Ku Tuseha ka Lilato Le Li Musa la Jehova
Ku Tuseha ka Lilato Le Li Musa la Jehova
“Y’a butali ki mañi? U ka . . . itemuhela likezo za lilato le li musa la Jehova.”—SAMU 107:43, NW.
1. Pulelo ya “lilato le li musa” i kalezi ku itusiswa kai mwa Bibele, mi ku ka nyakisiswa lipuzo mañi ka za mukwa w’o?
LILIMO ze bat’o ba ze 4,000 kwamulaho, Lota, mwan’a muhabo Abrahama n’a bulezi ka za Jehova kuli: ‘U bonisa butuna bwa lilato le li musa la hao.’ (Genese 19:19, NW) L’o ki lona lwa pili linzwi la Siheberu le li tolokilwe kuli “lilato le li musa” mwa timana yeo li bonahala mwa Bibele. Jakobo, Naomi, Davida, ni batanga ba bañwi ba Mulimu ni bona ne ba bulezi ka za mukwa w’o wa Jehova. (Genese 32:10; Ruti 1:8; 2 Samuele 2:6) Mane, linzwi la “lilato le li musa” li fumaneha ha 250 mwa Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures. Kono lilato le li musa la Jehova ki nto mañi? Ne li bonisizwe ku bomañi kwakale? Mi li lu tusa cwañi kacenu?
2. Ki kabakalañi linzwi la Siheberu le li tolokilwe kuli “lilato le li musa” ha li li t’ata ku li talusa, mi ki ifi toloko ya lona ye ñwi ye swanela?
2 Mwa Mañolo, pulelo ya “lilato le li musa” ki toloko ya linzwi la Siheberu le li talusa ze ñata mane kuli buñata bwa lipuo ha li na linzwi li li liñwi le li talusa pulelo yeo ka ku tala. Kacwalo, litoloko ze cwale ka “lilato,” “sishemo,” ni “busepahali” ha li fi hande taluso ye tezi ya yona. Kono toloko ye tungile ya “lilato le li musa” i “bat’o talusa hande taluso ya linzwi leo,” ki mo i bulelela buka ya Theological Wordbook of the Old Testament. Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References ka ku nepahala i fa pulelo ya “lilato le li sepahala” ku ba toloko ye ñwi ya pulelo ya Siheberu ye tolokilwe kuli “lilato le li musa.”—Exoda 15:13; Samu 5:7; litaluso za kwatasi.
Ha Li Swani ni Lilato ni Busepahali
3. Lilato le li musa li shutana cwañi ni lilato?
3 Lilato le li musa, kamba lilato le li sepahala, li bat’o swana ni mikwa ya lilato ni busepahali. Kono ha li swani ni manzwi ao mwa miinelo ya butokwa. Mu bone m’o lilato le li musa li shutanela ni lilato. Lilato la konwa ku boniswa kwa lika ni kwa mihupulo. Bibele i bulela za ku “lata veine ni oli” ni ku “lata butali.” (Liproverbia 21:17; 29:3) Kono lilato le li musa li boniswanga kwa batu, isiñi kwa mihupulo kamba lika ze si na bupilo. Ka mutala, batu ki bona ba ba taluswa kwa Exoda 20:6 (NW) ha i bulela kuli Jehova u “bonisa lilato le li musa kwa lusika lo lu eza lule.”
4. Lilato le li musa li shutana cwañi ni busepahali?
4 Linzwi la Siheberu le li tolokilwe kuli “lilato le li musa” li talusa ze ñata ku fita linzwi la “busepahali.” Mwa lipuo ze ñwi, linzwi la “busepahali” hañata li itusiswanga kwa ku talusa moya w’o mutu ya kwatasi a bonisa ku mutu yo muhulu ku yena. Kono ka mw’a boniseza mubatisisi yo muñwi, ka ku ya ka Bibele, lilato le li musa “hañata li talusa nto ye shutana ni liswalisano: y’a m’ata ki y’a sepahala ku y’a fokola kamba ku y’a mwa butokwi kamba ku y’a itinga ku yena.” Kacwalo, Mulena Davida n’a kona ku kupa Jehova kuli: “U benyiseze mutang’a hao pata ya hao; ni pilise, ka [lilato le li musa la] hao.” (Samu 31:16) Jehova, yena y’a m’ata, u kupiwa ku bonisa lilato le li musa, kamba lilato le li sepahala, ku ya mwa butokwi, yena Davida. Bakeñisa kuli ba ba mwa butokwi ha ba koni ku zamaisa ba ba na ni m’ata, lilato le li musa le li boniswa mwa muinelo o cwalo li boniswa ka ku lata, isi ka ku hapelezwa.
5. (a) Ki ifi mikwa ya lilato le li musa la Mulimu ye koñomekwa mwa Linzwi la hae? (b) Ki lifi liponiso za lilato le li musa la Jehova ze lu ka nyakisisa?
5 Walisamu n’a buzize kuli: “Y’a butali ki mañi?” “U ka . . . itemuhela likezo za lilato le li musa la Jehova.” (Samu 107:43, NW) Lilato le li musa la Jehova la kona ku tahisa puluso ni pukelezo. (Samu 6:4; 119:88, 159) Ki silelezo mi ki nto ye tahisa kimuluho kwa matata. (Samu 31:16, 21; 40:11; 143:12) Kabakala mukwa w’o, ku banduswa kwa sibi kwa konahala. (Samu 25:7) Ka ku nyakisisa litaba ze ñwi za mwa Mañolo ni ku lemuha litimana ze ñwi za mwa Bibele, lu ka bona kuli lilato le li musa la Jehova li (1) boniswa ka likezo tenyene mi (2) li boniswa kwa batanga ba hae ba ba sepahala.
Puluso—Ponahazo ya Lilato Le Li Musa
6, 7. (a) Jehova n’a bonisize cwañi butuna bwa lilato la hae le li musa ku Lota? (b) Ki lili f’o Lota n’a bulezi ka za lilato le li musa la Jehova?
6 Mwendi nzila ye nde ka ku fitisisa ya ku ziba butuna bwa lilato le li musa la Jehova ki ku nyakisisa litaba ze mwa Mañolo ze ama mukwa w’o. Kwa Genese 14:1-16, lu fumana kuli Lota, mwan’a muhabo Abrahama, n’a hapilwe ki limpi za lila. Kono Abrahama n’a pulusize Lota. Bupilo bwa Lota hape ne bu li mwa lubeta Jehova ha n’a lelile ku sinya munzi o maswe wa Sodoma, mwa n’a pila Lota ni lubasi lwa hae.—Genese 18:20-22; 19:12, 13.
7 Hanyinyani fela Sodoma i si ka sinyiwa kale, mangeloi a Jehova n’a sindeketile Lota ni lubasi lwa hae ku zwa mwa munzi w’o. Ka nako yeo, Lota n’a ize: “Mutang’a hao u shemubilwe ki wena ilikuli u bonise butuna bwa lilato le li musa la hao, l’o ni bonisize ilikuli u puluse moyo wa ka.” (Genese 19:16, 19, NW) Ka ku bulela cwalo, Lota n’a itumelela kuli Jehova n’a mu bonisize lilato le li musa le li ipitezi ka ku mu pulusa. Mwa taba yeo, lilato le li musa la Mulimu ne li bonisizwe ka ku pulusa ni ka ku bukeleza.—2 Pitrosi 2:7.
Lilato Le Li Musa la Jehova ni Ketelelo ya Hae
8, 9. (a) Mutang’a Abrahama n’a filwe musebezi mañi? (b) Mutanga y’o n’a kupeziñi lilato le li musa la Mulimu, mi ne ku ezaheziñi ha n’a nze a lapela?
8 Mwa Genese kauhanyo 24, lu bala ka za ponahazo ye ñwi ya lilato le li musa, kamba lilato le li sepahala, la Mulimu. Taba yeo i biha kuli Abrahama n’a lumile mutang’a hae ku ya kwa naha ya bahabo Abrahama kuli a y’o fumanela teñi mwan’a hae Isaka musali. (Litimana 2-4) Musebezi w’o n’e li o t’ata, kono mutanga y’o n’a sepisizwe kuli lingeloi la Jehova ne li ka mu etelela. (Timana 7) Hañihañi, mutanga y’o a t’o fita kwa lisa le li kwand’a “munzi wa Nakori” (mwendi ona wa Karani kamba sibaka se si li bukaufi) ka nako yeo basali ne ba taha ku t’o ka mezi. (Litimana 10, 11) Ha n’a boni basali be ne ba atumela, n’a zibile kuli nako ye t’ata ya musebezi wa hae ne i fitile. Kono n’a ka kona ku keta cwañi musali ya swanela?
9 Ka ku lemuha kuli n’a tokwa ku tusiwa ki Mulimu, mutang’a Abrahama a lapela kuli: “Wena [Muñ’a] Bupilo, Mulimu wa [muñ’a] ka Abrahama, a ku ni bonise bunde kacenu, mi u eze muñ’a ka Abrahama ka [lilato le li musa].” (Timana 12) Jehova n’a ka bonisa cwañi lilato la hae le li musa? Mutanga y’o n’a file sisupo tenyene seo ka sona n’a ka kona ku ziba kalibe ya n’a ketile Mulimu. (Litimana 13, 14) Musali yo muñwi n’a ezize mwa n’a kupezi yena mutanga y’o ku Jehova. Ne ku swana inge kuli musali y’o n’a utwile tapelo ya mutanga y’o! (Litimana 15-20) Ka ku komoka, mutanga y’o n’a “nz’a mu buha a ikuzelize.” Niteñi, litaba ze ñwi za butokwa ne li sa na ni ku zibwa. Kana musali yo munde y’o n’a li yo muñwi wa bahabo Abrahama? Mi kana n’a sa li likwasha? Kacwalo, mutanga y’o “n’a . . . ikuzelize, kuli a zibe kana [Muñ’a] Bupilo u kondisize musipili wa hae kamba cwañi.”—Litimana 16, 21.
10. Ki kabakalañi mutang’a Abrahama ha n’a ize Jehova n’a bonisize lilato le li musa ku mulen’a hae?
10 Hamulahonyana wa f’o, kalibe y’o a italusa kuli ki yena “mwan’a Betuele, muikulu wa Milika ni Nakori [munyan’a Abrahama].” (Genese 11:26; 24:24) Ka yona nako yeo, mutanga y’o a lemuha kuli Jehova n’a alabile tapelo ya hae. Ka ku tulwa ki tabo, a kubama ni ku bulela kuli: “Ku lumbekwe [Muñ’a] Bupilo, Mulimu wa [muñ’a] ka Abrahama, ya si ka tokwisa [muñ’a] ka [lilato la] hae [le li musa] ni ku sepahala kwa hae! Ha ni sa li mwa nzila, [Muñ’a] Bupilo u ni zamaisize mwa nzila ye ni fitisize mwa ndu ya banabahabo [muñ’a] ka.” (Timana 27) Ka ku fa ketelelo, Mulimu n’a bonisize lilato le li musa ku Abrahama, yena mulen’a mutanga y’o.
Lilato Le Li Musa la Mulimu Li Tahisa Kimuluho ni Silelezo
11, 12. (a) N’e li ka nako mañi ya miliko yeo Josefa n’a bonisizwe lilato le li musa la Jehova? (b) Lilato le li musa la Jehova ne li bonisizwe cwañi mwa muinelo wa Josefa?
11 Cwale, ha lu nyakisiseñi Genese kauhanyo 39. I talusa za Josefa, mwan’a muikulu wa Abrahama, ya n’a lekisizwe mwa butanga mwa Egepita. Niteñi, “[Muñ’a] Bupilo a ba ni Josefa.” (Litimana 1, 2) Mane, niheba Potifaro, Muegepita ya n’a li mulena wa Josefa, n’a boni kuli Jehova n’a inzi ni Josefa. (Timana 3) Kono Josefa a welwa ki tiko ye tuna. N’a tamelelizwe kuli n’a sweli likalala musal’a Potifaro mi a tamiwa. (Litimana 7-20) N’e li mwa “tolongo” m’o “mautu a hae a opiswa ki sitokisi, a pila cwalo mwa mawenge a sipi.”—Genese 40:15; Samu 105:18.
12 Ne ku ezaheziñi sihulu ka nako yeo ye t’ata? “[Muñ’a] Bupilo a ba ni Josefa, a mu eza ka [lilato le li] musa.” (Timana 21a) Kezo tenyene ya lilato le li musa ya kalisa likezahalo za ka ku tatamana zeo hasamulaho ne li tahisize kimuluho kwa matata ao Josefa n’a sweli ku talimana ni ona. Jehova a “fumanisa [Josefa lilato le li musa] ku nduna wa tolongo.” (Timana 21b) Kabakaleo, nduna wa tolongo a fa Josefa buikalabelo. (Timana 22) Ku tuha f’o, Josefa a kopana ni mutu y’o kwa mafelelezo n’a iz’o mu bulela ku Faro, yena mubusi wa Egepita. (Genese 40:1-4, 9-15; 41:9-14) Mulena kihona a pahamisa Josefa ku mu fa sibaka sa ku ba mubakweli mwa Egepita, mi kacwalo a eza musebezi wa ku pilisa batu mwa naha ya Egepita ye n’e lengilwe ki lukupwe. (Genese 41:37-55) Manyando a Josefa n’a kalile ha n’a li wa lilimo ze 17 mi n’a tandile lilimo ze fitelela ze 12! (Genese 37:2, 4; 41:46) Kono mwa lilimo zeo kaufela za manyando, Jehova Mulimu n’a bonisize lilato la hae le li musa ku Josefa ka ku mu sileleza kwa kozi ye tuna hahulu ni ka ku mu bukeleza kuli a pete kalulo ye ipitezi mwa mulelo wa Mulimu.
Lilato Le Li Musa la Mulimu Ha Li Na ku Fela
13. (a) Ki lifi liponiso za lilato le li musa la Jehova ze fumaneha mwa Samu 136? (b) Lilato le li musa ki nto mañi luli?
13 Jehova n’a kuta-kutezi ku bonisa lilato la hae le li musa kwa sicaba sa Isilaele ka batu. Samu 136 i biha kuli ka lilato la hae le li musa, n’a ba pulusize (Litimana 10-15), ku ba etelela (Timana 16), ni ku ba sileleza. (Litimana 17-20) Mulimu hape n’a bonisize lilato le li musa kwa batu ka buñwi. Mutu y’a bonisa lilato le li musa kwa batu ba bañwi u eza cwalo ka ku eza likezo za ka ku itatela ze lelezwi ku kwanisa butokwi bo butuna. Ka za lilato le li musa, buka ye ñwi ye talusa manzwi a mwa Bibele i li: “Ki kezo ye bukeleza kamba ku tiisa bupilo. Ki ku tusa mutu ya mwa bumai kamba mwa manyando.” Caziba yo muñwi u li talusa ku ba “lilato le li boniswa ka likezo.”
14, 15. Ki kabakalañi ha lu kona ku kolwa kuli Lota n’a li mutanga ya n’a tabelwa ki Mulimu?
14 Litaba za mwa Genese ze se lu nyakisisize li lu bonisa kuli Jehova h’a palelwangi ku bonisa lilato le li musa ku ba ba mu lata. Lota, Abrahama, ni Josefa ne ba pilile mwa linako ze shutana mi ne ba talimani ni miliko ye shutana. Ne ba li batu ba ba si ka petahala, kono ne ba li batanga ba Jehova be ne ba tabelwa, mi ne ba tokwa ku tusiwa ki Mulimu. Lwa kona ku omba-ombiwa ki ku ziba kuli Ndat’a luna wa kwa lihalimu y’a lilato u bonisa lilato le li musa kwa batu ba ba cwalo.
15 Lota n’a ezize likatulo ze ñwi ze maswe ze n’e tahisize manyando. (Genese 13:12, 13; 14:11, 12) Kono hape n’a bonisize mikwa ye minde. Mangeloi a mabeli a Mulimu ha n’a fitile mwa Sodoma, Lota n’a amuhezi. (Genese 19:1-3) Ka tumelo, a eleza makwenyan’a hae ka za sinyeho ye n’e tuha i wela Sodoma. (Genese 19:14) Mubonelo wa Mulimu wa Lota u kwa 2 Pitrosi 2:7-9, k’o lu bala kuli: “[Jehova] n’a pilisize Lota ya n’a lukile, ya n’a swabanga maswe ka mizamao ya buhule ya batu bao ba ba maswe. (Kakuli munna yo ya lukile ya n’a yahile ni bona, n’a utwa butuku mwa moya wa hae o lukile, ka zazi ni zazi, ha n’a bonanga mi a utwanga likezo za bona ze maswe). Mulena u ziba ku lamulela batu ba balapeli kwa miliko.” Ee, Lota n’a li munna ya lukile, mi manzwi ao a bonisa kuli n’a li mutu ya n’a sepahala ku Mulimu. Sina yena, Mulimu u lu bonisa lilato la hae le li musa ha lu nze lu “pila ka mizamao ye kenile hahulu, ni ka bulapeli.”—2 Pitrosi 3:11, 12.
16. Bibele i bulela hande cwañi ka za bo Abrahama ni Josefa?
16 Taba ye mwa Genese kauhanyo 24 i bonisa hande-nde ka za silikani sa n’a na ni sona Abrahama ni Jehova. Timana ya pili i bulela kuli “[Muñ’a] Bupilo n’a fuyauzi Abrahama mwa linto kamukana.” Mutang’a Abrahama n’a bulezi kuli Jehova n’a li “Mulimu wa [muñ’a] ka Abrahama.” (Litimana 12, 27) Mi mulutiwa Jakobo u bulela kuli Abrahama n’a ‘beilwe ya lukile’ mi “a bizwa [mulikani] wa Mulimu.” (Jakobo 2:21-23) Ni ku Josefa ne ku li cwalo. Silikani se situna seo Josefa n’a na ni sona ni Jehova si koñomekiwa mwa Genese kauhanyo 39 mutumbi. (Litimana 2, 3, 21, 23) Mi ka za Josefa, mulutiwa Setefani n’a ize: “Mulimu a ba ni yena.”—Likezo 7:9.
17. Ki lika mañi ze lu kona ku ituta kwa mitala ya bo Lota, Abrahama, ni Josefa?
17 Be ne ba bonisizwe lilato la Mulimu le li musa be se lu nyakisisize ne ba li batu be ne ba na ni silikani se sinde ni Jehova Mulimu mi ne ba ezize mulelo wa Mulimu mwa linzila ze fitana-fitana. Ne ba talimani mi matata e ne ba sa koni ku tula ka i li bona. Ku puluswa kwa bupilo bwa Lota, ku zwelapili kwa lusika lwa Abrahama, ni ku bukelezwa kwa kalulo ya Josefa, kaufela ne ku li mwa lubeta. Jehova n’e li yena fela ya n’a kona ku bandusa banna bao ba ba sepahala, mi n’a ezize honacwalo fela ka ku eza likezo za lilato le li musa. Kuli lu boniswe lilato le li musa la Jehova Mulimu ku ya ku ile, ni luna lu tokwa ku ba ni silikani se situna ni yena, mi lu lukela ku zwelapili ku eza tato ya hae.—Ezira 7:28; Samu 18:50.
Batanga ba Mulimu Ba Shemubilwe
18. Litimana ze fitana-fitana za mwa Bibele li bonisañi ka za lilato le li musa la Jehova?
18 Lilato le li musa la Jehova ‘li tezi mwa lifasi,’ mi lu itebuha hahulu-hulu ona mukwa wa Mulimu w’o! (Samu 119:64) Lu amuhela ka pilu ya luna kaufela mamela ya walisamu, ye li: “Batu kabe ba lumbeka [Muñ’a] Bupilo kabakala [lilato le li musa la] hae, ni misebezi ye komokisa y’a ezelize bana ba batu!” (Samu 107:8, 15, 21, 31) Lu ba ba ba tabile kuli Jehova u bonisa lilato la hae le li musa kwa batanga b’a amuhela—ibe ka butu kamba ka sikwata. Mwa tapelo, mupolofita Daniele n’a ize Jehova ki “Mulena, [Yena] Mulimu yo muhulu, ya sabisa, ya tiisa bulikani ni ku [bonisa lilato le li musa ku] ba ba mu lata, ba ba tokomela milao ya hae.” (Daniele 9:4) Mulena Davida n’a lapezi kuli: “U tiise za [lilato la hae le li musa la] hao ku ba ba ku saba.” (Samu 36:10) Lu itebuha hahulu kuli Jehova u bonisa batanga ba hae lilato la hae le li musa!—1 Malena 8:23; 1 Makolonika 17:13.
19. Ki lifi lipuzo ze lu ka nyakisisa mwa taba ye tatama?
19 Kaniti, lu ba ba fuyozwi ka ku ba batu ba Jehova! Kwand’a ku tuseha ka lilato la Mulimu le li bonisizwe kwa batu kaufela, lu fuyolwa ka nzila ye ipitezi kabakala lilato le li musa, kamba lilato le li sepahala, la Ndat’a luna wa kwa lihalimu. (Joani 3:16) Sihulu mwa nako ya butokwi, lu tokwa ku tuseha ka mukwa w’o wa Jehova o ipitezi. (Samu 36:7) Kono lu kona ku likanyisa cwañi lilato le li musa la Jehova Mulimu? Kana luna ka butu lu sweli lwa bonisa mukwa w’o o makaza? Lipuzo zeo ni ze ñwi ze swana ni zona li ka nyakisiswa mwa taba ye tatama.
Kana Mwa Hupula?
• Ki ifi toloko ye ñwi ya ka Mañolo ya linzwi le li tolokilwe kuli “lilato le li musa”?
• Lilato le li musa li shutana cwañi ni lilato ni busepahali?
• Jehova n’a bonisize lilato le li musa ku bo Lota, Abrahama, ni Josefa ka linzila lifi?
• Lu kona ku kolwañi ka za m’o Jehova n’a boniselize lilato le li musa kwakale?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 13]
Kana mwa ziba ka m’o Mulimu n’a boniselize lilato le li musa ku Lota?
[Maswaniso a fa likepe 15]
Kabakala lilato la hae le li musa, Jehova n’a etelezi mutang’a Abrahama
[Maswaniso a fa likepe 16]
Jehova n’a bonisize lilato le li musa ka ku sileleza Josefa