Kolobezo ya Clovis Lilimo Ze 1,500 za Bukatolika mwa France

TABA ye ne zamaelela ni mbomba ya sisusa ye n’e fumanwi mwa keleke ya Sifura ya n’a ka potela Papa John-Paul II mwa September ya 1996 ne ize: “Mwa libizo la Papa, tu!” Wo ne li mutala o mutuna wa kanyezo ye n’e bile teñi fa musipili wa hae wa buketalizoho wa ku yo pota kwa kalulo ye tuna ya France. Nihakulicwalo, silimo seo ne ku tile batu ba ba bat’o eza 200,000 kwa muleneñi wa mwa France o bizwa Reims be ne ba til’o eza ni papa mukiti wa bu-1,500 wa ku hupula ku sikululelwa kwa tumelo ya Katolika kwa Mulena Clovis wa mubuso wa ma-Frank. Kanti ne li mañi yena mulena y’o, ili y’o kolobezo ya hae se i bulezwi kuli ki kolobezo ya France? Mi ki kabakalañi kolobezo yeo ha i tahisize misunga ye cwalo?

Mubuso O Fela

Clovis, mwan’a Childeric I mulena wa ma-Frank ba ba bizwa ma-Salian, n’a pepilwe ibat’o ba ka 466 C.E. Hamulaho wa ku hapiwa ki Maroma mwa 358 C.E., mushobo w’o wa Majelemani ne u lumelelizwe ku ina mwa sibaka se si bizwa cwale kuli ki Belgium ka tumelelano ya kuli ba sileleze museto ni ku fa masole kwa mpi ya Maroma. Ku kopana hahulu ni Magaulusi ni Maroma ba mwa sibaka seo ne ku tahisize kuli ma-Frank ba kukuezwe ki Maroma hanyinyani-hanyinyani. Childeric I n’a li kwa lineku la Maroma, ili ku lwanisa mishobo ye miñwi ya Majelemani ye n’e bata ku ba kenela, ye cwale ka ya Visigoth ni Saxon. Seo ne si tahisize kuli Magaulusi ni Maroma ba itumele ku yena.

Kalulo ya Maroma ye bizwa Gaulusi ne i kalela kwa Nuka ya Rhine, ye kwa mutulo, ku ya kwa Pyrenees, kwa mboela. Kono yo muhulu wa masole ba Maroma, yena Aetius, ha s’a timezi mwa 454 C.E., ne ku si na mubusi mwa naha. Hape, Romulus Augustulus, mubusi wa mafelelezo mwa Roma, ha s’a wile mwa 476 C.E. ni kalulo ya kwa wiko ya mubuso wa Maroma ha se i felile, ne ku bile ni ku sa iketa hahulu mwa litaba za naha. Kacwalo, Gaulusi n’e swana inge feiga ye buzwize ye libelelela ku koyolwa ki mushobo o muñwi o ne u inzi mwahal’a miseto ya yona. Ha ku komokisi ni hanyinyani kuli hamulaho wa ku yola ndat’ahe, Clovis n’a kalisize ku bata ku yandulula miseto ya mubuso wa hae. Mwa 486 C.E., a tula muyemeli wa Roma wa mafelelezo mwa Gaulusi mwa ndwa ye ne ba lwanezi fakaufi ni muleneñi wa Soissons. Tulo yeo ne i mu file m’ata a ku zamaisa libaka kaufela za mwahal’a nuka ya Somme, kwa mutulo, ni nuka ya Loire, ili fahali ni kwa wiko wa Gaulusi.

Mutu Ya N’a Ka Ba Mulena

Ka ku sa swana ni mishobo ye miñwi ya Majelemani, ma-Frank ne ba zwezipili ku ba bahedeni.  Kono Clovis ha s’a nyalani ni musali wa silena wa kwa Burgundy, ya bizwa Clotilda, bupilo bwa hae ne bu cincize hahulu. Mukatolika yo mutuna y’o, Clotilda, a lika ka t’ata ku sikulula munn’a hae. Litaba za kwaikale ze n’e ñozwi ki Gregory wa kwa Tours, mwa lilimo za mwanda wa bu 6 C.E., li bonisa kuli mwa 496 C.E., Clovis n’a sepisize kuli n’a ka siya buhedeni haiba Mulimu wa Clotilda n’a ka mu fa tulo mwa ndwa ya kwa Tolbiac (Zülpich, Germany) ya n’a ka lwana ni ba mushobo wa Alemanni. Nihaike kuli mpi ya Clovis ne s’e bata ku fenyeha, mulena wa ba Alemanni n’a bulailwe mi mpi ya hae ya tuhela ku lwana. Ka mwa n’a ngela Clovis, Mulimu wa Clotilda n’o mu konisize ku tula. Ka ku ya ka sizo, Clovis n’a kolobelizwe ki “Muhalalehi” Remigius mwa keleke ya Reims, la December 25, 496 C.E. Kono ba bañwi ba lumela kuli i lukela ku ba hamulaho wa f’o, ili mwa 498/9 C.E.

Clovis n’a palezwi ku peta mulelo wa hae wa ku hapa mubuso wa ba Burgundy wa kwa mboela-upa. Kono muhato wa hae wa ku lwanisa ma-Visigoth n’o petilwe hande ha n’a ba tuzi mwa 507 C.E., kwa Vouillé, fakaufi ni Poitiers. Mi tulo yeo n’e mu konisize ku busa buñata bwa libaka ze kwa mboela-wiko wa Gaulusi. Ka ku itumela kwa tulo yeo, mubusi wa Mubuso wa Maroma wa kwa Bucabela, Anastasius, a fa Clovis situlo sa bubusi se si kutekeha. Kacwalo a ba ni mayemo a fahalimw’a babusi ba bañwi kaufela ba kwa wiko, mi bubusi bwa hae ne bu lumelelizwe ka mulao ki Magaulusi ni Maroma.

Ha s’a hapile ma-Frank ba kwa bucabela, ili be ne ba pila mwa libaka ze puma museto kwa Nuka ya Rhine, Clovis a eza Paris ku ba muleneñi wa hae o mutuna. Mwa lilimo li sikai pili a si ka shwa, n’a tiisize mubuso wa hae ka ku u fa mulao o ñozwi, o n’o bizwa Lex Salica, ni ka ku eza mukopano ni ba keleke mwa Orléans ili ku talusa hande za swalisano mwahal’a Keleke ni Muuso. Fa lifu la hae, ili le li lukela ku ba le ne li ezahezi la November 27, 511 C.E., ne li yena mubusi a nosi wa kalulo ye tuna hahulu ya Gaulusi.

Buka ye bizwa The New Encyclopædia Britannica i biza ku fetulwa kwa Clovis ku ba mwa bulapeli bwa Katolika kuli ki “nako ye ipitezi mwa litaba ze ezahezi za wiko wa Yurope.” Ki kabakalañi ku fetulwa kwa mubusi wa muhedeni y’o ha ne ku li kwa butokwa cwalo? Butokwa bu inzi fa taba ya kuli Clovis n’a iketezi ku ba mwa Katolika isi mwa tuto ya Arius.

Misunga ya Ba Arius

Ibat’o ba mwa 320 C.E., Arius, muprisita wa mwa Alexandria, ili mwa Egepita, a kalisa ku hasanya mibonelo ye fapahana maswe ka za Silalu. Arius a hana kuli Mwana ni Ndate ki mutu a li muñwi. Mwana u na ni makalelo, kacwalo n’a si  ke a ba Mulimu kamba ku likana ni Ndate. (Makolose 1:15) Haili ka za moya o kenile, Arius n’a lumela kuli ki mutu kono n’o li mwatas’a Ndate ni Mwana. Tuto yeo, ili ye n’e tumile hahulu, ne i tahisize twaniso ya meto-mafubelu mwa keleke. Mwa 325 C.E., kwa Mukopano wa kwa Nicea, Arius n’a lunduzwi mi lituto za hae ne li nyazizwe. *

Kono nto yeo n’e si ka felisa musunga. Kananisano ka za tuto ya bulapeli yeo ya zwelapili ka lilimo ze 60, mi babusi be ne ba yoliswanga ne ba yemela lineku le kamba lani. Kwa mafelelezo, mwa 392 C.E., Mubusi Theodosius I a eza bulapeli bwa Katolika bo ne bu li teñi ni kale ni tuto ya bona ya Silalu ku ba bulapeli bwa Naha mwa Mubuso wa Maroma. Ka nako yeo Ulfilas, bishopu wa Sijelemani, na s’a fetulezi kale ma-Goth kwa tuto ya Arius. Mishobo ye miñwi ya Majelemani ne i akufile ku amuhela mufuta w’o wa “Bukreste.” *

Ha i t’o banga nako ya Clovis, Keleke ya Katolika mwa Gaulusi ne i li mwa kaulakañi. Ma-Visigoth ba tuto ya Arius ne ba likile ku hatelela bulapeli bwa Katolika ka ku hana ku yoliswa kwa mabishopu be ne ba shwa. Hape, keleke ne i ziyelehile kabakala ku hohana kwa likwata ze peli fa taba ya bupapa, mi baprisita ba mwa likwata ze n’e lwanisana zeo ne ba bulayana mwa Roma. Ka ku ekeza kwa mufilifili w’o, bañoli ba bañwi ba Katolika ne se ba tahisize mibonelo ya bona ya kuli lifasi ne li ka fela mwa silimo sa 500 C.E. Kacwalo, ku fetulwa kwa mu-Frank wa mutuli y’o ku ba Mukatolika ne ku ngilwe sina kezahalo ye nde hahulu, ye zibahaza “lilimo ze eza lule za bahalalehi.”

Kono mihupulo ya Clovis ne li ifi? Nihaike kuli ha ku konwi ku bulelwa kuli n’a si na milelo ya za bulapeli, milelo ya hae kaniti ne li ya za bupolitiki. Ka ku iketela ku ba Mukatolika, Clovis n’a latilwe ki Magaulusi ni Maroma, ili bao buñata bwa bona ne ba li Makatolika, ni ku tusiwa ki ba bahulu ba keleke ba ba m’ata. Nto yeo n’e mu tusize hahulu ku pahamela lila za hae za mwa bupolitiki. Buka ye bizwa The New Encyclopædia Britannica i bulela kuli “ku tula Gaulusi kwa hae ne ku bile ndwa ya tukuluho kwa coko ya bahanyezi ba tuto ya Arian be ne ba toilwe.”

Clovis N’a Li Ya Cwañi Luli?

Kupuzo ya mwa 1996 ha ne inze i sutelela, yo muhulu wa mabishopu wa Reims, Gérard Defois, n’a talusize kuli Clovis ki “mutala wa ku fetulwa ko ku lelilwe ka tokomelo ili ko ku nahanisisizwe hande.” Kono muituti wa za kwaikale wa Mufura, Ernest Lavisse, n’a ize: “Ku sikululwa  kwa Clovis ne ku si ka cinca ni hanyinyani butu bwa hae; sishemo ni ku pila ka kozo ze i luta Evangeli ne li si ka mu susumeza.” Muituti yo muñwi wa za kwaikale n’a zibahalize kuli: “Mwa sibaka sa ku kupa tuso ku Odin [mulimu ya simuluhile kwa Norway], a kupa ku Kreste ni ku zwelapili mwa n’a inezi.” Ka ku swana ni mwa n’a ezelize Constantine, hamulaho wa ze ba twi ki ku fetulwa kwa hae ku ba Mukreste, Clovis a kalisa ku tiisa bubusi bwa hae ka ku bulayanga ka buñata be ne ba bonahala kuli ba kona ku mu tulula fa situlo. A bulaya “bahabo yena kaufela mane ni be ne ba si bahabo yena hahulu.”

Clovis ha s’a shwile, kwa kaliswa ku lukiswa litaba za buhata ili za ku mu lumba kuli n’a si mulwani ya situhu kono n’a li muhalalehi yo munde. Taba ya Gregory wa kwa Tours, ye n’e ñozwi ibat’o ba hamulaho wa lilimo ze mwanda, i bonwa sina buikatazo bwa ka tokomelo bwa ku bapanya Clovis ku Constantine, mubusi wa Muroma wa pili ku amuhela bo bu twi ki Bukreste. Mi ka ku akaleza kuli Clovis n’a li wa lilimo ze 30 fa kolobezo ya hae, Gregory u bonahala ku lika ku bapanya Clovis ku Kreste.—Luka 3:23.

Muhato w’o ne u zwiselizwepili ki Hincmar, bishopu wa kwa Reims, mwa lilimo za mwanda wa bu 9. Likeleke ze tuna ha ne li sweli ku kangisanela balapeli, n’a ñozi taba ya za bupilo bwa mutwaleti wa hae, “Muhalalehi” Remigius, ili yeo ka mo ku bonahalela ne i lelezwi ku tahiseza keleke ya hae libubo le linde ni sifumu. Mwa taba ya hae, liiba le lisweu ne li tisize kabotela ka oli ku to toza Clovis fa kolobezo ya hae—ili nto ye iponelwa hande-nde kuli n’a ama kwa ku tozwa kwa Jesu ka moya o kenile. (Mateu 3:16) Kacwalo, Hincmar n’a tamahanyize bo Clovis, Reims, ni mubusi mi ni ku tiisa mubonelo wa kuli Clovis n’a li mutoziwa wa Mulena. *

Kupuzo ya Misunga

Ya n’a banga mueteleli wa mwa France Charles de Gaulle muta o muñwi n’a ize: “Na ni bona kuli litaba ze ezahezi ze ama France ne li kalezi ku Clovis, ya n’a ketilwe ki ba mushobo wa ma-Frank ku ba mulena wa France, ili bao libizo la France li simuluha ku bona.” Kono haki batu kaufela ba b’a nga lika cwalo. Kupuzo ya bu-1,500 ya kolobezo ya Clovis ne i tahisize misunga. Mwa naha m’o Keleke ni Muuso li kauhanyizwe ka mulao ku zwa ka 1905, ba bañata ne ba nyazize Muuso ka ku abana kwa ona mwa nto ye ne ba nga kuli ki kupuzo ya bulapeli. Ba Kansulu ba mwa muleneñi wa Reims ha ne ba zibahalize milelo ya ku lifela kalana ye ne i ka itusiswa fa ku pota kwa papa, kopano ye ñwi ya y’o zeka ni ku wina taba yeo mwa kuta kuli i lwanisa mulao. Ba bañwi ne ba ikutwile kuli keleke ne i lika ku tahisa hape likuka ni bubusi bwa yona fahalimu a France. Se ne si ekelize kwa ku tatafaza kupuzo yeo ne li ku lumelelwa kwa Clovis ku ba sisupo sa kopano ya National Front se si yemela hahulu sizo sa keleke ni sa likwata za Makatolika ba cisehelo ye fitelezi hahulu.

Ba bañwi ne ba nyazize kupuzo yeo ka ku toma fa mabaka a ama litaba ze ezahezi. Ne ba ize kolobezo ya Clovis ne i si ka fetula France ku ba ya Katolika, kakuli kuti bulapeli b’o, ne bu tiile kale mwahal’a Magaulusi ni Maroma. Mi ba li, niheba kolobezo ya hae ha i yemeli ku pepwa kwa France sina naha. Ne ba ize nto yeo i swanela ku ba ye n’e ezahalezi fa ku abiwa kwa mubuso wa Charlemagne mwa 843 C.E., ili ku talusa kuli Charles wa Sitenda, mi isi Clovis, ki yena mulena wa pili wa France.

 Lilimo Ze 1,500 za Bukatolika

Bukatolika bu eza cwañi kacenu mwa France hamulaho wa lilimo ze 1,500 ka ku ba “mweli wa Keleke wa musizani”? Ku to fita mwa 1938, France ki yona ye n’e na ni palo ye tuna ya Makatolika ba ba kolobelizwe. Cwale se i li yona ya bu 6, mwamulaho wa linaha ze cwale ka Philippines ni United States. Mi niha ku na ni Makatolika ba ba eza 45 milioni mwa France, ki ba 6 milioni fela ba ba fumanehanga kamita kwa Misa. Patisiso ye sa zo ezwa mwahal’a Makatolika ba mwa France ne i bonisize kuli 65 pesenti “ha ba utwi lituto za Keleke ka za litaba za tobali,” mi ba ba eza 5 pesenti mwahal’a bona ba li Jesu h’a na “tuso ni hanyinyani.” Mikwa ye maswe yeo ki yona ye n’e susuelize papa ku buza ha n’a il’o pota kwa France mwa 1980 kuli: “Sicaba sa France, mu ezize cwañi ka za lisepiso za kolobezo ya mina?”

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa ye fa likepe 27]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MA-SAXON

Nuka ya Rhine

Nuka ya Somme

Soissons

Reims

Paris

GAULUSI

Nuka ya Loire

Vouillé

Poitiers

PYRENEES

MA-VISIGOTH

Rome

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Kolobezo ya Clovis ye n’e bonisizwe mwa buka ya mwa lilimo za mwanda wa bu-14

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Siswaniso sa kolobezo ya Clovis (siswaniso se si fahali) kwande a Keleke ye tuna ya Reims, mwa France

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Poto ya John Paul II kwa France ya ku yo hupula kolobezo ya Clovis ne i tahisize misunga