Ma-kwa-Sitia—Batu ba Kwakale Ba Ba Komokisa

MPI ya sicaba sa bonyambaeti sa bapahami ba lipizi, bao mikotana ye fa lipizi za bona i tezi ze hapilwe, sa t’o punya si mata ka lubilo mwa liluli. Batu ba ba komokisa bao ne ba busize libala la Eurasia ku kala ka 700 ku isa 300 B.C.E. Kihona ba iconga—kono ne li hamulaho wa ku eza likezo ze lemuseha mwa litaba za batu. Mane ni mwa Bibele ba bulelwa. Batu bao ne li Ma-kwa-Sitia.

Ka lilimo ze mianda-nda, bonyambaeti ne ba yembananga ni lipizi za mwa naheñi mwa naha ya bucwañi ye namuluhela kwa Malundu a Carpathia a kwa upa wa Yurope ku y’o fita cwalo kwa kalulo ye s’e zibahala kacenu kuli ki mboela-upa wa Russia. Ku t’o fita mwa lilimo za mwanda wa bu 8 B.C.E., lindwa za n’a tumbuzi Mulena Hsüan wa kwa China ne li ezisize batu ku balehela kwa wiko. Ka ku liba kwa wiko, Ma-kwa-Sitia ba lwana ni ku putumisa batu ba kwa Cimmeria, be ne ba busa sibaka sa Caucasus ni sibaka se si kwa mutulo wa liwate la Black Sea.

Ka ku bata tutu, Ma-kwa-Sitia ba shandaula Ninive, muleneñi wa Asirya. Hasamulaho, ba swalisana hamoho ni Maasirya mwa ku lwanisa Media, Babylonia, ni macaba a mañwi. Mane, ba y’o lwana cwalo ni kwa mutulo wa Egepita. Muleneñi wa Beti-Shani o kwa mutulo-upa wa Israel ha n’o t’o zibwa kuli Scythopolis ku kona ku talusa kuli Ma-kwa-Sitia ne ba busize teñi.—1 Samuele 31:11, 12.

Kwa nalulelule, Ma-kwa-Sitia ba t’o yaha mwa libala leo cwale li mwa Romania, Moldova, Ukraine, ni mboela wa Russia. Teñi, ba ikubukanyeza liluo le lituna ka ku ba be ne ba zamaisa lika mwahal’a Magerike ni balimi ba buloto bao kacenu ba fumaneha mwa Ukraine ni kwa mboela wa Russia. Ma-kwa-Sitia ne ba lekisanga buloto, linosi, boya bwa lifolofolo, ni likomu, mi ne ba lekanga veine, masila, lilwaniso, ni ze  ñwi cwalo za Sigerike ze pangilwe ka bukwala. Kacwalo, ba ikubukanyeza liluo ze ñata.

Bapahami ba Lipizi Ba Ba Makaza

Kwa bahali bao ba mwa libala, pizi ne i peta musebezi o swana ni o n’o petiwa ki kamele kwa batu ba mwa mahalaupa. Ma-kwa-Sitia ne ba li bapahami ba ba ipitezi ba lipizi mi ne ba li mwahal’a batu ba pili ku itusisa sipula sa fa pizi ni za ku pahamela. Ne ba canga nama ya pizi ni ku nwa mabisi a pizi ya musali. Mane, ne ba ezanga matabelo a ku cisa lipizi. Ha ne ku shwa musole wa Mu-kwa-Sitia, pizi ya hae ne i bulaiwa ni ku bulukiwa ka likute le lituna. Ne i apeswa liapalo za ndwa ni ku kabiswa.

Ka mw’a boniseza Herodotus, caziba wa litaba ze ezahezi, Ma-kwa-Sitia ne ba na ni lizo ze maswe hahulu, ze kopanyeleza ku eza linwiso fa tutendele twa batu be ne ba bulaile. Ka ku taseza lila za bona, ba li timeza ka mikwale ya sipi, lilepe za mwa ndwa, miwayo, ni masho a bukanko a n’a pazaula nama ya mutu.

Mabita A’ Kabiselizwe ku Inelela

Ma-kwa-Sitia ne ba ezanga buloi ni bulapeli bwa milimu (bo bu bizwa shamanism) mi ne ba lapelanga mulilo ni mulimu wa musali. (Deuteronoma 18:10-12) Ne ba nga libita ku ba sibaka mo ne ba ina bafu. Batanga ni lifolofolo ne li bulaiwanga kuli mulen’a zona ya shwile ite a y’o itusisa zona. Tutu ni batanga kutwi ne li yelelanga ni malena kwa “lifasi le liñwi.” Mwa libita le liñwi la mulena, batanga baketalizoho ne ba fumanwi ba lobezi ka ku isa mautu a bona ku mulen’a bona, ili ku libelela ku zuha ni ku kalisa ku eza misebezi ya bona.

Babusi ne ba bulukiwanga hamoho ni limpo ze ñata-ñata, mi ka nako ya sililo, Ma-kwa-Sitia ne ba sululanga mali a bona ni ku kuta milili ya bona. Herodotus n’a ñozi kuli: “Ba puma kalulo ya lizebe za bona, ku kuta milili, ku ipazaula ka ku potolosa lizoho, ku ipaza fa lipata ni kwa lingo, ni ku punya mazoho a bona a nzohoto ka masho.” Ka ku fapahana, Mulao wa Mulimu kwa Maisilaele ba mwa linako zeo n’o ize: “Mu si ke mwa paza mibili ya mina kabakala mafu.”—Livitike 19:28.

Ma-kwa-Sitia ne ba siile litutuma ze ñata za mabita. Buñata bwa libyana ze n’e fumanwi mwa litutuma zeo li bonisa mupilelo wa Ma-kwa-Sitia. Mulena wa kwa Russia ya bizwa Peter the Great n’a kalisize ku ikubukanyeza lika ze cwalo ka 1715, mi lika ze benya zeo za konwa ku bonwa kacenu mwa limiziyamu ze mwa Russia ni Ukraine. Kwa “lifolofolo ze ezizwe ka bunangu” zeo ku na ni lipizi, limbande, likaze, lingwe, lipala, likendende, ni lifolofolo za mwa matangu ze na ni mubili wa mafufa kamba o si wa mafufa wa folofolo ye ñwi ni toho ya folofolo ye ñwi.

Ma-kwa-Sitia ni Bibele

Bibele i bulela fela hañwi ka ku nonga ka za Ma-kwa-Sitia. Kwa Makolose 3:11, lu bala kuli: “Ha ku sa na Mugerike kamba Mujuda, wa mupato kamba ya si na mupato, muñete kamba Mu-kwa-Sitia, mutanga kamba mulukuluhi; kono Kreste ki linto kamukana ni kwa batu kamukana.” Muapositola Paulusi wa Sikreste ha n’a ñozi manzwi ao, linzwi la Sigerike le ne li tolokilwe kuli “Mu-kwa-Sitia” ne li sa talusi sicaba tota, kono ne li talusa batu ba ba situhu ku feleleza. Paulusi n’a talusa kuli ka ku susumezwa ki moya o kenile, kamba m’ata a sebeza a Jehova, niheba batu ba ba cwalo ne ba kona ku apala mutu wa silumeli.—Makolose 3:9, 10.

 Batatubisisi ba bañwi ba ze pumbuzwi za ikale ba lumela kuli libizo la Ashikenazi le li kwa Jeremia 51:27 li swana ni libizo la Siasirya la Ashguzai, ili libizo le ne li itusiswa kwa Ma-kwa-Sitia. Tubyana twa lizupa twa litaba tu bonisa swalisano ya batu bao ni batu ba mubuso wa Minni ha ne ba lwanisize Maasirya mwa lilimo za mwanda wa busupa B.C.E. Nakonyana fela pili Jeremia a si ka kalisa kale ku polofita, Ma-kwa-Sitia ha ne ba ya ni ku zwa kwa Egepita, ne ba fitile mwa naha ya Juda ba sa i lwanisi. Kacwalo, ba bañata be ne ba utwile Jeremia h’a polofita za ku lwaniswa kwa Juda ki mibuso ya kwa mutulo mwendi ne ba limbuluzi busepahali bwa bupolofita bwa hae.—Jeremia 1:13-15.

Baituti ba bañwi ba li Jeremia 50:42 ne i bulela za Ma-kwa-Sitia, ye bulela kuli: “Ba sweli buta ni lilumo; ki batu ba situhu, ba ba si na makeke; linzwi la bona li umbuna sina liwate, mi ba pahami fa lipizi; ba itukiselize ku lwana inge munna a li muñwi, ba t’o ku lwanisa wena mwan’a Babilona wa musizana.” Kono timana yeo sihulu i talusa Mamede ni Maperesia, be ne ba hapile Babilona ka 539 B.C.E.

Ku akalelizwe kuli “naha ya Magogo” ye bulezwi mwa Ezekiele likauhanyo 38 ni 39 i talusa mishobo ya Ma-kwa-Sitia. Kono “naha ya Magogo” i na ni taluso ya swanisezo. Ku bonahala kuli i talusa lifasi, leo ku lona Satani ni mangeloi a hae ne ba lundulezwi hamulaho wa ndwa ya kwa lihalimu.—Sinulo 12:7-17.

Ma-kwa-Sitia ne ba bile ni kalulo ya ku taleleza bupolofita bwa Nahumi ka za ku tulwa kwa Ninive. (Nahumi 1:1, 14) Makalade, Ma-kwa-Sitia, ni Mamede ba shandaula Ninive ka 632 B.C.E., ili ku ngandumuna Mubuso wa Asirya.

Ku Ngandumuka Ko Ku Komokisa

Ma-kwa-Sitia ba icongile, kono ki kabakalañi? Mutatubisisi ya kutekeha wa ze pumbuzwi za ikale wa kwa Ukraine u li: “Niti fela ki kuli ha lu zibi se ne si ezahezi.” Ba bañwi ba lumela kuli ne ba fokolisizwe ki ku lata hahulu sifumu, mi mwa lilimo za mwanda wa pili ni wa bubeli B.C. E, ba komiwa ki sikwata se siñwi sa bonyambaeti ba kwa Asia, bona Masarmatiya.

Ba bañwi ba li Ma-kwa-Sitia ne ba ngandumukile kabakala ku itwanisa. Ba bañwi hape ba li bomasiyaleti ba Ma-kwa-Sitia mwendi ba fumaneha mwahal’a ma-Ossetia ba kwa Caucasus. Ka mo ku inezi kaufela, batu ba ba komokisa bao ba kwakale ne ba ezize lika ze ñwi ze lemuseha—ze n’e tahisize kuli libizo la Ma-kwa-Sitia li be ni taluso ye swana ni la situhu.

[Mapa ye fa likepe 24]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

□ Muleneñi wa cwale

• Muleneñi wa kale

Danube

MU-KWA-SITIA ← NZILA YA KU TUTA

• Kiev

Dnieper

Dniester

Liwatela BlackSea

OSSETIA

Malundu a Caucasus

Liwate la Caspian Sea

ASIRYA ← NZILA YA KU TULA

□ Nineve

Tigris

MEDIA ← NZILA YA KU TULA

MESOPOTAMIA

BABYLONIA ← NZILA YA KU TULA

□ Babilona

Yufrati

MUBUSO WA PERESIA

Siko sa Persian Gulf

Susa

PALESTINE

• Beti-Shani (Scythopolis)

EGEPITA ← NZILA YA KU TUTA

Nile

Liwatela Mediteranea

GREECE

[Maswaniso a fa likepe 25]

Ma-kwa-Sitia ne ba li batu ba lindwa

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Maswaniso a fa likepe 26]

Ma-kwa-Sitia ne ba lekanga ni ku lekisa lika za bona kwa Magerike, be ne ba ezanga misebezi ya bukwala, mi ba fuma hahulu

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev