Ze Ezahezi mwa Bupilo

Jehova N’a Lu Lutile Buitiiso ni Tundamo

KA MO LI KANDEKEZWI KI ARISTOTELIS APOSTOLIDIS

Kwa mutulo wa Mal2undu a bizwa Caucasus ku na ni muleneñi wa mwa Russia o bizwa Pyatigorsk, ili o zibahala ka maweluwelu a’ ku ona a mezi a mande ni ka ku sa cisa hahulu kamba ku bata hahulu kwa ona muleneñi w’o. Ki mona mo ne ni pepezwi kwa babalehi ba Magerike ka 1929. Hamulaho wa lilimo ze 10, ili ha se ku felisizwe milao ya Komyunizimu lipulao, luwewe, ni ku bulaya ba mikowa i sili ze n’e tahisizwe ki Stalin, lwa ba babalehi hape ha ne lu tunulezwi kwa Greece.

HA SE lu ile kwa Piraiévs, ili mwa Greece, linzwi la “babalehi” la ba ni taluso ye nca ku luna. Lwa ikutwa hahulu buenyi. Nihaike kuli na ni muhulwan’a ka ne lu beilwe mabizo a Magerike be ne ba tumile ku za lituto ze tomile fa mihupulo ya batu, ili bo Socrates ni Aristotle, mabizo ao n’a sa itusiswangi kamita. Mañi ni mañi n’a lu biza twanana twa kwa Russia.

Hamulaho fela wa ku tumbuka kwa Ndwa ya Lifasi ya bubeli, boma ba timela. Lubasi lwa luna ne lu itingile hahulu ku bona, mi lifu leo ne li bile sinyehelo ye tuna. Bakeñisa kuli ne se ku fitile nako ye telelenyana inge ba kula, ne ba ni lutile ku eza misebezi ye miñata ya fa lapa. Tuto yeo ne i tusize hahulu hamulaho mwa bupilo.

Ndwa ni Tukuluho

Ndwa, puso ya ba Nazi, ni limbomba ze n’e tunyakiswa ki mpi ya linaha ze n’e swalisani ne li ezisa lizazi le liñwi ni le liñwi ku bonahala inge ki la mafelelezo. Ne ku atile bubotana, lukupwe, ni mafu. Ku zwa fa buhulu bwa lilimo  ze 11, ne ni na ni ku sebeza ka t’ata ni bondate kuli lu fumane za ku ifepa mwa bulalu bwa luna. Ne ni palezwi ku ituta hande kwa sikolo bakeñisa ku sa ziba hande Sigerike, ni kabakala ndwa ni ze n’e tahiswa ki yona.

Majelemani ne ba tuhezi ku busa Greece mwa October 1944. Hamulaho fela wa f’o, na kopana ni Lipaki za Jehova. Ka ku ba mwa zwafo ni manyando a mwa linako zeo, ne ni tabisizwe ki sepo ya Bibele ya nako ye nde ya kwapili mwatas’a Mubuso wa Mulimu. (Samu 37:29) Sepiso ya Mulimu ya bupilo bwa kamita mwa miinelo ya kozo ye ka ba fa lifasi f’a ne i ni tobile hahulu pilu. (Isaya 9:7) Ka ku bonisa buineelo bwa luna ku Jehova, na ni bondate lwa kolobezwa mwa 1946.

Silimo se ne si tatami, ne ni tabisizwe ki ku fiwa musebezi wa pili wa ku ba mutang’a zibahazo (ili ya n’a til’o bizwa mutang’a limagazini) mwa puteho ya bubeli ye n’e tomilwe mwa Piraiévs. Kalulo ya simu ya luna ne i zwa kwa Piraiévs ku yo fita kwa Eleusis, ili musipili o tanda libima ze 30. Ka nako yeo, mwa puteho yeo ne ku na ni Bakreste ba bañata ba ba tozizwe ka moya. Ne ni bile ni tohonolo ya ku sebeza ni bona ni ku ituta ku bona. Ne ni ikozi swalisano ya bona kakuli ne ba na ni ze ñata za ku kandeka ka za buikatazo bo butuna bo bu tokwahala mwa ku eza musebezi wa ku kutaza. Ka mupilelo wa bona ne ku iponelwa hande kuli ku sebeleza Jehova ka busepahali ku tokwa hahulu pilu-telele ni tundamo. (Likezo 14:22) Ni ya tabile hahulu kuli kacenu se ku na ni liputeho ze fitelela 50 za Lipaki za Jehova mwa sibaka seo!

Shemaeto Ye Si ka Libelelwa

Hasamulaho wa f’o, na zibana ni Eleni, kalibe ya Sikreste ye buheha ya mwa muleneñi wa Patras. Kwa mafelelezo a 1952 lwa beelezana. Kono hamulaho wa likwelinyana, Eleni a kula hahulu. Madokota ba yo fumana kuli n’a na ni silonda kwa booko, mi n’a li mwa muinelo o bilaeza. N’a na ni ku pazulwa honaf’o. Ha se lu ikatalize hahulu, lwa kona ku fumana dokota mwa Athens ili y’o—ku si na taba ni ku tokwa hande lisebeliso mwa nako yeo—n’a tabela ku latelela litumelo za bulapeli bwa luna ni ku pazula ku si na ku pompela mali. (Livitike 17:10-14; Likezo 15:28, 29) Hamulaho wa ku pazula, madokota ne ba sepile ka tokomelo kuli Eleni n’a ka ba hande, kono ne ba si ka bonisa kuli h’a sa na ku kula butuku b’o hape.

Ki sifi se ne ni swanela ku eza mwa muinelo w’o? Kana ni felise ku beelezana k’o ilikuli ni itukulule bakeñisa miinelo ye cincize? Kutokwa! Ne ni ezize buitamo ku ye ni beelelize, kacwalo ne ni bata kuli ee ya ka i be ee. (Mateu 5:37) Ni kamuta ne ni sa nahani za ku tuhela. Ka ku babalelwa ki muhulwan’a hae, Eleni a tuseha hanyinyani, mi lwa nyalana mwa December 1954.

Ha se ku fitile lilimo ze talu, Eleni a kutela ku kula, mi a pazulwa hape ki dokota ya swana. Nako ye a kena kwa booko ka butungi kuli a zwiseleze silonda seo. Kacwalo, musal’a ka n’a omelezi lineku, mi kalulo ye konahalisa ku bulela ne i sitanyizwe hahulu. Cwale lwa zuhelwa ki muinelo o munca o’ zinga. Musal’a ka a ba ni butata bwa ku sa eza  niheba fela musebezi o munyinyani ka ku fitisisa. Muinelo wa hae o n’o sweli ku fokola wa tahisa kuli lu eze licinceho ze tuna mwa likezo za luna za ka zazi. Sihulu, ne ku tokwahala buitiiso bo butuna ni tundamo.

F’o cwale tuto ye ne ni lutilwe ki boma ne i kalile ku tusa hahulu. Kakusasa ni kakusasa ne ni pakela ku lukisa lico kaufela ze tokwa ku apehiwa, mi Eleni n’a li apeha. Hañata ne lu memanga bapoti, ku kopanyeleza ni likombwa za ka nako ye tezi, ni batu be ne lu ituta ni bona Bibele, ni Bakreste ba bañwi ba mwa puteho ba ba mwa butokwi. Kaufel’a bona ne ba lumelanga kuli lico zeo ne li tabusa luli! Hape Eleni ni na ne lu swalisananga mwa misebezi ye miñwi ya fa lapa, mi lapa la luna ne li kenile mi ne li la makete. Muinelo o t’ata hahulu w’o n’o na ni ku zwelapili ka lilimo ze 30.

Cisehelo Ku Si Na Taba ni Makulanu

Na ni ba bañwi ne lu susuelizwe ka ku lemuha kuli ha ku na se ne si kona ku fokolisa lilato la musal’a ka la ku lata Jehova ni cisehelo ya hae mwa sebelezo. Nako ha n’e nze i ya, ni ka ku tundamena ku ikataza, Eleni a kona ku bulela ka manzwi a manyinyani fela. N’a lata ku isa taba ye nde ya mwa Bibele kwa batu mwa likululu. Ha ne ni yanga kwa lipisinisi, ne ni yanga ni yena ni ku yemiseza mota kwatuko fa sibaka fo ku fita hahulu batu. N’a kwalulanga lihaulo ni ku tambeka bazamai likopi za Tora ya ku Libelela ni Awake! Muta o muñwi, n’a file likopi ze 80 mwa lihora ze peli. Hañata n’a fezanga limagazini za kale ze n’e banga mwa puteho. Eleni n’a li hape wa kamita mwa mikutalezo ye miñwi.

Mwahal’a lilimo kaufela za n’a kula musal’a ka, kamita n’a nze a banga ni na kwa mikopano. N’a sa yawi mukopano o mutuna kamba o munyinyani, niha ne lu na ni ku ya kwa linaha lisili bakeñisa nyandiso ye n’e li kwa Lipaki za Jehova mwa Greece. Ku si na taba ni bufokoli bwa hae, n’a fumanehile ka tabo kwa mikopano ye mituna kwa Austria, Germany, Cyprus, ni kwa linaha ze ñwi. Eleni n’a sa tongoki kamba ku bata ku isezwa hahulu mamelelo, nihaiba ka nako ya f’o buikalabelo bwa ka bo bu ekezehile mwa sebelezo ya Jehova ha ne bu mu tatafalezanga lika.

Ku na, muinelo w’o n’o ni file tuto ya ka nako ye telele ya buitiiso ni tundamo. Hañata-ñata ne ni iponezi mwa tuseza Jehova. Mizwale ni likaizeli ne ba itombozi luli ku lu tusa ka mo ne ku konahalela kaufela, mi madokota ne ba lu tusize ka sishemo. Mwahal’a lilimo ze t’ata zeo kaufela, kamita ne lu na ni za ku ipilisa ka zona, nihaike miinelo ya luna ye t’ata n’e sa ni lumelezi ku kena musebezi wa ka nako ye tezi. Kamita ne lu beya mwa sibaka sa pili licisehelo ni musebezi wa Jehova.—Mateu 6:33.

Ba bañata ba se ba lu buzize ka za se ne si lu tiisize mwa linako ze t’ata zeo. Ha ni iheta kwamulaho cwale, ni lemuha kuli tuto ya Bibele ya ka butu, tapelo ya ka pilu kaufela ku  Mulimu, ku fumaneha kamita kwa mikopano ya Sikreste, ni ku abana ka cisehelo mwa musebezi wa ku kutaza ne li tiisize buitiiso bwa luna ni tundamo. Kamita ne lu hupuliswanga manzwi a susueza a kwa Samu 37:3-5, a’ li: “U sepe [Muñ’a] Bupilo, mi u eze se si lukile; . . . [Muñ’a] Bupilo ibe Yena y’o tabela; . . . U beye nzila ya hao ku [Muñ’a] Bupilo. U mu sepe, mi ku ka sebeza Yena.” Timana ye ñwi ye n’e lu tusize hahulu ki Samu 55:22, ye li: “U lwalise [Muñ’a] Bupilo mulwalo wa hao, mi u ka ku tiisa.” Sina mwana ya sepile hahulu ndat’ahe, ne lu lwalisa Jehova milwalo ya luna ni ku i siya ku yena.—Jakobo 1:6.

La April 12, 1987, musal’a ka ha n’a kutaza kwa munyako wa ndu ya luna, sikwalo se si bukiti sa sipi sa fuumuka ni ku mu kasheza mwa kanzila, mi a holofala maswe. Kacwalo, a ba mwa koma ka lilimo ze talu ze tatama. A timela kwa makalelo a silimo sa 1990.

Ku Sebeleza Jehova ka Mo Ni Konela Kaufela

Mwa 1960, ne ni ketilwe ku ba mutang’a puteho mwa Nikaia, ye mwa Piraiévs. Ku zwa honaf’o, ni bile ni tohonolo ya ku sebeza mwa liputeho ze ñwi za mwa Piraiévs. Niha ne ni si na bana ba ku ipepela, ni bile ni tabo ya ku tusa bana ba bañata ba kwa moya ku tiya mwa niti. Ba bañwi ku bona mwa puteho se ba li maeluda, batanga ba bukombwa, likombwa ze li mapaina, ni lilama za lubasi lwa Betele.

Mwa 1975 ha se ku tomilwe puso ya sicaba mwa Greece, Lipaki za Jehova ne ba kona ku eza mikopano ya bona ye mituna ka tukuluho, ku si na ku ipata hape mwa mishitu. Yeloseli ye ne lu bile ni yona luna ba bañwi ha ne lu lukisanga mikopano ye mituna mwa linaha lisili se i tusa hahulu cwale. Kacwalo, ne ni bile ni tabo ni tohonolo ya ku sebeza mwa tutengo to tu shutana-shutana twa mukopano o mutuna ka lilimo ze ñata.

Mi mwa 1979 ne ku ezizwe litukiso za kuli ku yahiwe Ndu ya Mukopano mwa Greece, kwa mafelelezo a muleneñi wa Athens. Ne ni filwe ku lukisa ni ku peta mungendenge w’o wa ku yaha. Musebezi w’o ni ona n’o tokwa buitiiso ni tundamo. Ku sebeza ka lilimo ze talu ni mianda-nda ya mizwale ni likaizeli ba ba itombozi ne ku tahisize lilato le li tiile ni swalisano mwahal’a luna. Mihupulo ya kwa musebezi w’o ha i feli mwa pilu ya ka.

Ku Taleleza Butokwi bwa kwa Moya bwa Batamiwa

Hamulaho wa lilimonyana, kwa taha matohonolo a mañwi. Fakaufi ni kalulo ya simu ya puteho ya hesu, mwa Korydallos, ku na ni ye ñwi ya litolongo ze tuna ka ku fitisisa mwa Greece. Ku kala mwa April 1991, ni ketilwe ku potelanga tolongo yeo sunda ni sunda sina sikombwa wa Lipaki za Jehova. Teñi k’o ni lumelelizwe ku zamaisanga lituto za Bibele ni mikopano ya Sikreste kwa batamiwa ba ba tabela. Buñata bwa bona ba ezize licinceho ze tuna, ili ku bonisa butuna bwa m’ata a Linzwi la Mulimu. (Maheberu 4:12) Nto yeo i tabisize babeleki ba kwa tolongo ni batamiwa ba bañwi. Batamiwa ba bañwi be ne ni itutanga ni bona Bibele ba lukuluzwi mi cwale se ba li bahasanyi ba taba ye nde.

Ka nako ye ñwi ne ni itutanga ni balekisi ba milyani ye kola ba likatazi. Ha se ba li ba ba zwezipili kwa moya, ba taha kwa tuto ya bona ya Bibele inze ba beuzi milelu, ku ikamuna hande milili, ni ku apala lihembe ni litai fahal’a kweli ya August—ye ñwi ya likweli ze ku cisanga hahulu mwa Greece! Muzamaisi wa tolongo, yo muhulu wa balibeleli, ni babeleki ba bañwi ba zwa mwa liofisi za bona ku to bona sitangu seo. Ne ba sa kolwi ze ne ba bona!

Kezahalo ye ñwi ye susueza ne i ezahezi kwa sibaka sa tolongo ko ku tamelwa basali. Ne ku kalilwe tuto ya Bibele ku musali ya pika ku isa lifu bakeñisa bubulai. N’a zibahala  ka linzila za hae za bukwenuheli. Kono kapili-pili niti ya Bibele ya n’a ituta ya tahisa licinceho ze iponahaza kuli mane ba bañata ne ba bulezi kuli n’a swana inge tau ye fetuha ku ba ngu! (Isaya 11:6, 7) Kapili-pili a kala ku kutekiwa ni ku sepiwa ki muzamaisi wa tolongo. Ne ni tabile ku mu bona ha nz’a eza zwelopili ye nde ya kwa moya ni ku fita fa ku neela bupilo bwa hae ku Jehova.

Ku Tusa Lihole ni Basupali

Ku bona musal’a ka mwa n’a nyandezi ka nako ye telele inz’a kula ku ni tahiselize ku iyakatwa hahulu butokwi bwa bakuli ni basupali mwahal’a luna. Cisehelo ya ka n’e susumezwanga ni sa bona fela taba mwa lihatiso za luna y’e lu susueza ku yo tusa batu ba ba cwalo ka lilato. Litaba ze cwalo ne ni li tabela mane ne ni li bulukanga. Ha se ku fitile lilimonyana, ne se ni kubukanyize failu ya makepe a fitelela 100—ku kala ka taba ye li “Consideration for Older Persons and Afflicted Ones,” (Ku Fa Mamelelo kwa Basupali ni Ba Ba Ziyelehile) mwa magazini ya The Watchtower ya July 15, 1962. Buñata bwa litaba zeo ne li bonisa kuli ku butokwa kuli puteho ni puteho i lukise za ku fa tuso kwa bakuli ni basupali.—1 Joani 3:17, 18.

Maeluda ba eza sikwata sa mizwale ni likaizeli be ne ba itombozi ku babalela butokwi bwa bakuli ni basupali mwa puteho ya luna. Lwa beya baitateli bao mwa likwata ze shutana-shutana—inge cwalo ba ku tusa musihali, ba bañwi ba ku tusa busihu, ba ku fa litanansipoti, ni ba ne ba fumaneha ka lihora ze 24 kaufela. Ba mwa sikwata sa mafelelezo seo ne ba itukiselize ku fiwa musebezi fo ne u zuhela kaufela.

Buikatazo bo bu cwalo bu tahisize susuezo. Ka mutala, kaizeli wa mukuli ya n’a pila a nosi n’a fumanwi a welezi fa bulilo ku le liñwi la mazazi a n’a potelwanga ku ona. Lwa zibisa kaizeli ya n’a pila fakaufi ni yena ili ya n’a na ni mota. A matiseza kaizeli wa mukuli kwa sipatela se si fakaufi mwa nako ye kuswani hahulu-hulu—ili mizuzu ye 10 fela! Dokota a li nto yeo ne i pilisize bupilo bwa kaizeli y’o.

Buitebuho bo bu boniswa ki bakuli ni basupali kwa lilama za sikwata seo bu tabisa hahulu. Ku ba ni sepo ya ku pila ni mizwale ni likaizeli bao mwa muinelo o munca wa Mulimu mwa miinelo i sili kwa tabisa luli. Mi ku ziba kuli ne ba tusizwe ku itiisa bakeñisa tuso ye ne ba filwe mwa nako ye ne ba ziyelehile ni kona hape ki mupuzo o mutuna.

Tundamo I Tahisize Mipuzo

Cwale se ni li eluda ku ye ñwi ya liputeho za mwa Piraiévs. Ku sina taba ni busupali ni ku kula, ni tabile kuli ni sa kona ku abana ka ku tala mwa misebezi ya mwa puteho.

Mwa lilimo ze fitile, miinelo ye lika, lishemaeto ze nganga moya, ni likezahalo ze si ka libelelwa ne li tokwa ku tiya hahulu ni tundamo. Niteñi, Jehova kamita u ni file m’ata a tokwahala kuli ni tule matata ao. Hañata ni iponezi buniti bwa manzwi a walisamu, a li: “Ha ne ni li, liutu la ka la telela, sishemo sa hao [Muñ’a] Bupilo si ni tiisize. Mwa buñata bwa minahano ya ka, likutazo za hao ki zona ze ni tiisize pilu.”—Samu 94:18, 19.

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ni musal’a ka, Eleni, hamulaho wa ku pazulwa lwa bubeli, mwa 1957

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Kwa mukopano o mutuna mwa Nuremberg, ili mwa Germany, mwa 1969

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Sikwata sa mizwale ni likaizeli be ne ba tusanga basupali ni bakuli