“Ni Ipileza ku Sesare”

BATU ba ba bifile ba taeka munna ya sa koni ku itwanela ni ku kala ku mu lindaula. Ba bona kuli u lukela ku shwa. H’a kala fela ku tosaela, ku taha masole, mi ka t’ata ba mu yangwela kwa batu ba ba bifile bao. Munna y’o ki muapositola Paulusi. Ba ba mu lwanisa ki Majuda ba ba hanyeza hahulu-hulu ku kutaza kwa Paulusi mi ba li u silafalize tempele. Ba ba mu yangwela ki Maroma, ba ba etelelwa ki Klaude Lisiasi, muzamaisi wa bona. Mwahal’a maefe-efe ao, Paulusi wa tamwa kuli ki sifosi.

Likauhanyo ze 7 za mafelelezo za buka ya Likezo li bonisa taba ye n’e kalezi fa ku tamiwa k’o. Ku utwisisa litaba za kwamulaho za Paulusi ze ama mulao, z’a zekisezwa, mw’a ikalabelela, ni ku utwisisa se siñwi ka za mo ne li felwa likoto mwa Roma ku ka lu tusa ku utwisisa se siñwi ka za zona likauhanyo zeo.

Mwa Mazoho a Klaude Lisiasi

Musebezi wa Klaude Lisiasi n’o kopanyeleza ni ku bukeleza kozo mwa Jerusalema. Yo muhulu ku yena, yena mubusisi wa Judea wa Muroma, n’a pila mwa Sesarea. Za n’a ezize Lisiasi mwa taba ya Paulusi li kona ku ngiwa kuli ne li ku sileleza mutu kwa butata ni ku tama mufilikanyi wa kozo. Mo ne ba ezelize Majuda ne ku ezisize Lisiasi ku isa mutamiwa y’o kwa ndu ye tiile mwa Tawala ya kwa Antonia.—Likezo 21:27–22:24.

Lisiasi n’a na ni ku ziba za n’a fosize Paulusi. Mwahal’a maefe-efe, ha ku na za na zibile. Kacwalo ka ku sa sinya nako, a laela kuli Paulusi a ‘buziwe ba nze ba mu nata, a zibe se ba huwela Paulusi.’ (Likezo 22:24) W’o ne li ona muezezo wa kamita wa ku ziba litaba kwa libangoki, batanga, ni bokabusule ba bañwi. Tupa ye n’e  itusiswa (flagrum) mwendi ne i petanga mulelo, kono ne li siitusiso se si maswe-maswe. Litupa ze ñwi ne li tamelezwi tusipi to ne tu lepelela fa mawenge. Ze ñwi ne li za matalo a kopani ni masapo a shengile ni tusipi. Ne li pazaulanga litalo, ku tahisa miupa ye maswe-maswe.

Ka nako yeo, Paulusi a talusa kuli n’a li Muroma. Muroma ya n’a si ka fumanwa ni mulatu n’a sa koni ku shapiwa, kacwalo Paulusi ha s’a bonisize za tukelo ya hae, lika za cinca honaf’o. Ku nyandisa kamba ku ota Muroma ne ku kona ku zwisisa mubusisi wa Muroma fa musebezi. Ka ku utwahala, ku zwa honaf’o, Paulusi n’a ezizwe sina mutamiwa ya ipitezi, ya n’a kona ku amuhela baeñi.—Likezo 22:25-29; 23:16, 17.

Ka ku sa ziba hande bufosi, Lisiasi a tisa Paulusi fapil’a Kuta ye Tuna kuli a to mu taluseza ze n’e tahisa maefe-efe. Kono Paulusi a shangumuna kañi ha n’a bulezi kuli n’a atulelwa ku bulela za zuho. Lilata la ba le lituna hahulu kuli mane Lisiasi a ikalelwa kuli Paulusi n’a ka hahaulwa, mi yena Lisiasi y’o hape n’a na ni ku zwisa Paulusi mwahal’a Majuda ba ba bifile.—Likezo 22:30–23:10.

Lisiasi n’a sa lati kuli ku bulaiwe Muroma inz’a li ku yena. Ha s’a zibile kuli ne ba bata ku mu bulaya, kapili-pili a lumela mutamiwa y’o kwa Sesarea. Mulao ne li wa kuli mutamiwa h’a lumelwa kwa kuta ye pahami, n’a na ni ku lumelwa ni piho ye bonisa za taba ya hae. Mwa piho yeo ne ku beiwa ze n’e fumanwi mwa lipatisiso za makalelo, mabaka ha ku ezizwe ze ezizwe, ni mubonelo wa mubatisisi ka za taba. Lisiasi n’a bihile kuli Paulusi n’a ‘zekiswa ka litaba za Mulao wa Majuda, isi ka za mulatu o swanela lifu, nihaiba mawenge.’ Mi n’a laezi be ne ba zekisa Paulusi kuli ba ise lipilaelo za bona ku Felikisi, yena mubusisi wa bona.—Likezo 23:29, 30.

Mubusisi Felikisi U Palelwa ku Fa Katulo

Felikisi ki yena ya n’a na ni m’ata a ku zamaisa sibaka. Haiba n’a lata, n’a kona ku latelela sizo sa fa sibaka kamba mulao wa naha ka za bubangoki o n’o sebeza kwa batu ba ba pahami ni kwa babusisi ba muuso. W’o n’o bizwa kuli ki ordo, kamba mukoloko. Hape n’a kona ku itusisa wa extra ordinem, o n’o kona ku itusiswa kwa ku talima taba ifi kamba ifi ya bubangoki. Mubusisi wa sibaka n’a libelelwa ku ‘talima isi ze n’e ezwa kwa Roma, kono ze n’e tokwa ku eziwa kaufela.’ Kacwalo, n’a na ni ku eza katulo luli.

Haki lika kaufela ze zibwa ka za mulao wa Siroma, kono taba ya Paulusi i ngiwa ku ba “mutala wa muezezo wa ku fa koto wa fa sibaka o bizwa extra ordinem.” Mubusisi, ka tuso ya baelezi, n’a utwa litaba ze n’e fitiswa ki batu. Ya zekiswa n’a bizwa kuli a to zekisana ni ya mu limba mulatu, mi n’a kona ku itwanela, kono ya til’o biha taba n’a na ni ku bonisa buniti bwa yona. Muatuli n’a fa koto kaufela ya n’a bona ku ba ye swanela. N’a kona ku fa katulo honaf’o kamba ku to i fa ka nako i sili ye sa zibwi, mi ha ku ba cwalo, ya limbilwe mulatu n’a beiwa mwa sitokisi. Caziba Henry Cadbury u li: “Kaniti luli, ka ku ba ni m’ata a cwalo, mubusisi n’a kona ku kukuezwa ‘ka mafosisa’ ni ku lekiwa kweta—kuli a lukulule mutu, ku mu atulela maswe, kamba ku isa taba kwapili.”

Ananiasi muprisita yo muhulu, ba bahulu ba Majuda, ni Tertulo ne ba tisize Paulusi fapil’a Felikisi kuli n’a li ‘muñ’a lipetuhelo fo ku na ni Majuda kaufela.’ Ne ba ize ne li yena “toho ya tuto ye keluhile ya Banazareni,” ni kuli n’a likile ku silafaza tempele.—Likezo 24:1-6.

Balwanisi ba Paulusi ba pili ne ba nahana kuli n’a isize Mulicaba ya bizwa Trofimo mwa kalulo ya tempele mo ne ku swanela fela ku kena Majuda. * (Likezo 21:28, 29) Kaniti luli, ye ne ba talusa luli kuli n’a keni mwa tempele ka ku loba mulao ne li Trofimo. Kono haiba  ne ba nga kuli kezo ye ne ba nahana kuli Paulusi n’a ezize ne li ku tusa mwa ku loba mulao, ni yona ne i kona ku ngiwa ku ba bufosi bo bu kona ku felwa koto ya ku bulaiwa. Mi ku bonahala kuli Maroma ne ba lumezi kuli bufosi bo bu cwalo bu swanela kuli mutu a fiwe koto ya ku bulaiwa. Kacwalo, kambe Paulusi n’a si ka tamiwa ki Lisiasi, kono kambe n’a tamilwe ki mapolisa ba tempele ya Sijuda, ba Kuta ye Tuna ne ba ka be ba mu zekisize ni ku mu atula ku si na butata.

Majuda ne ba talusa kuli za n’a luta Paulusi ne si bulapeli bwa Sijuda, kamba bulapeli bwa ka mulao (religio licita). Kono li swanela ku ngiwa ku ba ze si za ka mulao, mi mane ili za ku fetuhela mulonga.

Hape ne ba ize Paulusi n’a tahisa “lipetuhelo fo ku na ni Majuda kaufela, mwa manaha kamukana.” (Likezo 24:5) Nakonyana kwamulaho, Mubusisi Klaude n’a nyazize Majuda ba kwa Alexandria kuli “ne ba tisa ze maswe mwa lifasi kaufela.” Lipulelo zeo li swana hahulu. A. N. Sherwin-White, muituti wa litaba ze ezahezi u li: “Mwa Puso ya Klaude kamba mwa lilimo za makalelo za Nero, mulatu w’o ne li ona wa ku tama Mujuda. Majuda ne ba lika ku ezisa mubusisi ku nahana kuli ku kutaza kwa Paulusi ne ku swana ni ku tisa mifilifili mwahal’a Majuda kaufela mwa Mubuso. Ne ba ziba kuli babusisi ne ba sa lati ku fa batu mulatu kabakala litaba za bulapeli fela, mi kacwalo ba lika ku ekeza za bupolitiki kwa taba ya bulapeli.”

Ka ku latelela sisupo ni sisupo Paulusi a ikalabela. ‘Ha ni si ka tisa filikanyo. Ki niti kuli na wela ku ye ba biza kuli ki “tuto ye keluhile,” kono seo si talusa ku latelela milao ya Sijuda. Majuda ba bañwi ba kwa Asia ki bona ba ba tahisize mufilifili. Haiba ba na ni pilaelo, ba lukela ku to i fitisa.’ Paulusi luli n’a bonisize kuli taba yeo ki kañi ka za bulapeli mwahal’a Majuda, mi Maroma ne ba sa koni hande ku i talima. Ka ku sa bata ku filikanya Majuda ba ba sa lati ku etelelwa ni kale, Felikisi n’a si ka atula taba, mi ka ku eza cwalo, a tahisa kuli ku si ke kwa eziwa nto ifi kamba ifi ka za yona. Paulusi n’a si ka fiwa kwa Majuda, be ne ba li ki bona ba ba kona ku talima taba ya hae, hape n’a si ka atulwa ka mulao wa Siroma, mi hape n’a si ka lukululwa. Felikisi n’a sa koni ku hapelezwa ku atula, mi kwand’a ku bata ku lumbiwa ki Majuda, n’a na ni mulelo o muñwi wa n’a liyehiseza taba—n’a sepa kuli Paulusi n’a ka mu leka kweta.—Likezo 24:10-19, 26. *

Taba Ya Cinca Ha I Fita ku Porsiusi Festusi

Ha se ku tile Porsiusi Festusi, mubusisi yo munca hamulaho wa lilimo ze peli, Majuda mwa Jerusalema ba shangumuna hape muzeko wa bona mi ba kupa kuli Paulusi a beiwe mwa m’ata a bona. Kono Festusi a hana ka t’ata a li: “Hasi mukwa wa Maroma ku atulela mutu lifu, ya zekiswa a si ka kopanyiwa ni bazekisi ba hae, a si ka fiwa sibaka sa ku ikalabela mwa litaba ze ba mu zekisa.” Harry W. Tajra, muituti wa litaba ze ezahezi u li: “Festusi n’a lemuhile kapili kuli ne ku leliwa za ku bulaya Muroma.” Kacwalo Majuda ne ba taluselizwe ku isa taba ya bona kwa Sesarea.—Likezo 25:1-6, 16.

Teñi k’o, Majuda ba pihelela kuli Paulusi “h’a sa lukela ku pila,” kono ne ba si ka fa bupaki, mi Festusi a lemuha kuli Paulusi n’a si ka eza nto ya n’a ka lukela ku bulaelwa. Festusi a taluseza mubusisi yo muñwi kuli: “Ba mu tama fela litaba za tumelo ya bona, ni za yo muñwi ya bizwa Jesu, ye ba li u shwile, kanti Paulusi u tiisa kuli ki ya pila.”—Likezo 25:7, 18, 19, 24, 25.

Ne ku bonahala hande kuli Paulusi n’a si na mulatu ni o mukana wa za bupolitiki, kono mwa muzeko wa za bulapeli, mwendi Majuda ne ba pihelezi kuli kuta ya bona ki yona fela ye n’e kona ku talima taba yeo. Kana Paulusi n’a  ka ya kwa Jerusalema kuli a yo atulelwa litaba zeo? Festusi a buza Paulusi haiba n’a ka eza cwalo, kono luli, yeo ne li akalezo ye sa swaneli. Ku iswa kwa Jerusalema k’o bazekisi ne ba ka ba bona baatuli ne ku talusa kuli Paulusi n’a ka fiwa mwa mazoho a Majuda. Paulusi n’a ize: “Ni yemi mwa Kuta ya Sesare, ki mo ni lukela ku y’o atulwa. Haili Majuda, ha ni si ka ba foseza ka se siñwi, . . . ha ku na mutu ya ka ni beya mwa mata a bona. Ni ipileza ku Sesare.”—Likezo 25:10, 11, 20.

Muroma ku bulela manzwi ao ne ku tahisa kuli babusisi ba si ke ba ba ni m’ata fahalimw’a hae. Tukelo ya hae ya ku ipileza (provocatio) ne li ya “luli, ye utwahala mi ne i sebeza.” Kacwalo ha s’a buhisani ze n’e amiwa teñi ni baelezi ba hae, Festusi a li: “U ipilezize ku Sesare, u ka ya ku Sesare.”—Likezo 25:12.

Festusi n’a tabezi kuli Paulusi n’a ya ku sili. Sina ka mwa n’a itumelezi ku Heroda Agripa II mazazinyana hasamulaho, taba yeo ne i mu zingile. Ku tuha f’o Festusi n’a na ni ku ñolela mulena piho ka za taba yeo, kono ku Festusi, muzeko ne u ama lika ze sa utwisisehi za mulao wa Sijuda. Kono Agripa n’a li caziba ku ze cwalo, kacwalo ha n’a bonisize kuli n’a li isa pilu, a kupiwa honaf’o kuli a tuse kwa ku ñola liñolo. Ka ku sa utwisisa za n’a talusa Paulusi ku Agripa, Festusi a li: “Paulusi, wa pulumuka! zibo ye tuna ya hao ya ku pulumuna.” Kono Agripa yena n’a utwisisa hande-nde. A li: “Ku siyezi ko kunyinyani kuli u ni kolise kuli ni be Mukreste.” Ka mo ne ba ikutwela kaufela ka za n’a bulela Paulusi, Festusi ni Agripa ba lumelelana kuli Paulusi n’a si na mulatu ni kuli kambe n’a si ka ipileza ku Sesare, kambe ne ba mu lukuluzi.—Likezo 25:13-27; 26:24-32.

Mafelelezo a Muzeko

H’a fitile mwa Roma, Paulusi a biza ba bahulu ba Majuda kuli a to ba kutaza ni ku to ziba haiba ku na ni ze ne ba ziba ka za hae. Zeo ne li ka be li mu zibisize milelo ya be ne ba mu zekisa. Hañata, bazamaisi ba mwa Jerusalema ne ba kupanga tuso kwa Majuda ba mwa Roma mwa ku talima taba, kono Paulusi a utwa kuli ha ku na se ne ba ziba ka za hae. Inz’a sa libelezi ku zekiswa, Paulusi n’a lumelelizwe ku pila mwa ndu ya ku lifela, mi n’a filwe tukuluho ya ku kutaza. Ku fiwa tukuluho ko ku cwalo ne ku kana ku bonisize kuli kwa Maroma, Paulusi n’a si na mulatu.—Likezo 28:17-31.

Paulusi a tamiwa cwalo ka lilimo ze peli hape. Libaka? Bibele ha i talusi. Ya ipilelize hañata n’a tamiwanga ku fitela fo ne ba telanga ba ba mu zekisa ku to fitisa mulatu wa hae, kono mwendi Majuda ba mwa Jerusalema, ka ku lemuha kuli taba ya bona ne i si na hande mutomo, ne ba si ka taha. Mwendi nzila ye nde ka ku fitisisa ya ku kuzisa Paulusi ka nako ye telele ne li ku sa ya kwateñi. Ka mo ne ku inezi kaufela, ku bonahala kuli Paulusi n’a tisizwe ku Nero, n’a taluselizwe kuli n’a si na mulatu, mi kwa mafelelezo n’a lukuluzwi ni ku kala misebezi ya hae ya bulumiwa—ili lilimo ze bat’o ba ze keta-lizoho ku zwa fa n’a tamezwi.—Likezo 27:24.

Balwanisi ba niti ka nako ye telele se ba ‘lelile za lunya kuli ki mulao’ kuli ba tibele musebezi wa ku kutaza wa Sikreste. Seo ha si swaneli ku lu komokisa. Jesu n’a ize: “Ha ba ni nyandisize, ba ka mi nyandisa ni mina.” (Samu 94:20; Joani 15:20) Kono hape Jesu u lu sepisa tukuluho ya ku taluseza lifasi kaufela taba ye nde. (Mateu 24:14) Kacwalo, sina muapositola Paulusi mwa n’a tiyelezi nyandiso ni twaniso, Lipaki za Jehova kacenu ba ‘lwanela ni ku tiisa Evangeli.’—Mafilipi 1:7.

[Litaluso za kwatasi]