Ku Ikutwa ku Iketa Cwale—Ku Ba mwa Buiketo Ku Ya Ku Ile

KI KABAKALAÑI buiketo hañata ha bu sa fumanehi ka bunolo, mi ha bu fumanehile bu ina fela nakonyana? Kana i kona ku ba kuli kutwisiso ya luna ya buiketo i tomile fa mihupulo ya mbwashula, ili fa lika ze lu sepile ku fumana, mwa sibaka sa ku toma fa lika ze kona ku fumaneha? Ku ikwasheka cwalo ku kana kwa bulelwa kuli ki ku pila mwa lifasi la ku lola.

Ku ipuma k’o ku tahisa kuli munahano wa mutu u si ke w’a nga bupilo ka mo bu inezi luli ni kutokwa buiketo kwa bona, ni ku tahisa kuli a ikutwe ku ba mwa mbombolelwa ni buiketo, mi ni ku kasheza kwahule nto ifi kamba ifi ye kana ya sinya maikuto a mbwashula ao. Nihakulicwalo, hañata matata a lifasi tenyene a ipolyomekanga mwa lifasi la litolo leo ni ku felisa ka m’ata maikuto a ku pila hande, ili ku pasumuna muloli y’o kuli a bone hande-nde miinelo ya luli.

Ha lu nyakisiseñi kalulo ye ñwi ye ba batanga buiketo ku yona batu, ili ko si fumaneha sibaka. Sina ka mutala, tolopo ye tuna i kana ya bonahala ku sepisa, ili ku tahisa lipono za minyaka, lituwelo ze pahami, ni mandu a bumbombo. Ee, seo si kona ku bonahala ku tahisa buiketo bo se bu libelezwi ka nako ye telele. Kono kana pono yeo ki ya niti?

Sibaka—Ki Tolopo Ye Tuna Kamba Ki Sepo Fela Ye Tuna?

Mwa linaha ze sa zwelapili, ku lakazeha kwa tolopo ye tuna ku huliswa ki bufundoti bo bu kana bwa hoha ba ba tabela hahulu. Likopano ze tahisa bufundoti bo bu cwalo ha li na taba luli ni buiketo bwa mina, kono li eza litekiso za zona. Li pata matata a mwa lifasi la luli ka lipono za ku konda kwa lika ili ku bonisa buiketo. Kacwalo, buiketo bu fita fa ku swalisaniswa ni tolopo ye tuna ni lika ze ba fundota.

Ha mu nyakisise mutala o latelela. Makwambuyu ba mwa tolopo ye ñwi ya kwa West Africa ne ba pahekile mapampili a n’a bonisa fo ku sweu kuli ku zuba kwai ki ku sinya masheleñi a fumanwi ka ku fufulelwa. Yona yeo ne li kalulo ya mihato ya ku eleza bayahi kuli ba si ke ba zuba. Bapangi ba kwai ni balekisi ba yona ne ba hanyelize taba yeo ka ku paheka mapampili a matuna a’ kabisizwe ka bukwala fo ku swanisizwe ka ku kateleha bazubi ba ba bonahala ku ba ni tabo ni ku kondisa mwa bupilo. Fahalimw’a seo, kampani ye ñwi ya kwai ne i apalisize babeleki ba yona ba bañwi misiko ye buheha ni tukepesi to tu cisa pasa, ilikuli ba abele kwai ku ba banca mwa makululu, ku susueza mañi ni mañi ku “i lika.” Buñata bwa ba banca bao ne ba zwa kwahae, mi ne ba kwashekilwe ki memo yeo kakuli ne ba s’a zibi hande za bufundoti bwa ka sitalifi. Ba fetuha bazubi ba ba ziyelize. Ba banca  bao ba ba zwa kwahae ne ba tile mwa tolopo ye tuna ku t’o bata buiketo ilikuli ba ute mabasi a bona kamba kuli ba be baipumaneli. Mwa sibaka sa zeo, ne ba sweli ku sinya buñata bwa mali e ne ba kabe ba itusisize hande.

Bufundoti bo bu bonisa bupilo bo bu kondolokile bwa mwa tolopo ye tuna ha bu simuluhi kwa balekisi kamita. Kono bu kana bwa zwa mwa milomo ya batu ba ba tutezi mwa tolopo ye tuna mi ba utwa maswabi a ku kutela kwa mahae a bona. Ka ku sa bata ku bonahala kuli ki bapalelwi, ba ikutwisiseza se si twi ki sifumu ni lipeto ze ba fumani mwa tolopo. Kono tatubisiso ya mayemo e ba ipapata ku ba ku ona i patulula kuli bupilo bwa bona bwa cwale ha bu si ka zwelapili ku fita mo ne ba pilela kwahae; mali a ba kataza ku a fumana sina mw’a kataleza buñata bwa bayahi ba bañwi ba mwa tolopo.

Sihulu mwa litolopo ze tuna, baenyi ba ba yelanga ku y’o bata buiketo ba welanga mwa mazoho a ba ba sa sepahali. Kabakalañi? Hañata ki kabakala kuli ha ba si ka ba ni nako ye likani ya ku fumana balikani sakata, mi ba kwahule ni mabasi a bona. Kacwalo ha ba na baelezi ba ba kana ba ba tusa ku pima malaba a bupilo bwa mwa bukuwa bwa ku lata sifumu.

Josué n’a si ka kwecekiwa mwa siteo sa ku zuba kwai. Fahalimw’a seo, n’a fitile fa ku lemuha kuli n’a sa koni ku taleleza hande ze n’e tokwahala za bupilo bwa mwa tolopo. Ku yena, nto fela ya n’a kona ku fumana mwa tolopo ne li lisepo ze tuna z’e si ka talelezwa. N’a lemuhile kuli n’a si na buiketo sakata mwa tolopo; n’a luneha ku ina mwateñi. A komiwa ki maikuto a bubotana mwa pilu, a bunyinyani, ni a bupalelwi, mi kwa mafelelezo a itumelela kuli ku palile mi a kutela kwahae.

N’a saba kuli ne ba ka mu sheununa. Kono lubasi lwa hae ni balikani ba hae ba batuna ba mu amuhela ka mazoho a mabeli. Lilato la lubasi lwa hae, miinelo ya mwahae ya n’a tekelezi, ni lilato la balikani ba hae mwa puteho ya Sikreste, ne li tahisize kuli kapili-pili a ikutwe ku iketa hahulu ku fita mwa tolopo ye tuna, ili m’o lisepo za ba bañata li fetuhanga makandauko. A makala ku bona kuli ku sebeza ka t’ata ni bondat’ahe mwa masimu ne ku fumanisize yena ni lubasi lwa hae mali a cimbukile ku fita mali a n’a ka fumananga mwa tolopo.

Mali—Ki Bufi Butata Luli?

Kana mali a ka mi tahiseza ku ikutwa ku ba mwa buiketo? Liz, wa kwa Canada, u li: “Ha ne ni sa li mwanana, ne ni lumela kuli mali n’a feza lipilaelo.” Liz a latana ni munna wa mali. Kapili-pili ba nyalana. Kana n’a ikutwile ku iketa hamulaho? Liz u ekeza kuli: “Ha ne lu nyalani, ne lu na ni ndu ye nde ni limota ze peli, mi ne lu na ni mali a n’a lu konisa ku eza ibat’o ba lika kaufela ze ama za kwa mubili, za ku tama misipili, ni za ku itabisa. Ka ku komokisa hakalo, ne ni sa bilaelanga ka za mali.” U talusa libaka kuli: “Ne lu sinyehelwa hahulu. Ku bonahala kuli ka m’o bela ni mali a mañata, ki ka m’o hape u ikutwela kutokwa buiketo. Mali n’a si ka ni kayutula kwa lipilaelo.”

Haiba mu ikutwa kutokwa mali a mi fumanisa buiketo, mu ipuze cwana: ‘Ki bufi butata luli? Kana luli ki kutokwa mali kamba ki ku sa itusisa fela ona hande?’ Liz u bulela cwana ha iheta kwamulaho: “Cwale ni lemuha kuli, se ne si tahisize kuli lubasi lwa hesu lu kene mwa matata ha ne ni sa li mwanana ki ku sa itusisa hande masheleñi. Ne lu leka ka ku kolotanga lika, mi kabakaleo ne lu na ni sikoloti kamita. Seo ne si tahisize ku iyakatwa ko kutuna.”

Nihakulicwalo, bo Liz ni munn’a hae kacenu ba ikutwa ku ba mwa buiketo nihaike ba na ni malinyana fela. Ha ne ba itutile niti ya Linzwi la Mulimu, ne ba tuhezi ku teelezanga kwa lipepezo ze ama mali, mi ba kalisa ku teelezanga kwa butali bwa Mulimu, ku kopanyeleza cwalo ni manzwi a, a’ li: “Kono ya ni utwa u ka pila mwa kozo, u ka iketa a sa sabi kozi.” (Liproverbia 1:33) Ne ba bata ku ba ni mulelo sakata  mwa bupilo ku fita o ne ba ka fumaniswa ki mali a mañata. Nako ye, bo Liz ni munn’a hae ba ba li balumiwa mwa naha ya kwahule, ba sweli ku luta bafumi hamoho ni babotana kuli Jehova Mulimu u ka tuha a tahisa buiketo sakata mwa lifasi kaufela. Musebezi w’o u tahisa buikolwiso bo butuna ni buiketo bo bu tomile, isi fa ku fumana mali, kono fa mulelo o munde ni likuka ze pahami ka ku fitisisa.

Mu si ke mwa libala taba ya niti ni ya butokwa ya kuli: Ku fumela ku Mulimu ku butokwa hahulu ku fita ku ba ni sifumu sa kwa mubili. Mwa Mañolo a Kenile kaufela, ku koñomekilwe za ku ba ni mayemo a mande ku Jehova, e lu kona ku bukeleza ka ku zwelapili ku eza tato ya hae ka tumelo, isi za ku luwa sifumu. Kreste Jesu n’a lu susuelize ‘ku fumela ku Mulimu’ ni ku ikubukanyeza ‘bufumu kwa lihalimu.’—Luka 12:21, 33.

Mayemo—Mu Libile Kai?

Haiba mu mwa muliko wa ku ikutwa kuli ku ba ni mayemo a pahami mwa nyangela ki yona nzila ye liba kwa buiketo, mu ipuze cwana: ‘Ki mañi ka ku ba ni mayemo a pahami ao ya mwa buiketo sakata? Ni lukela ku pahama ku fita kai kuli ni be ku ona?’ Musebezi wa  mali u kana wa mi fa maikuto a’ puma a buiketo, ili ku isa kwa maswabisa, kamba mane kwa ku wa maswe.

Ze bonwi za luli li bonisa kuli libizo le linde ku Mulimu li konisa mutu ku ba ni buiketo bo bu tezi ku fita ku ikezeza libizo kwa batu. Ki Jehova fela y’a kona ku fa batu mpo ya bupilo bo bu sa feli. Seo si ama ku ñola mabizo a luna mwa buka ya bupilo ya Mulimu, isi mwa buka ya batu ba ba tumile hahulu.—Exoda 32:32; Sinulo 3:5.

Ha mu tuhela ku nahana lika ze sa konahali, mu bona cwañi mayemo a mina a cwale, mi ki nto mañi ye mu kona ku libelela ka sepo kwapili? Ha ku na mutu ya na ni lika kaufela. Kwa swana ni mwa n’a bulelezi Mukreste yo muñwi ya butali kuli, “Ne ni na ni ku ituta kuli mwa bupilo ha ku konahali ku ba ni lika kaufela, ze ñwi ki za ku itoboha.” Ha mu yeme hanyinyani mi mu bale kakwenda ka ka li “Taba Ye Kandekwa mwa Benin.”

Cwale ha mu alabe lipuzo ze: Ki ufi mulelo wa ka wa butokwa mwa bupilo? Ki ifi nzila ye kuswani ye ka ni fitisa kwa mulelo w’o? Kana kikuli ni zamaya mwa nzila ye telele ye sa sepahali ili ye ngonjoloka ni kuli ze ni bata luli ni ze kona ku fumaneha luli li konwa ku fumanwa ka nzila ye si ka tatezana hahulu cwalo?

Hamulaho wa ku fa kelezo ka za butokwanyana bwa lika za kwa mubili ha li bapanywa ni lika za kwa moya, Jesu n’a bulezi za ku ba ni liito le li “bona hande.” (Mateu 6:22) N’a bulezi fo ku sweu kuli lika ze tuna mwa bupilo ki lipimo za kwa moya ni milelo ye tomile fa libizo la Mulimu ni fa Mubuso wa hae. (Mateu 6:9, 10) Lika ze ñwi ha li na hahulu butokwa, ka mubulelelo o muñwi ha li bonahali hande.

Likamera ze ñata kacenu li bonanga lika ze kwahule ni ze fakaufi li sa cuna-cuniwi ku eza cwalo. Kana mu hanelela ku ba cwalo ni mina? Kana mu “libisa meto a mina” ibata iba fa nto ni nto ye mu bona—fo kikuli, mu li bona ku ba za butokwa, ze lakazeha, ni kuli za konahala nihaike ki mo mu nahanela fela? Haiba ku cwalo nihaiba fela hanyinyani, Mubuso, ona nto ya butokwa fo ba tomile meto Bakreste, w’a kona ku yoweliswa ki lipono ze ñwi ili zeo ye ñwi ni ye ñwi ya ku zona i lwanela mamelelo ya mina. Kelezo ya Jesu ili ye m’ata n’e ize: “Kono mu bate pili mubuso wa Mulimu ni Ku Luka kwa Hae, mi linto zeo kamukana mu ka li ekelezwa kwateñi.”—Mateu 6:33.

Ku Iketa Cwale ni Ku Ya Ku Ile

Kaufela luna lu kana lwa sepa kuli lika ku luna ni balatiwa ba luna li ka ba hande. Kono bakeñisa kuli ha lu si ka petahala, lu pila mwa lifasi le li si ka petahala, mi lu pila nako ye kuswani, lu hapelezwa ku fukuza lika ze lu kona ku sepa ku li fumana luli. Lilimo ze likiti-kiti kwamulaho yo muñwi wa bañoli ba Bibele n’a talusize kuli: “Mwatas’a lizazi ni boni kuli mwa siano, ba ba wina hasi ba ba lubilo kamita, ni mwa ndwa ba ba tula hasi ba ba na ni mata kamita, ni kuli buhobe hasi bwa ba ba butali kamita, ni bufumu hasi bwa ba ba na ni ngana kamita, hape ni ku kondisa hasi kwa ba ba bukwala kamita. Kono mutu ni mutu u tamwa ki linako z’a pila ka zona, ni ki bushiko kamba bumai bwa hae.”—Muekelesia 9:11.

Fokuñwi lu patehiswanga maswe ki ku eza lika ze swana ili ze nyikwisa ka zazi ni zazi mwa bupilo kuli mane lu libala ku talima nto ye tuna ni ku fita ya ku ziba se lu li sona ni ze tokwahala luli kuli lu ikutwe luli ku ba mwa  buiketo. A mu nyakisise manzwi a butali a kale a’ li: “Ya lata silivera h’a na ku kuliswa ki silivera, ku cwalo ni ku y’a lata bufumu, h’a kolwisi ki s’a fumana. Zeo kaufela ki za mbango fela. Ku mutu wa misebezi buloko ki bo bunde, nih’a ca hahulu kamba hanyinyani. Kono ku fuma kwa muluwi ha ku mu fi buloko.” (Muekelesia 5:10, 12) Ee, ki kai ko mu sepile ku fumana buiketo?

Haiba lisepo za mina li bat’o swana ni lisepo za Josué ze sa sepehi, kana mwa kona ku cinca milelo ya mina? Batu ba ba mi lata luli ba ka mi tusa, sina fela mo ne lu ezelize lubasi lwa Josué ni balikani ba hae mwa puteho ya Sikreste. Mu kana mwa fumana buiketo bo bu tezi mwa miinelo ye shebile, mo ku na ni batu ba ba mi lata, ku fita mwa tolopo mo ku na ni ba ba kana ba lika ku mi putelela.

Haiba mu baluwi ni kale, sina Liz ni munn’a hae, kana mwa kona ku eza licinceho mwa mupilelo wa mina, kuli mu kone ku neela nako ye ñata ni m’ata mwa ku tusa batu ibe bafumi kamba babotana kuli ba itute ka za Mubuso, ona o li nzila ya ku fumana ka yona buiketo sakata?

Haiba ne mu sweli ku fumana mayemo a pahami mwa nyangela kamba kwa mubeleko, mu kana mwa bata ku nyakisisa se si mi susueza luli ku eza cwalo. Ki niti kuli lika ze ñwi z’e tusa ze mu kona ku ba ni zona li kana za ekeza kwa ku ikola bupilo. Kono, kana mwa kona ku toma meto a mina fa Mubuso, ili yona nzila ya niti ya ku fumana ka yona buiketo bwa kamita? A mu hupule manzwi a Jesu a’ li: “Ku na ni mbuyoti mwa ku fana, ye fita ye mwa ku fiwa.” (Likezo 20:35) Haiba mu abana mwa misebezi ye fapahana-fapahana ya mwa puteho ya Sikreste, mu ka ba mwa buiketo bo bu kolwisa.

Ba ba sepile Mulimu ni Mubuso wa hae ka ku tala ba pila hande mwa buiketo bo bu tabisa cwale mi ba libelezi buiketo bo bu tezi kwapili. Walisamu n’a ize: “Ni beile [Muñ’a] Bupilo fapil’a ka kamita; kabakala kuli u inzi ku la bulyo la ka, ha ni na ku nyanganyiswa. Kabakaleo pilu ya ka i tabile, ni maikuto a ka a tezi tabo; mi ni mubili wa ka u pumula ka sepo ye tiile.”—Samu 16:8, 9.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 6]

Taba Ye Kandekwa mwa Benin

Likande le, se li kandekilwe h’a likiti-kiti ka ku shutana-shutana hahulu. Cwanoñu fa, nduna yo muñwi mwa munzi wa mwa naha ya Benin, kwa West Africa n’a li kandekezi ba banca ka nzila isili sina cwana.

Ndui u kutela kwahae mwa mukolo wa hae mi u katana caziba wa kwa naha isili ya belekela mwa naha yona yeo y’e sa zwelapili. Caziba y’o u buza ndui libaka h’a kutile kapili cwalo. Ndui u alaba kuli n’a ka zwelapili ku yamba kono n’a s’a sweli kale litapi ze likani ku babalela lubasi lwa hae.

Caziba yo u buza kuli: “Kono cwale, nihakulicwalo, u ezangañi mwa nako ya hao kaufela?”

Ndui u alaba kuli: “Na yambanga hanyinyani. Na bapalanga ni bana ba ka. Kaufela luna musihali lwa lobalanga hanyinyani ha ku cisize hahulu. Manzibwana lu lalelanga hamoho. Ha se lu lalezi, na kopananga ni balikani ba ka ku opela, ni cwalo-cwalo.”

Caziba yo u mu kena mwahanu cwana: “Bona, ni na ni tuto ye pahami ya kwa yunivesiti mi ni itutile litaba zeo. Ni bata ku ku tusa. U lukela ku yambanga nako ye telele. Ne u ka fumana mali a mañata mi kapili-pili n’o ka kona ku itekela sisepe se situna ku fita mukolo wo. Ha s’o na ni sisepe se situna, n’o ka fumana mali a mañata hape mi ka bubebe-bebe n’o ka kona ku ba ni lisepe ze ñata ni mandui ba bañata.”

Ndui u buza kuli: “Ku zwa f’o bo?”

“F’o cwale, mwa sibaka sa ku lekisa litapi kwa masulusi, n’o ka lumelelananga ni ba lifakitori ka sibili kamba nihaiba ku kalisa fakitori ya hao luli ya litapi. Ne u ka kona ku tuta mwa munzi wa henu ni ku ya kwa Cotonou, kamba kwa Paris, kamba kwa New York ni ku yo ezeza kwateñi pisinisi. Mane ne u ka singanyeka ni za ku kopanela pisinisi ya hao ni ba bañwi ilikuli u fumane mali a mañata-ñata.”

Ndui u buza kuli: “Ne ku k’a nga nako ye kuma kai kuli zeo kaufela li petahale?”

Caziba u alaba kuli: “Mwendi lilimo ze 15 ku isa ku ze 20.”

Ndui a ekeza kuli: “Ku zwa f’o bo?”

Caziba y’o a talusa kuli: “Fo na f’o cwale kona fo bu tabisezanga bupilo. Mi ne u ka ipumulela. W’a kona ku tutela kwa munzi wa kwahule ili ku zwa kwa ku hema ni ku mata-mata kwa mupilelo w’o.”

Ndui u buza kuli: “Mi kona ku ka ezahalañi cwale?”

“Fo u ka ba ni nako ya ku yamba hanyinyani, ku bapala ni bana ba hao, ku lobala hanyinyani musihali ha ku cisize hahulu, ku lalela hamoho ni lubasi, ni ku kopana ni balikani ba hao ku opela.”

[Maswaniso a fa likepe 7]

Kana ku fiwa situlo se si pahami kwa fumanisa buiketo?

[Maswaniso a fa likepe 8]

Bakreste ba bañwi ba iyakatwa ha buniti ka

za buiketo bwa mina