Bukeni Ki bwa Butokwa Cwañi?

KWA mifuta-futa ya batu, bukeni bu na ni litaluso ze shutana-shutana. Ka mutala, kashimani ha ka bulelelwa ki bom’a kona ku tapa kwa mazoho ni kwa pata, ka kana ka ikutwa kuli ku beya fela mazoho a kona kwa pompi ni ku ikolobisa kwa milomo ku likani. Kono bom’a kona b’a nga kuli ha ku si ka likana. Ba k’a nga ku ya ni kona kwa pompi ni ku ka pikita kwa mazoho ni kwa pata ka mulola ni mezi a mañata—ni ko ka ka bilaela!

Kaniti, lipimo za bukeni za shutana kai ni kai mwa lifasi, mi batu ba hula ba na ni mihupulo ye fitana-fitana ya bukeni. Mwa miteñi ya kwaikale, sibaka sa sikolo se si kenile ili se si lukisizwe hande, mwa linaha ze ñata ne si tusanga baituti ku ba ni mikwa ye minde ya bukeni. Kacenu, mabapalelo a mañwi a kwa likolo a tezi hahulu matakala kuli mane a bonahala inge sibaka ko ku yumbelwanga manyalala ku fita sibaka sa lipapali. Mwa kilasi bo? Darren, mukenisi wa kwa sikolo se siñwi sa sekondari sa kwa Australia, n’a ize: “Cwale se lu iponela masila ni mwa kilasi.” Bana ba bañwi ba likolo ha ba bulelelwa kuli, “Nopa nto yeo” kamba “Kenisa nto yeo,” ku bona kutwi ba bakiswa. Butata kikuli koto ye ba fanga baluti ba bañwi ki ya ku kenisa libaka.

Kwa neku le liñwi, ba bahulu kamita ha ba tomangi mutala o munde wa bukeni, ibe mwa bupilo bwa ka zazi kamba kwa mibeleko. Ka mutala, libaka ze ñata za nyangela li siiwa li tezi masila ili ka busafa. Libaka ze ñwi za misebezi li silafaza maino. Kono batu ki bona ba ba silafaza maino, isiñi zona libaka zeo. Hailif’o mukwañuli ki bona butata bo butuna bo bu tahisa butata bwa mwa lifasi kaufela bwa ku silafaza maino, ili bo bu tahisa ni ze ñwi ze maswe, butata bo buñwi ki mikwa ye maswe ye ba na ni yona batu. Ya n’a li yo muhulu wa mulonga wa Australia n’a lumezi taba yeo ha n’a ize: “Litaba kaufela za buikangulo bwa nyangela li itingile fa bukeni bwa batu kaufela.”

Niteñi, ba bañwi ba ikutwa kuli bukeni ki taba ya ka butu mi ba bañwi ha ba lukeli ku bilaela ka za teñi. Kana luli ku cwalo?

Butokwa bwa bukeni bwa iponelwa ha ku taha kwa lico za luna—ibe ze lu leka kwa misika, ze lu ca kwa macelo, kamba ze lu cela kwa ndu ya mulikan’a luna. Ba ba swala kamba ku lukisa lico ze lu ca ba tokwiwa ku ba ba ba kenile luli. Mazoho a masila—ibe a bona kamba a luna—a  kona ku tahisa matuku a mañata-ñata. Ku cwañi ka za lipatela—ili libaka ze lu libelela ku ba ze kenile hahulu kwa libaka kaufela? Hatiso ye bizwa The New England Journal of Medicine ne i bihile kuli madokota ni manasi ha ba sa tapangi kwa mazoho ikana ya ba libaka bakuli ba mwa lipatela ha ba yambulanga matuku a tokwa ku lifelwa mali a mañata kuli ba foliswe. Ka tukelo, lu libelela kuli ha ku na mutu ni yo mukana ya ka beya buikangulo bwa luna mwa lubeta ka mikwa ye masila yeo.

Hape ki taba ye tuna mutu yo muñwi h’a silafaza mezi a luna, ibe ka bomu kamba ka ku sa nahanisisa. Mi kana luli haki ko ku lubeta ku zamaya kwa likamba mutu a si ka tina makatulo inz’a bona lindonga ze itusisizwe ze ba siile baitusisi ba milyani ye kola ni ba bañwi cwalo? Mwendi puzo ya butokwa hahulu kwa batu kaufela ki ye li: Kana lwa kenisanga mandu a luna?

Suellen Hoy, mwa buka ya hae ye bizwa Chasing Dirt, u buza kuli: “Kana lu ba ba kenile ka mo ne lu belanga kwamulaho?” U alaba kuli: “Mwendi ha ku cwalo.” U bulela kuli libaka le lituna ha ku li cwalo kikuli miinelo ya mwa nyangela i sweli ya cinca. Batu ha ba nze ba zwelapili ku sa inanga hahulu fa lapa, ba lifanga fela mutu yo muñwi ku ba keniseza lapa. Kabakaleo, batu ha ba sa iyakatwa hahulu za ku zwelapili ku kenisa libaka za bona. Munna yo muñwi n’a ize: “Ha ni tapisangi mwa litapelo—ni tapisanga mubili wa ka. Ibile fela ni kenile, ndu ya ka niha neikaba ye tezi masila, ku lukile.”

Kono bukeni ha bu ami fela ponahalo ya kwande. Ki sikuka se si ama mupilelo o munde. Hape ki muinelo wa muhupulo ni wa pilu o ama muzamao ni bulapeli bwa luna. Ha lu boneñi libaka ha lu li cwalo.