Kota Ye “Cipita” Ye na ni “Mioko” Ye Sebeza Mo Kuñata

‘Mu ngele butuku mafula a mulyani,’ ki mo i bulelela Jeremia 51:8. (NW) Ku batisisa ko a zwa ona mafula ao a’ wetulusa ili a’ folisa a bizwa ka Sikuwa kuli balsam, ku lu libisa kwa soli sa Chios, se si mwa liwate la Aegea.

KWA makalelo a mbumbi, balimi ba mwa Chios ba itukisezanga kutulo ka nzila ye ipitezi luli. Ha se ba fiyezi fafasi, ba lilanga bulilo ka lizupa le li sweu mwatas’a macacani a sa omi a likota ze bizwa mastic. Ku tuha f’o, balimi bao ba cakulanga makwati, ili ku ezisa likota zeo ku “cipita.” Ku lotanga “mioko” ye miseta ya njilela. Hamulaho wa liviki ze peli kamba ze talu, njilela yeo ya oma mi balimi ba to i nopa, ibe ku zwelela kwa kota luli, kamba fa bulilo. Yona “mioko” yeo ye bizwa gum mastic, se i itusisizwe kwa ku panga mafula a mulyani (balsam).

Kono pili nako ya kutulo i si ka fita kale, ku tokwahala ku wa pilu ni ku sebeza ka t’ata. Likota ze bondokile, ze seta zeo li hulanga ka bunya luli. Kuli kota i fite fa ku ba ye s’e hulile luli, i na ni ku pila lilimo ze 40 kamba ze 50, mi f’o i fita fa butelele bo bu eza limita ze peli ku yo fita ku ze talu.

Kwand’a mungendenge wa ku cakula mwa likota ni ku nopa “mioko” yeo, ku na ni musebezi o muñwi hape wa ku panga mastic. Balimi ha se ba nopakile “mioko” ya mastic, ba i sefanga, ku i tapisa, ni ku i kubukanya ka ku ya ka fo i kuma ni mo i bonahalela. Hasamulaho, ya keniswa hape mi kihona i kona ku itusiswa ku ze ñata.

Ko Si Simuluha Simela Seo Sa Butokwa

Linzwi la Sigerike le li tolokilwe kuli “mastic” li swana ni linzwi le li talusa “ku kweca meno.” Libizo leo mwendi li bonisa kuli ku zwa kwa kale-kale, cingamu ye pangiwa fa mastic se i itusisizwe kwa ku tafuna kuli mutu h’a buyela a nunke hande mwahanu.

Litaba za kale ka ku fitisisa ka za mastic li zwelela ku Herodotus, muituti wa litaba ze ezahezi wa mwa lilimo za mwanda wa buketa-lizoho B.C.E. Bañoli ni baalafi ba bañwi ba kale—ku kopanyeleza cwalo ni Apollodorus, Dioscorides, Theophrastus, ni Hippocrates—ne ba bulezi ka za mo i kona ku itusisezwa mastic ku za bualafi. Nihaike likota za mastic li melela kwa makamba kaufela a liwate la Mediteranea, ku kala ibat’o ba ka 50 C.E., mastic i bile ye pangiwa sihulu mwa Chios. Mi be ne ba til’o hapa Chios, ku kalela kwa Maroma ku yo fita ku ba kwa Genoa mane ni ma-Ottoman, se ne ba bata hahulu ki yona mastic yeo.

Mastic Ye Sebeza mo Kuñata

Baalafi ba mwa Egepita wa kwakale ne ba itusisize mastic kwa ku alafa matuku a shutana-shutana, a kopanyeleza ni musululo ni butuku bwa ku luluha mwa lingongo. Hape ne ba itusisanga yona sina insense mane ni kwa ku toza litupu.  Mwendi n’e li fa kota ya mastic fo ne ku zwanga ‘mafula a mulyani wa kwa Giliadi,’ a bulezwi mwa Bibele ku ba a n’a itusiswanga ku za bualafi ni kwa ku panga za ku tola ni ku ipenta za bukabali za basali ni kwa ku toza litupu kuli li si ke za bola. (Jeremia 8:22; 46:11) Se ku akalelizwe kuli kota ye beya sitakati, ili se siñwi sa linunka ze n’e beiwanga mwa insense ye kenile ye n’e cisezwanga fela Mulimu, mwendi i zwa mwa lusika lwa likota za mastic.—Exoda 30:34, 35.

Kacenu, mastic i fumaneha mwa mibaso ye sileleza lika ze pentilwe ka mupende wa mafula, libyana ze pangilwe fa mabala, ni liliziso za lipina. I itusiswa kwa ku sileleza lika kuli mezi a si ke a kena teñi, mi i ngiwa ku ba ye ñwi ya lika ze nde ka ku fitisisa ze tusa kwa ku kopanya hande mibala ya ku basa ka yona masila a ku apala ni maswaniso a baswanisi. Mastic hape se i itusisizwe kwa ku panga bilamatela ni kwa ku suha matalo. Kabakala kanko ka yona ka kande ni lika ze ñwi ka za yona, mastic i itusiswa kwa ku eza milola, lika za ku ikabisa ka zona, ni lisende.

Mastic se i bulezwi mwa mikoloko ye 25 ye sepeha ya milyani mwa lifasi kaufela. Maarabu ba sa itusisa hahulu yona mwa milyani ya bona ya sizo. Mastic hape i itusiswa kwa ku panga lika ze itusiswanga kwa ku tiba meno a lusinga. Hape i beiwanga mwa lika ze itusiswanga kwa ku kwahela milyani ye baba (capsules).

Ka ku ba yona fo ku zwa mafula a mulyani, “mioko” ya kota ya mastic ye “cipita” i bile ye wetulusa ni ku folisa ka lilimo-limo. Kacwalo, bupolofita bwa Jeremia bu na ni libaka le linde la ku bulela kuli: ‘Mu ngele butuku mafula a mulyani.’

[Maswaniso a fa likepe 31]

Chios

Ku kutula mastic

“Mioko” ya mastic i nopiwa ka tokomelo

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Chios ni maswaniso a kutulo: Ka tumelezo ya Korais Library; ze ñwi kaufela: Kostas Stamoulis