Keleke ni Muuso mwa Byzantium

MUTATEKI wa Bukreste n’a bonisize hande-nde shutano ye tuna ye swanela ku ba teñi mwahal’a balateleli ba hae ni lifasi la batu ba ba siyo ku Mulimu. Jesu n’a bulelezi balateleli ba hae kuli: “Kabe mu ba lifasi, kabe lifasi li lata s’e li sa lona; kono kakuli ha mu ba lifasi, ni kuli ni mi ketile mwa lifasi, kifo lifasi li mi toile.” (Joani 15:19) Jesu n’a zibahalize ku muyemeli wa muuso wa mwa lizazi la hae, yena Pilato, kuli: “Mubuso wa ka hasi wa lifasi le.”—Joani 18:36.

Kuli ba pete buikalabelo bwa bona bwa ku kutaza “ku isa kwa mafelelezo a lifasi,” Bakreste ne ba na ni ku pima ku keluswa ki miinelo ya silifasi. (Likezo 1:8) Sina Jesu, Bakreste ba kwaikale ne ba sa ikenyi mwa litaba za bupolitiki. (Joani 6:15) Ne ku iponelwa hande-nde kuli Bakreste ba ba sepahala ne ba sa ikenyi mwa ku swala litulo za muuso kamba litulo za

 buzamaisi. Seo ne si til’o cinca hamulaho.

“Ba Lifasi”

Nakonyana ku zwa fa shwela muapositola wa mafelelezo, baeteleli ba bulapeli ba itatela ku cinca mibonelo ya bona ye ama swalisano ya bona ni lifasi. Ba kala ku nahana ka za “mubuso” o mwa lifasi ili wo hape u li kalulo ya lona. Ku ka ba ko ku luta ku bona ka mo bulapeli ni bupolitiki ne li swalisanezi mwa Mubuso wa ba Byzantium—ili Mubuso wa Maroma wa kwa Bucabela, w’o muleneñi wa ona o mutuna ne li Byzantium (ye s’e bizwa Istanbul).

Ka ku ba mwa nyangela m’o bulapeli ne bu peta kalulo ye tuna, Keleke ya ba Byzantium, ili ye n’e zamaisezwa mwa Byzantium, ne i na ni m’ata a matuna. Muñoli wa litaba za kwamulaho za keleke ya bizwa Panayotis Christou muta o muñwi n’a bulezi kuli: “Ba Byzantium ne ba bona mubuso wa bona wa fa lifasi ku ba swanisezo ya Mubuso wa Mulimu.” Kono babusi ne si kamita ba lumelelana ni mubonelo w’o. Kacwalo, swalisano mwahal’a Keleke ni Muuso fokuñwi ne i banga mwa kaulakañi. Buka ye bizwa The Oxford Dictionary of Byzantium i li: “Mabishopu ba Constantinople [kamba Byzantium] ne ba bile ni mikwa ye shutana-shutana, ku kopanyleza ni ya ku ipeya ka bupyeha kwatas’a mubusi ya m’ata hahulu . . . , ku swalisana ni mubusi ko ku tahisa siselo . . . , ni ku hanyeza ka bundume tato ya mubusi.”

Bishopu yo mutuna wa Constantinople, ili toho ya Keleke ya Orthodox, n’a til’o ba ni m’ata a matuna hahulu. Ki yena ya n’a apesa mubusi mushukwe, kacwalo n’a libelela mubusi kuli a yemele hahulu bulapeli bwa Orthodox. Hape  bishopu yo mutuna y’o n’a fumile hahulu, kakuli n’a zamaisa sifumutuna sa keleke. M’ata a hae n’a fumanwi sihulu ka ku zamaisa balapeli ba bañata-ñata ba ba itamile ku ba linjululume ni ku busa batu-tu fela.

Hañata bishopu yo mutuna y’o n’a na ni m’ata a ku kona ku hanyeza mubusi. N’a kona ku bemba ku zwisa batu mwa bulapeli—ku tahisa tato ya hae ka ku ba inge ye zwa ku Mulimu—kamba ku itusisa mikwa ye miñwi ya ku zwisa ka yona babusi.

Ku ipusa kwa batu ba kwand’a muleneñi ha ne ku nze ku fela hanyinyani-hanyinyani, mabishopu hañata ne ba banga ni m’ata hahulu mwa mileneñi ya batu bao, ka ku fita fa situlo se si likana ni sa ya zamaisa kalulo ya mubuso, ili yo n’a tusiwanga ki mabishopu kuli a ketiwe. Mabishopu ne ba talimanga litaba za buatuli ni za lipisinisi za batu-tu fela keleke ha ne i amiwanga—mi fokuñwi ni ha ne i sa amiwangi. Se ne si tahisa cwalo kikuli ne ku na ni likiti-kiti za baprisita ni balapeli be ne ba itamile bunjilulume, ili be ne ba li mwatas’a mabishopu.

 Muuso ni Busimoni

Sina mo li boniseza ze fahalimu, situlo sa ba bahulu ba bulapeli ne si tamahani hahulu ni muuso. Hape, palotuna ya ba bahulu ba bulapeli ni misebezi ya bona ya bulapeli ne li konahalisize kuli ku be ni mali a mañata-ñata. Buñata bwa ba bahulu ba bulapeli ba batuna hahulu ne ba fumile hahulu. Keleke ha ne inze i fumana m’ata ni bufumu, bubotana ni bukeni bwa buapositola bwa fela. Baprisita ba bañwi ni mabishopu ne ba leka likweta za kuli ba ketiwe. Busimoni ne bu atile hahulu ku yo fita ni ku ba ba fa litulo ze tuna ka ku fitisisa. Ba bahulu ba bulapeli be ne ba yemelwa ki bafumi ba batuna ne ba kangisanela litulo za mwa keleke fapil’a mubusi.

Likweta hape ne li itusiswa hahulu kwa ku leka be ne ba sweli litulo ze tuna za bueteleli mwa bulapeli. Zoe, mubusi wa musali (ku zwa ibat’o ba 978-1050 C.E.) ha n’a bulaile munna hae Romanus III ni ku bata kuli a nyalwe ki nyazi ya hae ili ya n’a ka ba Mubusi Michael IV, kapili-pili a bizeza Bishopu yo Mutuna Alexius kwa kwandu. Teñi k’o bishopu yo mutuna y’o a yo utwa za lifu la Romanus ni kuli n’a libelelwa kuli a eze musebezi wa hae sina bishopu yo mutuna. Lika ne li si ka bela Alexius bunolo kakuli keleke ne i eza mukiti wa Good Friday manzibwana a lizazi leo. Kono n’a amuhezi limpo ze tuna za n’a filwe ki mubusi wa musali y’o ni ku peta za n’a kupilwe ku eza.

Ku Ipeya ku Mubusi

Fokuñwi mwa likezahalo za mwa Mubuso wa ba Byzantium, mubusi n’a itusisanga litukelo za hae tota za ku keta ya swanela ku ba bishopu yo mutuna wa Constantinople. Mwa linako ze cwalo, ne ku si na ya n’a kona ku ba bishopu yo mutuna kamba ku zwelapili ku ba cwalo ka nako ye telele haiba mubusi a sa lati.

Mubusi Andronicus II (1260-1332) n’a boni butokwa bwa ku cinca mabishopu ba batuna h’a 9. Mwa buñata bwa litaba ze cwalo, mulelo n’o banga wa ku beya mutu ya bunolo hahulu fa situlo sa ku ba bishopu yo mutuna. Ka ku ya ka buka ye bizwa The Byzantines, yo muñwi wa mabishopu ba batuna n’a sepisize mubusi mwa liñolo kuli n’a ka “eza za n’a tokwa kaufela, ku si na taba ni mo li fosahalezi, ni ku ambuka ku eza lika kaufela ze sa tabisi mubusi.” Babusi ne ba likile habeli ku hapeleza keleke ku eza ze ne ba bata ka ku keta wa lusika lwa silena kuli a be bishopu yo mutuna. Mubusi Romanus I n’a pahamisize mwan’a hae Theophylact, wa lilimo za buhulu ze 16 fela, ku ya fa situlo sa ku ba bishopu yo mutuna.

Ha n’a sa tabiswi ki bishopu yo mutuna yo muñwi, mubusi n’a kona ku hapeleza bishopu y’o ku zwa fa situlo kamba ku laela kuta ya mabishopu kuli ba mu tulule. Buka ye bizwa Byzantium i li: “Hañata-ñata mwa likezahalo za litaba za Byzantium babusi ba batuna ka ku fitisisa mi mane ni m’ata a Mubusi ka sibili [ne li fitile] fa ku peta kalulo ye tuna ka ku fitisisa mwa ku ketiwa kwa mabishopu.”

Ka ku tusiwa ki bishopu yo mutuna, mubusi hape n’a okamela mikopano ya keleke. N’a zamaisa lipuhisano, n’a ipangela litaba za tumelo, mi n’a kanananga ni mabishopu ni bahanyezi, ili bao kwa mafelelezo a ku kananisana ni bona ne ba konwa ku bulaiwa ka taelo ya hae. Hape mubusi n’a lumelelanga ni ku sebelisa milao ye n’e lumelelanwi kwa mukopano. N’a fa mulatu be ne ba mu hanyeza isi fela ka ku ba tama mulatu wa ku foseza mulena kono wa ku ba lila za tumelo ni za Mulimu. Bishopu yo mutuna wa mwa lilimo za mwanda wa bu 6 n’a ize: “Ze sa lumelelani ni tato ni litaelo  za Mubusi ha li swaneli ku eziwa mwa Keleke.” Mabishopu ba mwa kuta kaufela hañata ne ba li inge yo muhulu wa bona kwa ku sa hanyeza hahulu zeo. Mabishopu bao ne li banna ba likute la mutu wa kalembeshwa, ba ba bunolo, ba ba siyo t’ata ku yaululwa ka lisepiso za ka maseme za shemubo ni litumelelano za ka butali.

Ka mutala, yo muhulu wa mabishopu, Ignatius (c. 799-878 C.E.) ha n’a timile Sikombwa yo Mutuna, Bardas, silyela, sikombwa y’o a mu lwanisa. Bardas a tameleza Ignatius kuli n’a na ni kabelo ku ye twi ki milelo ye maswe ni bubeteki. Bishopu yo mutuna y’o n’a tamilwe ni ku tunuhiswa. Ka ku mu yolisa, sikombwa y’o a tahisa kuli ku ketiwe Photius, mutu-tu fela ya n’a fumani situlo se situna ka ku fitisisa fahalimw’a likwata kaufela za keleke mwa mazazi a silezi fela, hañi-hañi a ya fa situlo sa ku ba bishopu yo mutuna. Kana Photius n’a li mwa mayemo a swanela kuli a fiwe situlo sa ku ba bishopu yo mutuna? U talusizwe sina mutu “ya n’a lata hahulu libubo, ya n’a ikaca maswe, ili ya n’a ipitezi mwa ku ziba litaba za muuso.”

Tuto ya Bulapeli Ye Tusa Muuso

Likananisano ze ama ba litumelo ze amuhelwa ni bahanyezi hañata ne li patanga litwaniso za bupolitiki, mi milelo ya bupolitiki ki yona ye n’e zamaisa hahulu babusi ba bañata isi takazo ya ku tahisa lituto ze nca za bulapeli. Hañata, mubusi n’a ipulukela tukelo ya ku zamaisa lituto za bulapeli ni ku laela za buipeyo bwa keleke kwa tato ya hae.

Ka mutala, mubusi ya bizwa Heraclius (575-641 C.E.) n’a likile ka t’ata ku felisa lifapahano ka za mw’a inezi Kreste ili ze n’e bonahala kuli ne li ka shandaula mubuso wa hae o n’o fokozi ni ku shekesha. Ka ku lika ku tatulula kananisano yeo, a tahisa tuto ye nca ye bizwa Monothelitism. * Kacwalo, ka ku bata ku yemelwa ki likalulo za kwa mboela za mubuso wa hae, Heraclius a keta bishopu yo mutuna yo munca wa Alexandria, yena Cyrus wa kwa Phasis, ili ya n’a lumeleza tuto ya bulapeli ye n’e yemelwa ki mubusi. Mubusi a eza Cyrus ku ba, isi fela bishopu yo mutuna, kono hape ni ku ba muzamaisi wa Egepita, ili ku ba ni m’ata fahalimw’a babusi ba mwa lilalanda za yona. Ka ku ba sineneketa ka nyandiso ye nyinyani fela, Cyrus a kona ku tahisa kuli a amuhelwe ki buñata bwa ba keleke ya Maegepita.

Kutulo Ye Maswe

Likezahalo zeo ne li kona ku bonisa cwañi pulelo ni taluso ya tapelo ya Jesu ya n’a bulezi ku yona kuli balateleli ba hae “hasi ba lifasi”?—Joani 17:14-16.

Babusi be ne ba ipala ku ba Bakreste mwa linako za Byzantium ni hamulaho ba kutuzi ze maswe ka ku ikenya mwa litaba za bupolitiki ni mwa litaba za lindwa za lifasi. Nyakisiso ye kuswani ye ya litaba ze ezahezi i lu bulelelañi? Kana baeteleli ba Keleke ya ba Byzantium ne ba latilwe ki Mulimu ni Jesu Kreste?—Jakobo 4:4.

Bukreste bwa niti ha bu si ka tuseha ka baeteleli ba bulapeli ba ba lata ku ipahamisa ba ba cwalo ni balikani ba bona ba babusi. Ku zwaka ko ku si ka kena kwa bulapeli ni litaba za bupolitiki k’o ku tahisize nyazo fa bulapeli bo bu kenile bwa n’a lutile Jesu. Haike lu itute kwa litaba ze ezahezi ni ku zwelapili ku sa ba “ba lifasi.”

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 10]

“INGE MULIMU O PUMAHANYA MWA MAHALIMU”

Likezahalo ze ama Bishopu yo Mutuna Michael Cerularius (c. 1000-1059) ki mutala wa kalulo ya n’a kona ku peta toho ya keleke mwa litaba za Muuso ni litakazo za ku ipahamisa ze banga teñi. Ha s’a bile bishopu yo mutuna, Cerularius a lela ze tuna. U talusizwe ku ba muipi, muikanyisi, ni wa muñañatoho—“ili y’o ka mikwa ya hae n’a bonahala inge mulimu o pumahanya mwa mahalimu.”

Bakeñisa ku lakaza ku ipahamisa, Cerularius a fuzelela kuli ku be ni kauhano mwahal’a hae ni papa wa mwa Roma ka silimo sa 1054, mi a soteza mubusi kuli a amuhele kauhano yeo. Ka ku tabiswa ki tulo ya hae, Cerularius a eza tukiso ya ku beya Michael VI fa lubona ni ku mu tusa ku tiisa bubusi bwa hae. Hamulaho wa silimo, Cerularius a hapeleza mubusi yo ku zwa fa situlo ni ku beya fateñi Comnenus (c. 1005-1061).

Mufilifili wa hula mwahal’a bishopu yo mutuna ni mubusi. Ka ku isepisa kuli nyangela i ka mu tusa, Cerularius a bemba, ku pihelela, ni ku eza mifilifili. Caziba wa litaba ze ezahezi wa mwa nako yeo n’a ize: “N’a bulezi cimo ka za ku wa kwa Mubusi ka kashwau kuli, ‘Ne ni ku pahamisize, wena siwaluwalu; kono ni ka ku wisa.’” Kono Isaac Comnenus a mu tamisa, ku mu kenya mwa tolongo, ni ku mu lundulela kwa sioli sa Imbros.

Mitala ye cwalo i bonisa matata ao bishopu yo mutuna wa Constantinople n’a kona ku tahisa ni mwa n’a konela ku hanyeza babusi. Hañata mubusi n’a na ni k’u nga muhato kwa batu ba ba cwalo, ili be ne ba ziba hahulu litaba za bupolitiki, be ne ba kona ku lwanisa mubusi ni masole.

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 9]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Yanduluko Ka Ku Tala Ya Mubuso wa ba Byzantium

Ravenna

Roma

MACEDONIA

Constantinople

Liwate le li bizwa Black Sea

Nicaea

Efese

Antioke

Jerusalema

Alexandria

Lisa la Mediteranea

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Maswaniso a fa likepe 10, 11]

Comnenus

Romanus III (kwa nzohoto)

Michael IV

Mubusi wa Musali Zoe

Romanus I (kwa nzohoto)

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Comnenus, Romanus III, ni Michael IV: Courtesy Classical Numismatic Group, Inc.; Mubusi wa Musali Zoe: Hagia Sophia; Romanus I: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Photius

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Heraclius ni mwana

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Heraclius ni mwana: Photo courtesy Harlan J. Berk, Ltd.; mibasezo kaufela, makepe 8-12: Li zwa mwa buka ya L’Art Byzantin III Ravenne Et Pompose