Mawaldense—Ku Zwa mwa Bukeluhi ku Ya mwa Protestanti

Ne li silimo sa 1545 mwa sibaka sa Lubéron sa Provence se sinde-nde, kwa mboela wa France. Ne ku kopani mpi kuli i pete musebezi o sabisa o n’o fuzelezwi ki ku sa tabela batu ku ba mwa bulapeli bu sili. Kwa latelela sunda ya lipulao.

MINZI ya tubakiwa, mi bayahi ba lengakiwa mwa litolongo ni ku silahiwa. Likezo z’e situhu ne li ezizwe ki masole ba libamba mwa pulaotuna yeo ye n’e nyungile Yurope. Banna ba ba bat’o eza 2,700 ne ba bulailwe, mi b’a 600 ne ba isizwe ku yo sebeza kwa lisepe, ku sa bulelwi manyando e ne ba ipumani ku ona basali ni banana. Muzamaisi wa masole ya n’a petile muhato wa bubulai w’o n’a lumbilwe ki mulena wa France ni papa.

Mulena wa Mukatolika, Francis I wa mwa France, ha to buzisisanga ka za ba ba twi ki bakeluhi mwa mubuso wa hae, ka ku iyakatwa ka za ku yambalakana kwa ba Protestanti, Muhato wa ku Cinca Lika ne se u aluhanyize kale Germany. Mwa sibaka sa ku fumana bakeluhi ba sikai, bazamaisi ba mwa Provence ba fumana minzi mukatumbi ya balwanisi ba batuna ba bulapeli. Kwa tomwa mulao wa ku tanyela bakeluhi bao mi kwa nalule-lule wa petiwa ka lipulao zeo za mwa 1545.

Bakeluhi bao ne li bomañi? Mi ki kabakalañi ha ne ba lwanisizwe ki lila ba mwa bulapeli bu sili?

Ku Zwa mwa Bufumi ku Ya mwa Manjabila

Be ne ba bulailwe mwa pulaotuna yeo ne li ba sikwata sa bulapeli se ne si tomilwe kwamulaho mwa lilimo za ma-1100 ili be ne ba yambalakani mwa libaka ze ñata za Yurope. Sikwata seo ki se si ipitezi mwa likezahalo ze ama likwata za balwanisi ba bulapeli bakeñisa mo si konezi ku hasanela ni ku banduka ka mianda i sikai ya lilimo. Baituti ba za kwaikale ba bañata ba lumela kuli sikwata seo ne si kalile ibat’o ba ka 1170. Mwa muleneñi wa mwa France wa Lyons, mulekisi ya n’a fumile hahulu ya bizwa Vaudès n’a tabezi hahulu ku ituta mwa ku tabiseza Mulimu. Mwendi ka ku susuezwa ki kelezo yeo Jesu Kreste n’a file mufumi yo muñwi kuli a lekise libyana za hae ni ku fa babotana, Vaudès a lukiseza lubasi lwa hae za mali mi kihona a siya sifumu sa hae  ilikuli a kutaze litaba za Evangeli. (Mateu 19:16-22) Hañihañi a ba ni balateleli be ne ba to zibahala hamulaho kuli ki Mawaldense. *

Mwa bupilo bwa hae, Vaudès n’a iyakatwa hahulu bubotana, ku kutaza, ni Bibele. Ku bilaela ka za bufumu bwa ba bahulu ba bulapeli ne ku kalile kale. Ka nakonyana, ba bahulu ba bulapeli ba bañwi be ne ba li balwanisi ne se ba nyazize likezo za keleke ze masila ni ku sa itusisa hande m’ata. Kono Vaudès ni buñata bwa balateleli ba hae ne li batu-tu fela. Nto yeo kaniti i bonisa libaka ha n’a boni butokwa bwa kuli Bibele i fumanehe mwa puo i sili, ili puo ye zibwa ki batu ba bañata. Bakeñisa kuli hatiso ya Bibele ya Silatini ya keleke ne i fumaneha fela ku ba bahulu ba bulapeli, Vaudès a lukisa za kuli ku tolokiwe Libuka za Evangeli ni libuka ze ñwi za Bibele ku isa mwa puo ya Franco-Provençal, ili puo ye n’e zibwa ki batu-tu fela ba kwa upa wa fahal’a France. * Ka ku sebelisa taelo ya Jesu ya ku kutaza, Babotana ba Lyons ba isa lushango kwa batu mwa makululu. (Mateu 28:19, 20) Caziba wa litaba ze ezahezi Gabriel Audisio n’a talusize kuli tundamo ya bona mwa ku kutaza fa nyangela ne li yona taba ye n’e amile hahulu m’o keleke ne i’ ngela Mawaldense.

Ku Zwa mwa Katolika ku Ya mwa Bukeluhi

Mwa mazazi ao, ku kutaza ne li fela kwa ba bahulu ba keleke, mi keleke yona ne i ipile tukelo ya ku fa m’ata a ku kutaza. Ba bahulu ba bulapeli ne ba bona kuli Mawaldense ha ba na zibo ni kuli ha ba si ka ituta, kono mwa 1179, Vaudès a bata tumelezo ya ka mulao ku Papa Alexander III kuli a kutaze. N’a filwe tumelezo—kono n’a na ni ku lumelezwa ki baprisita ba mwa silalanda. Caziba wa litaba ze ezahezi Malcolm Lambert u ñola kuli nto yeo “n’e bat’o swana ni ku hanelwa ka ku tala.” Mane, yo muhulu kwa mabishopu Jean Bellesmains wa kwa Lyons ka taelo n’a hanisize batu-tu fela ku kutaza. Vaudès a alaba ka ku ama kwa Likezo 5:29 ye li: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” Bakeñisa kuli n’a si ka latelela ku haniswa k’o, Vaudès a zwiswa mwa keleke ka 1184.

Nihaike kuli Mawaldense ne ba lunduzwi kwa sibaka sa Lyons se ne si zamaiswa ki bishopu ni ku lundulwa mwa muleneñi, ku bonahala kuli mulao wa pili wa ku ba nyaza n’o si ka tiiswa hahulu. Batu-tu fela ba bañata ne ba ikumbuta ku sepahala kwa Mawaldense ni mo ne ba pilela, mi nihaiba mabishopu ne ba zwelapili ku ambolisananga ni bona.

Ka ku ya ka muituti wa litaba ze ezahezi Euan Cameron, ku bonahala kuli Mawaldense ba bakutazi ne ba sa “lwanisi ba Keleke ya Roma ka libaka fela la ku bata ku ba lwanisa.” Fela ne ba “lakaza ku kutaza ni ku luta.” Baituti ba litaba ze ezahezi ba li ba kopano yeo ne ba batil’o biswa bakeluhi ki litaelo ze ñata ze n’e nze li zwelapili ku ba hatelela hanyinyani-hanyinyani ku si na ku fela. Linyazo za keleke ne li tahisize kuli ba Fourth Lateran Council ba kute Mawaldense mwa 1215. Nto yeo n’e amile cwañi ku kutaza kwa bona?

 Ba Ipata

Vaudès n’a timezi mwa silimo sa 1217, mi nyandiso ya hasanyeza balateleli ba hae mwa misindi ya malundu a Mafura, mwa Germany, kwa mutulo wa Italy, ni Fahali ni kwa Upa wa Yurope. Hape nyandiso n’e tahisize kuli Mawaldense ba yo ina kwa matakanyani, mi seo ne si tibezi musebezi wa bona wa ku kutaza mwa libaka ze ñata.

Mwa 1229 Keleke ya Katolika ya feza Ndwa ya yona ya ku lwanisa balapeli ba ba bizwa bo Cathar, kamba bo Albigenses, kwa mboela wa France. * Ku tuha f’o ya kwenuha ni ku lwanisa maswe Mawaldense. Kuta Ye Lwanisa Bukeluhi n’e tuha i fetuhela kwa ku zungubaza bahanyezi kaufela ba keleke. Sabo ne i tahiselize Mawaldense ku ipata. Silimo sa 1230 ha si to fitanga ne se ba tuhezi ku kutaza fa nyangela. Audisio u talusa kuli: “Mwa sibaka sa ku yo bata lingu ze nca . . . , ba ineela ku babalela ba ba fetuzwi kale, ku ba tusa ku zwelapili mwa tumelo ya bona ku si na taba ni sineneketo ni nyandiso.” U ekeza kuli “ku kutaza ne ku zwezipili ku ba kwa butokwa kono ne se ba cincize muezezo.”

Litumelo ni Likezo za Bona

Mwa sibaka sa kuli banna ni basali ba eze musebezi wa ku kutaza, lilimo za ma-1300 ha li to fitanga, Mawaldense ne se ba bile ni mukwa wa ku taluhanya bakutazi ni balumeli. Ki banna ba ba lutilwe hande fela be ne ba eza musebezi wa bulisana. Likombwa za maeto zeo hamulaho za fita fa ku zibahala sina ba barbes (bomalume).

Ba barbes, be ne ba potelanga mabasi a Mawaldense kwa mandu a bona, ba ikataza ku bukeleza sikwata seo mwa sibaka sa ku si yandulula. Ba barbes kaufela ne ba kona ku bala ni ku ñola, mi tuto ya bona, ye n’e kona ku tanda lilimo ze silezi, n’e toma fa Bibele. Ku itusisa Bibele ya mwa puo ye ba ziba batu ne ku ba tusize ku i talusa kwa mutapi wa bona. Niheba balwanisi ne ba lumezi kuli Mawaldense, ku kopanyeleza ni bana ba bona, ne ba pila ka ku ya ka Bibele mi ne ba kona ku ama kwa likalulo ze ñata za Mañolo.

Hape, Mawaldense ba kwaikale ne ba hana lika ze cwale ka bupumi, pagatori, Limisa za ba ba shwile, liswalelo za papa ni ku felisa koto kwa hae, ni ku lapela Maria ni ba ba twi ki bahalalehi. Hape ne ba mamelanga ka silimo Mulalelo wa Mulena, kamba Mulalelo wa Mafelelezo. Ka ku ya ka Lambert, bulapeli bwa bona “ne li fela bulapeli bwa mutu-tu fela.”

“Bupilo bwa Bupumi”

Likwata za Mawaldense ne li swalisana hahulu. Batu ne ba nyalana mwahal’a sikwata, mi ha se ku fitile mianda-nda ya lilimo, nto yeo ya tahisa mabizo a Siwaldense. Kono mwa ku ipilisa kwa bona, Mawaldense ne ba lika ku pata mibonelo ya bona. Ku pata-pata litumelo ni likezo za bulapeli bwa bona ne ku konisize balwanisi ku ba tamilikeza ze maswe-maswe. Ka mutala, ne ba ba tamilikelize kuli ne ba lapela Diabulosi. *

Nzila ye ñwi yeo Mawaldense ne ba talimana ni litamilikezo zeo ne li ya ku eza ka mo ne ba tokwela be ne ba ba tamilikeza ni ku eza zeo Cameron muituti wa za kwaikale n’a bizize kuli ki “ku latelela hanyinyani” bulapeli bwa Katolika. Mawaldense ba bañata ne ba ipulela libi ku muprisita wa Katolika, ku ya kwa Misa, ku itusisa mezi a kenile, ni ku tama misipili ya ku ya kwa libaka za bulapeli. Lambert u li: “Mwa lika ze ñata ne ba eza mo ne ba ezeza Makatolika.” Audisio n’a bulezi ka ku zwapaula kuli nako ha inze i ya, Mawaldense “ne ba pila bupilo bwa bupumi.” U ekeza kuli: “Kwa neku le liñwi, ne ba ipumisa ku pila mupilelo o swana ni wa ba Katolika kuli ba bukeleze kozonyana ye ne ba na ni yona; kono ku le liñwi, ne ba mamela mikiti i sikai ni lizo mwahal’a bona ili ze n’e ba tusa ku bona teñi kuli sikwata sa zwelapili ku ba teñi.”

Ku Zwa mwa Bukeluhi ku Ya mwa Protestanti

Mwa lilimo za ma-1500, Muhato wa ku Cinca Lika n’o cincize hahulu muinelo wa za bulapeli mwa Yurope. Be ne ba lwaniswa ne ba kona ku  kupa kuli ba lumelelwe ki mulao kamba ku shimbuluka kuli ba yo bata ko ku na ni miinelo ye minde. Taba ya bakeluhi ni yona ya kutumana hanyinyani, kakuli batu ba bañata-ñata ne se ba kakanya ka za lituto ze n’e tomilwe kale mwa bulapeli.

Isali kwa makalelo-kalelo ili ka 1523, ya bona za mihato ya ku cinca lika Martin Luther ili ya zibahala hahulu n’a pundile Mawaldense. Mwa 1526 yo muñwi wa ba barbes ba Mawaldense n’a til’o biha kwa sibaka sa malundu a Alps ka za zwelopili ya bulapeli mwa Yurope. Seo ne si latelezwi ki nako yeo likwata za ba Protestanti ni za Mawaldense ne li lutananga. Ba Protestanti ba susueza Mawaldense kuli ba bone za ku tolokiwa kwa Bibele kwa pili ku zwa mwa lipuo za makalelo ku li tisa mwa Sifura. Bibele yeo ne i hatisizwe mwa 1535, mi ya to zibahala hamulaho sina Bibele ya Olivétan. Kono niteñi, Mawaldense ba bañata ne ba sa utwi Sifura.

Nyandiso ye zwa ku ba Keleke ya Katolika ha ne i zwelapili, palotuna ya Mawaldense ba to ina mwa sibaka se si kuzize sa Provence kwa mboela wa France, ili ko ne ku tutezi ni ba Protestanti. Ba muuso ba zibiswa kapili ka za ku tuta k’o. Ku si na taba ni lipiho ze nde ka za mupilelo o munde ni muzamao wa Mawaldense, batu ba bañwi ne ba kakanya busepahali bwa bona mi ba ba tamilikeza kuli ba kona ku tahisa mifilifili. Kwa tahiswa mulao o bizwa Mérindol, ili o n’o tahisize pulao ye maswe-maswe ye bulezwi kwa makalelo a taba ye.

Swalisano mwahal’a ba Katolika ni Mawaldense ya zwelapili ku sinyeha. Kabakala ku lwaniswa, Mawaldense ba itwanela mane ni ka lilwaniso. Musunga w’o wa ba beya mwa swalisano ni ba Protestanti. Kacwalo Mawaldense ba yema hamoho ni ba Protestanti be ne ba benda nako yeo.

Mwa mianda-nda ya lilimo ze fitile, likeleke za Mawaldense li tomilwe mwa linaha ze kwahule hahulu ni France ze cwale ka Uruguay ni United States. Kono baituti ba bañata ba litaba za kwaikale ba lumelelana ni Audisio, y’a li “bulapeli bwa Mawaldense ne bu tilo fela mwa nako ya Muhato wa ku Cinca Lika,” ha ne bu “mizizwe” ki ba Protestanti. Mane, sikwata sa Mawaldense ne si felezwi hahulu ki cisehelo ya sona mianda-nda ya lilimo kwamulaho. Nto yeo ne i ezahalile lilama za sona ha ne ba fulalezi ku kutaza ni ku luta ka za Bibele bakeñisa sabo.

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa/Siswaniso se si fa likepe 23]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Libaka ze n’e amilwe ki Mawaldense

FRANCE

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Rome

Berlin

Prague

Vienna

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Mawaldense ne ba boni za ku tolokiwa kwa Bibele ya Olivétan mwa 1535

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bibele: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Maswaniso a fa likepe 20, 21]

VAUDÈS

Ku cisiwa kwa basali ba babeli ba basupali ba Mawaldense

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Makepe 20 ni 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe