Ze Ezahezi mwa Bupilo

Jehova U File ‘Mata A Matuna Hahulu’

KA MO LI KANDEKEZWI KI HELEN MARKS

Ne ku cisa hahulu lizazi leo mwa mbumbi ya 1986. Ne ni libelela ni nosi mwa muyaho wa ba ba talima za ze kena ni ze zwa mwa naha ili ku le liñwi la mabala a fulai a’ kuzize ka ku fitisisa mwa Yurope. Ne li mwa Tiranë, muleneñi wa Albania. Albania n’e shaezi kuli “ki yona naha ya pili mwa lifasi ku ba ye sa lumeli kuli Mulimu u teñi.”

NE NI zingehile ni ku ikalelwa ha ni nze ni talimezi lisole h’a kala ku alunguta mwa tutu ya ka. Ha ne ni ka bulela kamba ku eza nto ye ñwi ya n’a ka bona kuli ha i swalehi hande, f’o ne ni ka lelekwa mwa naha mi be ne ba ni libelela kwande ne ba ka lengwa mwa tolongo kamba ku iswa kwa minganda ya misempula. Ka litohonolo, na kona ku susueza likwambuyu y’o ku ba ya silikani ka ku mu fa chungamu ni mambisikiti. Kono na musali wa lilimo za mwa ma-60 ne ni ipumani cwañi mwa muinelo w’o? Ne ni ka itobohelañi bupilo bwa mbombolelwa ni ku ikenya mwa kozi ka ku lika ku yandulula za Mubuso ku ye ñwi ya libaka za mafelelezo ko ne li sa benda lituto za komyunizimu za bo Marx ni Lenin?

Musizana wa Makulanu wa Lipuzo Ze Ñata

Lilimo ze peli ku zwa fo ne ni pepezwi ka 1920 mwa Ierápetra, kwa Crete, bondate ba bitulwa ki katabi. Boma ne li babotana ba ba si ka ituta. Ne li na ñomba kwa bana ba bane, mi bakeñisa kuli ne ni katazwa ki nyoko, ne ni setefezi mi ne ni kula-kula hahulu. Be ne lu yahile mabapa ni bona ba eleza boma kuli ba ise pilu kwa bana ba bañwi ba balalu be ne ba iketile ni ku itusisa ze nyinyani-nyani ze ne ba na ni zona ku bona ni kuli na ba ni tuhele ni  ishwele. Ni ya tabile kuli ne ba si ka latelela kelezo yeo.

Boma, ka ku bata ku bona teñi kuli moyo wa bondate n’o ipumulezi kwa lihalimu, ne ba yanga hañata kwa matutaeti. Hañata ne ba kupanga lisebelezo za muprisita wa bulapeli bwa Orthodox. Kono lisebelezo zeo ne si ze cipile. Ni sa hupula lizazi le liñwi la Ngilisimusi ha ne ku hazezi maswe ili f’o boma ne ba zwa kwa matutaeti ku kuta kwa ndu, na inze ni tuntulika kwatuko ni bona. Kihona ha ne lu sa z’o fa muprisita y’o kapene ka luna ka mafelelezo. Boma ha se ba felize ku apehela luna bana miloho, ba y’o kundama kwa muzuzu u sili. Ne ba lapile mi miyoko ne i cululuka fa malama a bona bakeñisa ku zwafa maswe. Nako ye ñwi hasamulaho, na tiya pilu ni ku ya ku muprisita y’o ku y’o mu buza libaka bondate ha ne ba shwile ni libaka boma ba ba shebile ha ne ba na ni ku lifa muprisita. Ka ku ikutwa maswabi, a shobota kuli: “Mulimu u b’a ngile. Ki mo ku inezi. U ka ikutwa hande nako ha i nze i ya.”

Ne ni fumani t’ata ku nyalanisa kalabo ya hae ni tapelo ya Mulena ye ne ni itutile kwa sikolo. Ni sa hupula manzwi a yona a makalelo a mande ili a’ talusa ze tuna, a’ li: “Ndat’a luna ya kwa lihalimu, Libizo la hao a li be le li kenile; ku tahe mubuso wa hao; se si latwa ki Wena si ezwe mwa lifasi, mo si ezezwa kwa lihalimu.” (Mateu 6:9, 10) Haiba Mulimu n’a bata kuli se si latwa ki yena si ezwe mwa lifasi, ki kabakalañi ha ne lu nyanda hahulu cwalo?

Na bat’o fumana kalabo kwa puzo yeo ka 1929 ha ne lu potezwi ki Emmanuel Lionoudakis, mukutazi wa nako ye tezi ili yo muñwi wa Lipaki za Jehova. * Boma ha ne ba mu buzize za n’a bata, Emmanuel n’a si ka bulela se siñwi. A ba fa fela kadi ya bupaki. Bona ba ni fa kadi yeo kuli ni i bale. Bakeñisa kuli ne ni li wa lilimo ze 9 fela, ne ni si ka utwisisa ze ñata. Boma, ka ku nahana kuli mukutazi ya n’a lu potezi y’o ki simumu, ba li: “Mee! Ha mu koni ku bulela, mi na ha ni zibi ku bala.” Ku tuha f’o ba mu kupa ka sishemo kuli a ishimbulule.

Lilimonyana hasamulaho, na fumana kalabo. Kaizel’a ka Emmanuel Paterakis n’a filwe ki yena sikombwa y’o wa ka nako ye tezi bukanyana ye li Where Are the Dead? [Bafu Ba Kai?], ye hatisizwe ki Lipaki za Jehova. * Ha ne ni sweli ku i bala, na wa pilu ha ne ni zibile kuli bondate ne ba si ka ngiwa ki Mulimu. Na lemuha kuli lifu li tahisizwe ki ku sa petahala kwa butu ni kuli bondate ba libelela zuho ya ku zuhela bupilo bwa mwa paradaisi fa lifasi-mubu.

“Buka Ye I Ku Sinyize!”

Niti ye mwa Bibele ya kwalula meto a luna. Lwa fumana Bibele ya kale ye n’e banga ya bondate mi lwa kala ku ituta yona, hañata ka ku itusisa liseli la kandela inze lu zelile kwa liiso. Bakeñisa kuli ne li na kalibe a nosi mwa sibaka seo ya n’a tabezi Bibele, ne ni sa abanangi mwa misebezi ya sikwatanyana sa Lipaki ba mwa silalanda. Ka nakonyana, na lumela hahulu kuli bulapeli b’o ne li bwa banna fela, kono f’o ne ni bushize.

Tukufalelo ya kaizel’a ka ya ku kutaza ne i ni susumelize hahulu. Ku si ka fita nako, mapokola ba kala ku twela lubasi lwa luna. Ne ba lu potelanga ka nako ifi kamba ifi musihali ni busihu kuli ba t’o bata Emmanuel ni lihatiso. Ni sa hupula hande-nde muprisita ha n’a til’o lu taluseza ku kuta mwa keleke. Emmanuel ha n’a mu bonisize mwa Bibele kuli libizo la Mulimu ki Jehova, muprisita a fwempula Bibele, a i zungisa ka ku uma mwa pata ya kaizel’a ka, mi a huwa kuli, “Buka ye i ku sinyize!”

Ka 1940, Emmanuel ha n’a hanile ku ba mwa mpi, a tamiwa ni ku iswa fapili fo ne ba lwanela masole ba Albania. Lwa tuhela ku utwa za hae mi lwa nahana kuli n’a shwile. Kono hamulaho wa lilimo ze peli, lwa amuhela liñolo le ne lu si ka libelela ili la n’a ñolezi mwa tolongo. N’a sa iketile! Le liñwi la mañolo a n’a itusisize mwa liñolo la hae ha ni si ka li libala ni ka nako ye. Li li: “Meto a [Muñ’a] Bupilo a talimisisa lifasi kaufela, kuli a tahise mata a hae ku tusa ba ba mu file lipilu za bona, kaufela zona.” (2 Makolonika 16:9) Haki mo ne lu tokwela susuezo ye cwalo!

 Ku zwelela mwa tolongo mwa n’a inzi, Emmanuel a kona ku kupa mizwale ba bañwi ku t’o ni potela. Kapili-pili, kwa lukiswa kuli ku n’o eziwanga mikopano ya Sikreste ya kwa mukunda mwa ndu ya fa famu kwande a tolopo. Ne lu sa zibi kuli kanti ne lu sweli ku shokiwa! Muta o muñwi la Sunda, mapokola ba t’o lu zela ni litobolo za bona. Ba lu longa mwa simbayambaya ni ku lu bonahaza hahulu ha ne lu pululeza mwa tolopo. Ni sa hupula batu ha ne ba lu sheununa ni ku lu tompolola, kono Jehova ka moya wa hae n’a lu ombalisize.

Lwa tutisezwa kwa tolopo ye ñwi, ko ne ba iz’o lu lenga mwa litokisi mo ne ku unsufezi ili mo ne ku tezi masila. Kalimbalimba ka mwa sitokisi sa ka ne li hemele ye ne i sululwanga hañwi fela ka zazi. Ne ni tomezwi likweli ze 8 mwa tolongo kakuli ne ni ngiwa ku ba “muluti” wa sikwata. Nihakulicwalo, muzwale ya n’a tamilwe m’o a lukisa kuli caziba wa hae wa mulao a talime za taba ya luna, mi yena a tahisa kuli lu lukululwe.

Bupilo Bo Bunca

Emmanuel ha n’a lukuluzwi mwa tolongo, a kala ku potela liputeho mwa Athens sina muokameli wa maeto. Na tutela teñi ka 1947. Kwa nalulelule, na kopana ni sikwata se situna sa Lipaki—isi fela banna kono hape ni basali mane ni banana. Kwa mafelelezo, ka July ya 1947, na kona ku bonisa ku ineela kwa ka ku Jehova ka kolobezo ya mwa mezi. Ne ni hupulanga hañata za ku ba mulumiwa mi na kala ku kena sikolo sa busihu kuli ni itute Sikuwa. Ka 1950, na ba paina. Boma ba t’o ina ni na, mi ni bona ba amuhela niti ye mwa Bibele. Ne ba bile ba bañwi ba Lipaki za Jehova ku fitela fo ba timelela lilimo ze 34 hasamulaho.

Ka sona silimo seo, na kopana ni John Marks (Markopoulos) ya n’a zwa kwa United States. John ne li munna ya n’a kutekeha luli ili ya n’a lata hahulu za Mulimu. N’a pepezwi kwa mboela wa Albania, mi ha s’a tutezi kwa United States, a ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Ka 1950, n’a li mwa Greece inz’a lika ku bata tumelezo ya ku kena mwa Albania. Albania ka nako yeo ne li naha ye n’e sa amuheli baenyi mi ne i li mwatas’a mufuta wa Komyunizimu o t’ata ka ku fitisisa. Nihaike kuli John n’a si ka bona lubasi lwa hae ku zwa 1936, n’a si ka lumelelwa ku kena mwa Albania. Ne ni susumelizwe ki tukufalelo ya hae ye tuna mwa sebelezo ya Jehova ni lilato  la hae le lituna kwa mizwale. Lwa nyalana la April 3, 1953. Kihona ni y’o pila ni yena mwa ndu ya luna ye nca mwa New Jersey, U.S.A.

Kuli lu ipyange ha ne lu nze lu kutaza ka nako ye tezi, na ni John ne lu eza kapisinisi kwa makamba a New Jersey, ili ku lukisezanga bandui mukushuko. Ne lu sebezanga fela mwa mbumbi, ku kala masa h’a patalala ku isa 09:00 hrs. Ka ku pila bupilo bo bu bunolo ni ku tokomela hahulu za Mulimu, lwa kona ku tanda buñata bwa nako ya luna mwa musebezi wa ku kutaza. Mwa lilimo ze n’e fitile, ne lu kupiwanga ku shimbulukela kwa litolopo ze fitana-fitana ko ne ku tokwiwa hahulu bakutazi. Teñi k’o, ka tuso ya Jehova, lwa tusa ba ba tabela, lwa toma liputeho, mi lwa tusa ku yaha Mandu a Mubuso.

Ku Tusa Mizwale ba Luna Ba Ba mwa Butokwi

Kono hañihañi, lwa ba ni kolo ye nyakalalisa. Mizwale ba ba yeziseli ne ba bata ku lukisa za ku ñolelana ni Bakreste ba bañwi be ne ba pila mwa linaha za Balkan mo ne i kwalilwe misebezi ya luna. Ka lilimo-limo, Lipaki za Jehova mwa linaha zeo ne ba kauhanywa kwa mizwale ba mwa linaha li sili, mi ne ba amuhelanga lico ze nyinyani za kwa moya kamba ne ba sa li amuheli, mi hape ne ba lwaniswa ha situhu. Buñata bwa bona ne ba shokiwanga kamita, mi ba bañata ne ba li mwa tolongo kamba mwa minganda ya misempula. Ne ba tokwa hahulu-hulu lihatiso ze tomile fa Bibele, ketelelo, ni susuezo. Ka mutala, lushango lo luñwi lo ne lu konwa ku tungunyunwa fela ki luna ili lo ne lu amuhezi ku zwelela kwa Albania ne lu ize: “Mu lu lapelele ku Mulena. Lihatiso za byangulwa fa ndu ni ndu. Ha ba lu lumelezi ku ituta. Batu ba balalu ba tamilwe.”

 Kacwalo, ka November ya 1960, lwa kalisa musipili wa luna wa likweli ze silezi wa ku y’o potela ze ñwi za linaha zeo. Ne ku si na kakanyo ya kuli ne lu ka tokwa “mata . . . a matuna hahulu,” bundume bo bu zwa ku Mulimu, ku tiya pilu, ni butali kuli lu pete musebezi wa luna. (2 Makorinte 4:7) Albania ne li yona naha ya pili ye ne lu ka potela. Lwa leka mota mwa Paris mi lwa funduka. Ha se lu fitile mwa Rome, John ne li yena fela ya n’a konile ku fumana tumelezo ya ku kena mwa Albania. Ne ni na ni ku zwelapili ku ya kwa Athens, ili mwa Greece, ku y’o mu litela.

John a kena mwa Albania kwa mafelelezo a February ka 1961 mi a ina teñi ku isa kwa mafelelezo a March. Mwa Tiranë, yena ka sibili a kopana ni mizwale b’a 30. Ne ba nyakalalile hakalo ku amuhela lihatiso ni susuezo ye ne ba tokwa hahulu! Ne ku fitile lilimo ze 24 ba sa potelwi ki ba kwande a naha.

John n’a susumelizwe ki busepahali ni tundamo ya mizwale bao. N’a utwile kuli ba bañata ne ba zwile musebezi mi ne ba tamilwe kakuli ne ba si ka abana mwa likezo za mwa naha yeo. Mane n’a nyangumuzwi hahulu mizwale ba babeli ba lilimo za mwa ma-80 ha ne ba mu file nubu ye eza K360,000 ya za musebezi wa ku kutaza. Ka lilimo-limo, ne ba bulukanga se siñwi kwa lituwelo ze si na fo li kuma ze ne u ba file muuso.

Lizazi la mafelelezo la John mwa Albania ne li la March 30, 1961—ili lizazi la Kupuzo ya lifu la Jesu. John n’a file ngambolo ya Kupuzo fapil’a baputehi ba 37. Kwa mafelelezo a ngambolo, mizwale ba akufa ku zwiseza John mwa munyako wa kwamulaho mi ba mu matiseza ka mota kwa likamba la Durrës, kwa n’a il’o kwela sisepe sa lipisinisi sa kwa Turkey se ne si libile kwa Piraiévs (Piraeus), mwa Greece.

Ne ni tabile ha n’a kutile a iketile. F’o cwale ne lu kona ku feza lieto la luna le li sabisa. Mwa musipili wa luna lwa kena linaha ze ñwi za mwa Balkan ze ne kwalezi musebezi wa luna. Ku eza cwalo ne ku sabisa, kakuli ne lu shimbile lihatiso za Bibele, litaipi, ni lika ze ñwi. Ne lu bile ni tohonolo ku kopana ni mizwale ni likaizeli ba ba sepahala hahulu ili be ne ba sa sabi ku zwiswa fa musebezi, ku tamiwa, kamba mane ku shwela Jehova. Tukufalelo ya bona ni lilato la bona le li buniti ne li ze susumeza luli. Hape ne lu susuelizwe kuli Jehova n’a file “mata . . . a matuna hahulu.”

Ha se lu petile musipili wa luna, lwa kutela kwa United States. Mwa lilimo ze n’e latelezi, lwa zwelapili ku likela mo ni mwale ku lumela lihatiso kwa Albania ni ku amuhela lipiho za misebezi ya mizwale ba luna.

Na Swala Misipili Hañata; mi Na Tahelwa ki Likozi

Lilimo za fita, mi na siyala ni nosi John ha n’a timezi ka 1981, a na ni lilimo ze 76. Evangelia, mwan’a muhulwan’a ka, ni George Orphanides, munn’a hae, ba ni nga, mi se ba ni tiisize ni ku ni tusa mwa lika ku zwelela honaf’o. Bona ka sibili ne ba iponezi tuso ya Jehova ha ne ba sebelelize mwa Sudan ni ha ne ku hanisizwe ku eza cwalo. *

Nako ha ne inze i ya, ne ku til’o lukiswa hape za ku ñolelana ni mizwale ba luna ba mwa Albania. Bakeñisa kuli bahabo munn’a ka ne ba pila teñi k’o, ne ni buzizwe haiba ne ni ka tabela ku tamela naha yeo musipili. Ee ne ni ka tabela!

Hamulaho wa ku lika ka likweli-kweli, ka May ya 1986, na kona ku fumana tumelezo kwa ofisi ya ndumeleti wa Albania mwa Athens. Babeleki ba bañwi ba mwa ofisi yeo ba ni fa mamela ye t’ata ya kuli bunde ha ne bu ka suluha, ni si nahani kuli ne ni ka fumana tuso kwa linaha li sili. Ha ne ni atumezi mulukisi wa linzila kuli ni leke tikiti ya ku fufela kwa Albania, n’a ikomokezi maswe. Ku si na ku saba ku ya, na kwela fulai i nosi ye yanga ka viki kwa Tiranë ku zwa Athens. Mwa fulai m’o ne ku inzi fela banna ba ba supezi ba balalu ba kwa Albania; ne ba tile kwa Greece kwa likalafo.

Fulai i sa lula fela, na keniswa mwa muyaho o li mukungulu o n’o li ona ofisi ye talima za lika ze kena ni ze zwa mwa naha. Munyan’a munn’a ka ni kaizel’a hae ne si Lipaki za Jehova, kono ne ba tabezi ku ni tusa ku kopana ni mizwale ba sikai mwa silalanda. Ka mulao, ne ba na ni ku zibisa nduna wa sibaka kuli ni fitile. Kabakaleo, mapokola ne ba ni shokanga hahulu. Kacwalo, bahabo na ba akaleza kuli ni ine mwa  ndu ya bona, bona inze ba bata ba babeli kwa mizwale be ne ba pila mwa Tiranë mi ba ba tisa ku na.

Ka nako yeo, ne ku zibwa kuli mizwale ba ba ineezi mwa Albania kaufela ne li b’a 9. Kabakala lilimo-limo za ku haniswa, ku nyandiswa, ni ku shokiwa, ne ba bile ni tokomelo ye tuna. Lifateho za bona ne li na ni mañonde a’ tungile. Mizwale ba babeli bao ha se ba boni kuli ba kona ku ni sepa, puzo ya pili ye ne ba buzize ne li kuli: “Li kai Litora za ku Libelela?” Ka lilimo-limo, ne ba na ni likopi ze peli fela za libuka za kale—ku si na nihaiba Bibele.

Ba bulela ka nako ye telele ka za miezezo ye situhu yeo mulonga n’o ba ezize ka yona. Ne ba bulezi za muzwale ya latwa ya n’a tundamezi kuli h’a na ku ikenya ku za bupolitiki mwa liketisa ze n’e taha. Bakeñisa kuli lika zote ne li li mwa mazoho a Muuso, seo ne si talusa kuli lubasi lwa habo yena ne lu si ke lwa abelwa kwa lico. Bana ba hae be ne ba li mwa linyalo ni mabasi a bona ne ba ka lengwa mwa tolongo kaufel’a bona, nihaike ne ba si mwa bulapeli bwa hae. Ne ku bihilwe kuli lilama za lubasi lwa muzwale y’o ka sabo ba mu bulaya busihu bo ne bu latelelwa ki liketisa, ba mu latela mwa lisima, mi hasamulaho ba puma kuli n’a kenezwi ki sabo mi a ipulaya.

Bunjebwe bwa Bakreste bao ne bu tomohisa pilu. Niteñi, ha ne ni likile ku fa yo muñwi ni yo muñwi wa bona mali a eza K72,000, ba hana, ba li, “Luna lu bata fela lico za kwa moya.” Mizwale ba ba latwa bao ne ba pilile ka lilimo-limo mwatas’a tamaiso ye t’ata ya mulonga o n’o yembuluzi buñata bwa sicaba ku tuhela ku lumela kuli Mulimu u teñi. Kono tumelo ni tundamo ya bona ne i tiile sina mo ne i tiyezi ya Lipaki ba mwa linaha ze ñwi. Ha ni y’o siyanga Albania liviki ze peli hasamulaho, ne ni lumela hahulu luli kuli Jehova wa kona ku fa “mata . . . a matuna hahulu,” nihaiba mwa miinelo ye t’ata ka ku fitisisa.

Hape ne ni bile ni tohonolo ya ku y’o pota kwa Albania ka 1989 mi hape ni ka 1991. Tukuluho ya ku ipulelela ni ya ku lapela ha ne i kalile ku taha hanyinyani-hanyinyani mwa naha yeo, palo ya balapeli ba Jehova ya pahama ka bubebe. Bakreste ba sikakañi be ne ba ineezi ili be ne ba li teñi ka 1986 se ba ekezehile ku ba bahasanyi ba ba tukufalezwi ba ba fitelela 2,200. Ku bona ne ku na ni Melpo, kaizel’a bomunn’a ka. Kana ku na ni ya kona ku honona kuli Jehova n’a fuyozi sikwata se si sepahala seo?

Bupilo Bo Bunde ka M’ata a Jehova

Ha ni iheta, ni na ni tumelo ye tiile ya kuli musebezi wa luna—ona wa John ni wa ka—ha u si ka ba wa mbango. Ne lu itusisize m’ata a luna a mwa bunca ka nzila ye nde hahulu luli. Musebezi wa luna wa ku eza bukombwa bwa ka nako ye tezi u bile wa ngana hahulu ku fita ufi kamba ufi o ne lu ka be lu ezize. Ni nyakalala ka balatiwa ba bañata be lu tusize ku ituta niti ye mwa Bibele. Se ni supezi cwale, mi na kona ku susueza ka pilu kaufela micaha ni likalibe kuli ba ‘hupule Mubupi wa bona mwa mazazi a bucaha bwa bona.’—Muekelesia 12:1.

Nihaike se ni li wa lilimo ze 81 za ku pepwa, ni sa li muhasanyi wa ka nako ye tezi wa taba ye nde. Na pakelanga ku zuha ni ku y’o kutaza kwa batu fa liteshini za limbasi, mwa libaka mo ku yemisezwa limota, mwa makululu, mwa lintolo, kamba mwa liparki. Mapacaca a mwa bucembele cwale a tatafaza bupilo, kono mizwale ni likaizeli za ka za kwa moya—ili lubasi lwa ka lo lutuna lwa kwa moya—hamoho ni lubasi lwa mwan’a munyan’a ka, ba ni tusize hahulu. Mi sihulu, ni itutile kuli “mata . . . a matuna hahulu [ki] a Mulimu, isi a luna.”—2 Makorinte 4:7.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Fahalimu: John (kwa nzohoto luli), na (fahali), ni muhulwan’a ka Emmanuel ku la nzohoto la ka ni boma ku la nzohoto la hae, ni sikwata sa ba ba sebeleza fa Betele; ka 1950 ili mwa Athens

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Kwa nzohoto: Na ni John mwa pisinisi ya luna kwa makamba a New Jersey, ka 1956

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Mukopano wa sikiliti mwa Tiranë, ili mwa Albania, ka 1995

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Miyaho ya Betele, mwa Tiranë, ili mwa Albania. Ne i felizwe ka 1996

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Na ni Evangelia Orphanides, mwan’a muhulwan’a ka, (ya kwa bulyo), ni George munn’a hae

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Fahalimu: Taba ye zwa mwa “Tora ya ku Libelela” ya 1940 ye ne i tolokilwe ka ku pata mwa puo ya Albania