Lipulelo za Tertullian Ze Bonahala ku Lwanisana

‘MUKRESTE ni mutu ya itutile lituto za silifasi ba shutanela kai? mwahal’a ya sinya niti, ni ya i kutisa sinca ni ku i luta? Ki kutwano mañi ye mwahal’a Lituto Ze Pahami za Plato ni Keleke?’ Lipuzo ze zinga sina zeo ne li buzizwe ki Tertullian, muñoli wa mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu C.E. N’a til’o zibwa sina “yo muñwi wa limbule ze tuna ka ku fitisisa za litaba ze ezahezi za Keleke ni za lituto ze n’e lutwa mwa miteñi ya hae.” Ibat’o ba kuli n’a iselize mamelelo kwa likalulo kaufela za bupilo ze ama bulapeli.

Mwendi Tertullian n’a bubana hahulu ka lipulelo za hae ze bonahala ku lwanisana, ze cwale ka ze li: “Mulimu ki yo mutuna hahulu, hailif’o ki Yo munyinyani.” “[Lifu la Mwan’a Mulimu] li swanelwa ku lumelwa ku si na kuliñi, kakuli ha li na mabaka a utwahala.” “[Jesu] n’a bulukilwe, mi hape a zuha; taba yeo ki ya niti kakuli ha i koni ku ezahala.”

Kwand’a lipulelo za Tertullian, ku na ni lika ze ñwi hape ze lwanisana. Nihaike kuli mulelo wa hae ne li kuli za n’a ñola li yemele niti ni ku bukeleza busepahali bwa keleke ni lituto za yona, ka buniti fela n’a sinyize lituto za niti. Nto ye tuna ya n’a tahisize mwa Krestendomu ne li muhupulo wo bañoli ba hasamulaho ne ba til’o toma tuto ya Silalu ku ona. Kuli lu utwisise seo mo ne si ezahalezi, ha lu nyakisiseñi ka bukuswani za yena Tertullian ka sibili.

“Ki Ya Hoha Mamelelo Kamita”

Ki ze nyinyani fela ze zibwa ka za bupilo bwa Tertullian. Baituti ba bañata ba lumela kuli n’a pepilwe ibat’o ba ka 160 C.E. mwa Carthage, ili kwa Mutulo wa Africa. Ku bonahala kuli n’a li ya itutile hahulu mi n’a ziba hande-nde likolo ze tuna za lituto za mihupulo ya silifasi za mwa miteñi ya hae. Kutwi, se ne si mu hohezi kwa Bukreste ne li buitateli bwa be ne ba ipala ku ba Bakreste bwa ku shwela tumelo ya bona. Ka za Bakreste be ne ba shwela tumelo ya bona, n’a buzize kuli: “Ki mañi yena ya ka singanyeka za ku shwela tumelo, a sa susuezwi ku buza ka za se si tahisa kuli a bate ku shwa? ki mañi yo hamulaho wa ku buza a palelwa ku amuhela lituto za luna?”

Hamulaho wa ku sikululelwa ku bo ne bu twi ki Bukreste, Tertullian a ba muñoli ya kona ku tahisa mihupulo ye minca ili ya n’a na ni bukwala kwa lipulelo ze butali. Buka ye bizwa The Fathers of the Church i bonisa kuli: “[N’a] na ni buikoneli bo bu ipitezi mwahal’a baituti ba za bulapeli. Ki ya hoha mamelelo kamita.” Muituti yo muñwi n’a ize: “Tertullian [n’a] na ni buikoneli bwa ku bulela manzwi ka bukuswani isi lipulelo ze telele, mi ku bunolo hahulu ku utwisisa manzwi a hae a makuswani ku fita mo ku inezi ku utwisisa mihupulo ya hae. Mwendi ki lona libaka hañata ha ku kuta-kutelwanga manzwi a hae ku fita lipulelo za hae ze telele.”

Ku Yemela Bukreste

Ze bubana hahulu ku za n’a ñozi Tertullian ki hatiso ye bizwa Apology, ili y’e ngiwa ku ba ye ñwi ya litaba ze ñozwi ze yemela hahulu bo bu twi ki Bukreste. Ne i ñozwi mwa nako yeo  Bakreste hañata ne ba lwaniswanga ki likwata za batu be ne ba kolwa za buhata. Tertullian n’a yemezi Bakreste bao ni ku hanyeza nzila ye maswe ye ne ba katazwa ka yona. N’a ize: “[Balwanisi] ba nahana kuli Bakreste ki bona ba ba tahisa matata kaufela a sicaba ni bumai kaufela bwa batu. . . . Haiba nuka ya Nile ha i bayuleli mezi a yona mwa masimu, haiba lika ze cwale ka pula, ku hazela, ni ku cisa li sa cinci, haiba ku na ni zikinyeho, lukupwe, ni butuku bo bu yambukela—ona f’o fela muhuwo n’o utwahala wa kuli: ‘Mu nepele Bakreste kwa litau!’”

Nihaike kuli Bakreste hañata ne ba tamelezwanga kuli ne ba sa utwi Muuso, Tertullian n’a ikatalize ku bonisa kuli ne li bona bayahi be ne ba sepahala hahulu mwa naha. Hamulaho wa ku ba hupulisa za linako li sikai fo ne ku likezwi ku tulula mubuso, a hupulisa balwanisi ba hae kuli be ne ba lela ku tulula mubuso ne li bahedeni, isi Bakreste. Tertullian n’a bonisize kuli Bakreste ha ne ba bulaiwa, Muuso ki ona o ne u luza luli.

Ze ñwi za n’a ñozi Tertullian ne li ama mupilelo wa Sikreste. Ka mutala, mwa taba ya hae ya makalelo ya mwa hatiso ye bizwa On the Shows, Tertullian n’a elelize ka za ku sa fumanehanga kwa libaka ze ñwi ko ku ezezwa lika za ku itabisa ka zona, lipapali za sihedeni, ni likezahalo za ku iponahalisa. Ku bonahala kuli ne ku na ni be ne ba sa z’o lumela be ne ba sa boni kuli ku yo kopana kwa litaelo za Bibele ku tuha f’o ni ku ya kwa lipapali za sihedeni haki nto ye swanela. Ka ku lika ku ba susueza ku nahana, Tertullian a ñola kuli: “Ki nto ye maswe hahulu ku zwa kwa keleke ya Mulimu ni ku ya ku ya diabulosi—ku zwa kwa misebezi ya kwa moya ku ya kwa libaka ze masila.” A li: “Ze mu hana mwa likezo, mu si li amuheli mwa lipulelo.”

Ku Silafaza Niti Ha Nz’a I Yemela

Tertullian n’a kalile ku ñola taba ya hae ye li Against Praxeas kuli: “Diabulosi u lwanisize niti mwa linzila ze ñata. Fokuñwi mulelo wa hae u bile wa ku sinya niti ka ku i yemela.” Mutu ya bizwa Praxeas wa mwa taba ye h’a zibahali hande, kono Tertullian n’a nyazize lituto za hae ze ama Mulimu ni Kreste. N’a nga Praxeas ku ba siitusiso sa Satani se si sweli ku sinya Bukreste kwa mukunda.

Shutano mwahal’a Mulimu ni Kreste ne li yona taba ye tuna hahulu ku be ne ba ipala ku ba Bakreste miteñi yeo. Ba bañwi ku bona, sihulu be ne ba simuluhile kwa Magerike, ne ku ba bezi t’ata ku lumela kuli Mulimu ki a li muñwi ni kuli Jesu ki Mupulusi ni Muliululi. Praxeas n’a likile ku ba tatululela silikwalikwani seo ka ku luta kuli Jesu n’a li kalulo ye ñwi ya Ndate mi ne ku si na shutano mwahal’a Ndate ni Mwana. Tuto yeo ye bizwa kuli ki ya likalulo za silalu zeo Mulimu a iponahaza ka zona, i akaleza kuli Mulimu n’a iponahalize “sina Ndate mwa Pupo ni mwa ku fa Mulao, sina Mwana ka ku ba Jesu Kreste, ni sina Moya o Kenile hamulaho wa nyuluho ya Kreste.”

Tertullian n’a bonisize kuli Mañolo n’a bonisize hande-nde fapahano mwahal’a Ndate ni Mwana. Hamulaho wa ku bulela ze kwa 1 Makorinte 15:27, 28, a talusa kuli: “Ya n’a beile (linto kamukana) mwatas’a hae, ni Yena ye li beilwe  mwatas’a hae—ka swanelo ba lukela ku ba Batu ba babeli ba ba shutana.” Tertullian n’a bonisize manzwi a Jesu ka sibili, a’ li: “Ndate ki yo muhulu ku na.” (Joani 14:28) Ka ku itusisa likalulo za Mañolo a Siheberu, ze cwale ka Samu 8:5, n’a bonisize m’o Bibele i taluseza kuli Mwana ki “yo munyinyani.” Tertullian a ungula kuli: “Kacwalo Ndate wa shutana ni Mwana, ka ku ba yo muhulu ku Mwana. Sina Ya tahisa h’a li a li muñwi, Ya tahiswa ki yo muñwi; Yena, hape, ya luma ki a li muñwi, mi ya lumwa ki yo muñwi; mi Yena, hape, ya eza ki a li muñwi, mi Yo ka yena nto i ezwa ki yo muñwi.”

Tertullian n’a nga Mwana ku ba mwatas’a Ndate. Kono mwa ku lika kwa hae ku lwanisa tuto yeo ya likalulo za silalu zeo Mulimu a iponahaza ka zona, n’a ile ka “butuna ku fita se si ñozwi.” (1 Makorinte 4:6) Tertullian ha n’a bata ku bonisa ka mafosisa bumulimu bwa Jesu ka ku itusisa muhupulo o muñwi, a tahisa muhupulo wa “nto i liñwi mwa batu ba balalu.” Ka ku itusisa muhupulo w’o, a lika ku bonisa kuli Mulimu, Mwana, ni moya o kenile ne ba li batu ba balalu be ne ba li nto i liñwi ya bumulimu. Kacwalo, Tertullian a ba wa pili ku itusisa mufuta wa linzwi la si-Latin la “Silalu” ku Ndate, Mwana, ni moya o kenile.

Mu Tokomele Lituto za Mihupulo ya Silifasi

Tertullian n’a konile cwañi ku ipangela muhupulo w’o wa “nto i liñwi mwa batu ba balalu”? Kalabo i fumanwa mwa pulelo ye ñwi ye bonahala ku lwanisana ka za yena mutu y’o, ili mubonelo wa hae wa lituto za mihupulo ya silifasi. Tertullian n’a bizize lituto za mihupulo ya silifasi zeo kuli kuti ki “lituto za batu ni za badimona.” N’a nyazize patalaza likezo za ku itusisa lituto za mihupulo ya silifasi kwa ku yemela niti ya Sikreste. N’a ize: “Mu pime litiko kaufela za ku bata ku tahisa Bukreste bo bu silafezi bwa Stoiki, bwa Plato, ni bwa likalulo ze nyinyani.” Kono yena Tertullian ka sibili n’a itusisa ka tukuluho lituto za mihupulo ya silifasi ha ne li swalisana ni mihupulo ya hae.—Makolose 2:8.

Buka ye ñwi i li: “Lituto za Silalu ne li tokwa ku tusiwa ki mihupulo ya lizo za Sigerike ni likalulo mo li kona ku ezeza zwelopili ni ku bulelelwa.” Hape buka ye bizwa The Theology of Tertullian i li: “[Ne li] ku kopanyiwa kwa ka tokomelo kwa mulao ni mibonelo ni manzwi a lituto za silifasi, ko ne ku konisize Tertullian ku toma tuto ya silalu mwa muezezo w’o ku si na taba ni mapalelwi ni ku sa petahala kwa ona, ne u file matatekelo a ku tahisa tuto yeo kwa Mukopano wa keleke wa kwa Nicaea.” Kacwalo, muhupulo wa Tertullian—wa batu ba balalu mwa nto i liñwi ya bumulimu—ne u petile kalulo ye tuna mwa ku hasanya mafosisa a za bulapeli mwa Krestendomu kaufela.

Tertullian a tameleza ba bañwi kuli ne ba sinya niti ha ne ba nze ba i yemela. Kono bumai kikuli ni yena n’a wezi mwa lilaba le li swana ka ku zwaka niti ya Bibele ye buyelezwi ni lituto za mihupulo ya silifasi. Kacwalo, ha lu utweñi temuso ya mwa Mañolo ya ku sa “kumalela mioya ye puma, ni lituto za badimona.”—1 Timotea 4:1.

[Maswaniso a fa likepe 29, 30]

Tertullian n’a nyazize lituto za mihupulo ya silifasi kono n’a itusisize zona kwa ku zwisezapili mihupulo ya hae

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Makepe 29 ni 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Bakreste ba niti ba pima ku zwaka niti ya Bibele ni lituto za mihupulo ya silifasi