorr n’a tusize mwa ku toma sikolo sa ku tusa luna mizwale ba fa Betele kaufela kuli lu bolosole buikoneli bwa luna bwa ku luta ni ku bulela. Sikolo seo ne si koñomeka ka za ku eza patisiso ka za Bibele ni ku bulela fa nyangela. Kwa makalelo, yo muñwi ni yo muñwi wa luna n’a filwe ku fa lingambolo ze kuswani ka za batu ba mwa Bibele. Ngambolo ya ka ya pili n’e i bulela ka za Mushe. Ka 1943, sikolo se si swana ni seo ne si tomilwe mwa liputeho za Lipaki za Jehova, mi si zwezipili ku t’o fita kacenu. Kwa Betele, ku sa koñomekiwa ku ba ni zibo ya Bibele ni ku zwisezapili milutelo ye minde.

Mwa February ka 1943, sitopa sa pili sa sikolo sa bulumiwa sa Gilead sa kalisa. Cwale, sitopa sa bu 111 sa Gilead kihona si sa z’o ungulwa! Mwa lilimo ze 58 ze se si sebelize, batu ba ba fitelela 7,000 se ba lutilwe kwa sikolo seo kuli ba be balumiwa mwa lifasi kaufela. Ka ku lemuseha, mwa 1943 sikolo seo ha ne si tomilwe, Lipaki za Jehova ne ba fitelela hanyinyani fela 100,000 mwa lifasi kaufela. Cwale, ba ba abana mwa ku shaela taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu se ba fitelela 6,000,000!

Ku Itebuha Sanda sa Ka Sa kwa Moya

Nakonyana pili sikolo sa Gilead si si ka tomwa kale, ba balalu ku luna be ne ba zwa kwa Betele ne lu filwe ku potela liputeho kaufela ze mwa United States. Ne lu inanga lizazi, mazazinyana, kamba mane viki lu nze lu ikataza ku tiisa liputeho zeo kwa moya. Ne lu bizwa kuli batanga ba mizwale, ili libizo le ne li cincizwe ku ba mutang’a mupotoloho, kamba muokameli wa mupotoloho. Kono hamulahonyana fela wa ku tomiwa kwa Sikolo sa Gilead, ne ni kupilwe ku kuta kuli ni y’o luta lituto ze ñwi. Na ba muluti wa kamita mwa sitopa sa bubeli ku isa ku sa buketalizoho, mi hape na yola yo muñwi wa baluti ba kamita mi na luta sitopa sa bu 14. Ku kona ku nyakisisa ni baituti ka za likezahalo ze makaza za kwa makalelo za kopano ya Jehova—buñata  bwa zona ili ze ne ni kona ku kandeka ka ku ba ya n’a iponezi zona—ne ku ni ezisize ku itebuha hahulu sandatuna sa ka sa kwa moya.

Mwa lilimo ze felile, ni bile ni tohonolo ye ñwi ili ya ku fumaneha kwa mikopano ya mwahal’a macaba ya batu ba Jehova. Ka 1963, na ni bayemeli ba bañwi ba ba fitelela 500 lwa ya mwa likalulo-kalulo za lifasi kwa mikopano ye mituna ya “Everlasting Good News.” Mikopano ye mituna ye miñwi ye hupulwa hahulu ye ne ni fumanehile teñi ne i bezi mwa litolopo za Warsaw, mwa Poland, ka 1989; mwa Berlin, ye mwa Germany, ka 1990; ni mwa Moscow, ye mwa Russia, ka 1993. Kwa mukopano ni mukopano, ne ni bile ni tohonolo ya ku kopana ni mizwale ni likaizeli ba bañwi ba luna ba ba lateha be ne ba tiyezi ku nyandiswa ka lilimo-limo ki puso ya ba Nazi, ya ba Komyunizimu kamba bubeli bwa zona lipuso zeo ze peli. Mikopano yeo ne i tiisa tumelo luli!

Ni bile ni bupilo bo bu tabisa hahulu mwa sebelezo ya Jehova! Limbuyoti za kwa moya ha li feli. Mi, ka ku shutana ni sifumu, ha lu zwelapili ku abana lika za butokwa zeo, sifumu sa luna sa kwa moya si ka ekezeha cwalo. Fokuñwi ni utwanga ba bañwi ha ba bulela kuli kambe ne ba si ka huliswa ba li Lipaki za Jehova, ba li ne ba ka be ba itebuhile hahulu liniti za Bibele kambe pili ne ba pilile bupilo bwa kwande a kopano ya Mulimu.

Kwa ni filikanyanga luli ku utwa ba banca ha ba bulela cwalo. F’o ba talusa kuli ki ko kunde hahulu ku sa huliswa mutu a na ni zibo ya linzila za Jehova. Kono mu nahane ka za mikwa ye maswe ni munahanelo o sinya o ba na ni ku tubula batu ha ba fumana niti ya Bibele mwa buhulu bwa bona. Kamita ni bile ya itebuha hahulu kuli bashemi ba ka ba hulisize bana ba bona ba balalu mwa nzila ya ku luka. John n’a zwezipili ku ba mutanga ya sepahala wa Jehova ku fitela f’a timelela ka 1980, mi Esther u sa li Paki ya sepahala ku t’o fitela kacenu le.

Ni iheta ka ku itebuha luli liango ze nde hahulu ze ni bile ni zona ni mizwale ni likaizeli ba Sikreste ba bañata ba ba sepahala. Cwale se ni bile mwa Betele ka lilimo ze fitelela 67, ili lilimo ze nde luli. Nihaike kuli ha ni si ka kena mwa linyalo ni kamuta, ni na ni bana ba bañata ba kwa moya, mane ni baikulu ba kwa moya. Mi ni tabela ku nahana ka za lilama kaufela ba ba lateha ba banca ba lubasi lwa luna lwa kwa moya lwa mwa lifasi kaufela be ni sa na ni ku kopana ni bona. Kaufela bona bao ki ba butokwa. Manzwi a ki a niti luli, a li: “Ku fuyolwa ki [Muñ’a] Bupilo ku fumisa mutu”!—Liproverbia 10:22.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 20]

Ku zwa ku la nzohoto ku ya ku la bulyo: bondate ni munyan’a ka John ya swelwi ki bona, Esther, na, ni boma

[Maswaniso a fa likepe 23]

Inge ni luta kwa sikolo sa Gilead ka 1945

Kwahalimu ku la bulyo: Baluti ba Sikolo sa Gilead, bo Eduardo Keller, Fred Franz, na, ni Albert Schroeder

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ku yeya bupilo bwa ka bo bu tabisa mwa sebelezo ya Jehova