Mu Bonise Lilato Le Li Musa ku Ba Ba Li Tokwa

“Mu ezane ka lilato le li musa.”—ZAKARIA 7:9, NW.

1, 2. (a) Ki kabakalañi ha lu lukela ku bonisa lilato le li musa? (b) Ki lifi lipuzo ze lu ka nyakisisa?

LINZWI la Jehova Mulimu li lu susueza ku lata “lilato le li musa.” (Mika 6:8, NW, litaluso ze kwatasi) Hape li lu fa libaka ha lu lukela ku eza cwalo. Libaka la pili kikuli, “mutu wa [lilato le li musa] u pilisa moya wa hae hande.” (Liproverbia 11:17) Yeo ki niti luli! Ku bonisa lilato le li musa, kamba lilato le li sepahala, ku tahisa silikani se sinde ili se si inelela ni ba bañwi. Kabakaleo, lu ka ba ni balikani ba ba sepahala—ili mpo ye nde luli!—Liproverbia 18:24.

² Hape, Mañolo a lu bulelela kuli: “Ya tundamena ku pila ka ku eza niti, ni ka [lilato le li musa], u ka fumana bupilo bwa niti ni ku kutekiwa.” (Liproverbia 21:21) Ee, ha lu tundamena ku bonisa lilato le li musa, Mulimu u ka lu tabela mi lu ka ba ni kolo ya ku fuyolwa kwapili, hamoho ni ku fiwa bupilo bo bu sa feli. Lu kona ku bonisa cwañi lilato le li musa? Lu lukela ku li bonisa ku bomañi? Mi kana lilato le li musa la shutana ni sishemo kamba musa wa ka nañungelele?

Sishemo ni Lilato Le Li Musa

3. Lilato le li musa li shutana cwañi ni sishemo?

³ Sishemo ni lilato le li musa z’a shutana  mwa linzila ze fitana-fitana. Ka mutala, ba ba bonisa sishemo hañata ba ezanga cwalo ba sa amiwangi hahulu, kamba ku ba ni swalisano ye tuna, ni batu be ba eza ka sishemo. Kono ha lu eza yo muñwi ka lilato le li musa, lu ipeya ka lilato mwa muinelo wa yena mutu y’o. Mwa Bibele, ku bonisana lilato le li musa kwa batu ku kona ku toma fa silikani se si li teñi ni kale. (Genese 20:13; 2 Samuele 3:8; 16:17) Kamba ku kona ku toma fa silikani se si tahisizwe ki likezo za kale za ku ezana ka musa. (Joshua 2:1, 12-14; 1 Samuele 15:6; 2 Samuele 10:1, 2) Ka ku bonisa shutano, ha lu nyakisiseñi mitala ye mibeli ya mwa Bibele, o muñwi wa sishemo ni o muñwi wa lilato le li musa le li boniswa mwahal’a batu.

4, 5. Litaba z’e peli za mwa Bibele ze bonisizwe fa li bonisa cwañi m’o sishemo si shutanela ni lilato le li musa?

⁴ Mutala o muñwi wa sishemo u ama sikwata sa batu be ne ba tibile mwa liwate, ku kopanyeleza cwalo ni muapositola Paulusi. Ne ba kukiselizwe fa likamba la sioli sa Melita. (Likezo 27:37–28:1) Batu ba kwa Melita niha ne ba si na buitamo kamba silikani se si tomilwe kale ni bafuluhi bao be ne ba ziyelehile, ne ba amuhezi hande bazwahule bao, ili ku ba eza ka “sishemo se situna.” (Likezo 28:2, 7) Kamuhelo ya bona n’e li ye musa, kono n’e li ye n’e si ka lelwa ili ye n’e bonisizwe kwa bazwahule. Kacwalo, n’e li sishemo.

⁵ Ka ku fapahana, mu nyakisise kamuhelo yeo Mulena Davida n’a bonisize ku Mefibosheti, mwan’a Jonatani mulikan’a hae. Davida n’a bulelezi Mefibosheti kuli: “Wena, u ka na u ca lico fa tafule ya ka kamita.” Ka ku fa libaka ha n’a eza tukiso yeo, Davida n’a mu bulelezi kuli: “Ni ka ku eza ka [lilato le li musa] kabakala Jonatani, ndat’aho; ni kutiseze ku wena ni masimu kaufela a ndat’aho.” (2 Samuele 9:6, 7, 13) Kamuhelo ya Davida ye tiile ka swanelo i’ ngiwa ku ba poniso ya lilato le li musa, isiñi fela musa, kakuli ne i bonisa busepahali bwa hae kwa bulikani bo ne bu tomilwe. (1 Samuele 18:3; 20:15, 42) Ka ku swana kacenu, batanga ba Mulimu ba bonisa sishemo kwa batu bote. Kono ba bonisa lilato le li musa le li tiile ku bao ba na ni silikani ni bona, ili s’a tabela Mulimu.—Mateu 5:45; Magalata 6:10.

6. Ki ifi mikwa ya lilato le li musa le ba bonisana batu y’e iponelwa mwa Linzwi la Mulimu?

⁶ Kuli lu bone mikwa ye miñwi ya lilato le li musa, lu ka nyakisisa ka bukuswani litaba z’e talu za mwa Bibele ze bulela ka za mukwa w’o. Ku zona, lu ka bona kuli lilato le li musa le ba bonisa batu ki (1) le li boniswa ka likezo tenyene, (2) le li boniswa ka ku lata, mi (3) le li boniswa sihulu ku ba ba mwa butokwi. Hape, litaba zeo li bonisa mo lu kona ku boniseza lilato le li musa kacenu.

Ndate U Bonisa Lilato Le Li Musa

7. Mutang’a Abrahama n’a izeñi ku Betuele ni Labani, mi mutanga y’o n’a tungunyuzi taba mañi?

⁷ Genese 24:28-67 i kandeka za taba mutumbi ya mutang’a Abrahama, y’a bulezwi mwa taba ye felile. Ha s’a kopani ni Rebeka, n’a memilwe mwa ndu ya ndat’ahe Rebeka, yena Betuele. (Litimana 28-32) Mutanga y’o a talusa ka butungi musebezi wa hae wa ku batela mwan’a Abrahama musali. (Litimana 33-47) Cwale a koñomeka kuli n’a bona kuli ku t’o fita cwale, ku kondisa lika za n’a kondisize kaufela n’e li sisupo se si zwa ku Jehova, “ya ni zamaisize mwa nzila ye lukile, kuli ni ngele mwan’a [muñ’a] ka mwana wa wahabo.” (Timana 48) Mutanga y’o kaniti luli n’a sepa kuli ku kandeka taba yeo ka ku sepahala cwalo ne ku ka kolwisa Betuele ni Labani mwan’a hae kuli Jehova n’e li yena ya n’a zamaisa musebezi w’o. Kwa mafelelezo, mutanga y’o a li: “Haiba mu lata ku eza [muñ’a] ka ka lilato [le li musa] ni ka ku sepahala, mu ni bulelele; hakusicwalo mu ni bulelele, ni zibe ku liba ku la bulyo, kamba ku la nzohoto.”—Timana 49.

8. Betuele n’a ezize cwañi ka za litaba ze ama Rebeka?

⁸ Jehova n’a bonisize kale Abrahama lilato le li musa. (Genese 24:12, 14, 27) Kana  Betuele ni yena n’a ka itatela ku eza nto ye swana ka ku lumeleza Rebeka ku ya ni mutang’a Abrahama? Kana lilato le li musa la Mulimu ne li ka nyalanisana ni la batu? Kamba kana musipilituna wa mutanga y’o n’o ka be u bile wa mbango? Mutang’a Abrahama u lukela ku ba ya n’a omba-ombilwe ku utwa Labani ni Betuele ba bulela kuli: “Taba ye, i zwa ku [Muñ’a] Bupilo.” (Timana 50) Ba lemuha kuli Jehova n’a sweli ku zamaisa litaba mi kapili-pili ba amuhela katulo ya hae. Betuele kih’a bonisa lilato la hae le li musa ka ku ekeza kuli: “Bona, Rebeka ki yo fapil’a hao; u ye ni yena, a be musali wa mwan’a [muñ’a] hao, sina mw’a bulelezi [Muñ’a] Bupilo.” (Timana 51) Rebeka ka ku itatela a ya ni mutang’a Abrahama, mi hañihañi a ba musali ya lateha wa Isaka.—Litimana 49, 52-58, 67.

Lilato Le Li Musa Le Li Bonisizwe Ki Mwana

9, 10. (a) Jakobo n’a kupile Josefa mwan’a hae kuli a mu ezezeñi? (b) Josefa n’a bonisize cwañi lilato le li musa ku bondat’ahe?

⁹ Jakobo, muikulu wa Abrahama, ni yena n’a bonisizwe lilato le li musa. Ka mo i kandekela Genese kauhanyo 47, Jakobo ka nako yeo n’a pila mwa Egepita, mi ‘nako ya hae ya ku tokwahala ya sutelela.’ (Litimana 27-29) N’a iyakatwa kakuli n’a ka y’o shwela kwand’a naha yeo Mulimu n’a sepisize ku i fa Abrahama. (Genese 15:18; 35:10, 12; 49:29-32) Kono Jakobo n’a sa lati ku bulukelwa mwa Egepita, kacwalo a eza tukiso ya kuli situpu sa hae si iswe kwa naha ya Kanana. Ki mañi ya n’a kona ku tusa hande ku bona teñi kuli takazo ya hae y’a petiwa kwand’a Josefa, mwan’a hae ya n’a na ni m’ata?

¹⁰ Taba yeo i biha kuli: “[Jakobo] a biza Josefa mwan’a hae, a li ku yena: Haiba ni fumani ku shemubiwa ki wena, . . . u ni eze ka [lilato le li] musa ni ka ku sepahala: Na ku lapela u si ke wa ni buluka mwa Egepita. Kono ha ni se ni shwile mi ni il’o lobala ku bokuku, u ni zwise mwa Egepita, u y’o ni buluka mwa mabita a bona.” (Genese 47:29, 30) Josefa a sepisa kuli n’a ka peta kupo ya Jakobo, mi hamulahonyana wa f’o, Jakobo a shwa. Josefa ni bana ba bañwi ba Jakobo ba isa situpu sa Jakobo “mwa naha ya Kanana, ba mu buluka mwa sikoti sa Makapela s’a n’a lekelezi Abrahama.” (Genese 50:5-8, 12-14) Kacwalo, Josefa n’a bonisize lilato le li musa ku ndat’ahe.

Lilato Le Li Musa Le Li Boniswa ki Mukwenyani

11, 12. (a) Ruti n’a bonisize cwañi lilato le li musa ku Naomi? (b) Za n’a ezize Ruti “pili” mwa ku bonisa lilato le li musa ne li fita cwañi za n’a ezize “mwamulaho”?

¹¹ Buka ya Ruti i kandeka ka za m’o Naomi ya n’a li mbelwa n’a boniselizwe lilato le li musa ki Ruti, mukwenyan’a hae wa kwa Moabi, ya n’a li mbelwa ni yena. Naomi ha n’a atuzi kuli n’a ka kutela kwa Betelehema mwa Juda, Ruti n’a bonisize lilato le li musa ni tundamo, ka ku bulela kuli: “Ni ka ya k’o ka ya, ni ine m’o ka ina; sicaba sa hao ikaba sicaba sa ka, mi Mulimu wa hao ibe Yena Mulimu wa ka.” (Ruti 1:16) Ruti hasamulaho n’a bonisize lilato la hae le li musa ha n’a bonisize kuli n’a tabela ku nyaliwa ki Boazi musupali, yena muhabo Naomi. * (Deuteronoma 25:5, 6; Ruti 3:6-9) Boazi n’a ize ku Ruti: “S’o eza cwale mwamulaho ki se sinde ku fita z’o ezize pili; kakuli ha u si ka hanelela kwa batangana, nihaiba ba ba luwile kamba ba ba shebile.”—Ruti 3:10.

¹² Za n’a ezize Ruti “pili” mwa ku bonisa lilato la hae le li musa li talusa nako ha n’a siile sicaba sa habo yena ni ku kumalela ku Naomi. (Ruti 1:14; 2:11) Niheba kezo yeo ne i fitiwa ki ‘za n’a ezize mwamulaho’ mwa ku bonisa lilato le li musa—ili ku itatela kwa Ruti ku nyaliwa ki Boazi. Ruti cwale n’a kona ku pepela Naomi mucalifa, y’o cwale n’e s’e li  mumba. Ba nyalana, mi Ruti ha n’a til’o pepa mwana, basali ba mwa Betelehema ba li: “Naomi u pepezwi mushimani!” (Ruti 4:14, 17) Kaniti, Ruti n’a li “musali ya na ni mikwa ye minde,” y’o kabakaleo n’a filwe mupuzo ki Jehova wa ku ba kukululu wa Jesu Kreste.—Ruti 2:12; 3:11; 4:18-22; Mateu 1:1, 5, 6.

Li Boniswa ka Likezo

13. Bo Betuele, Josefa, ni Ruti ne ba bonisize cwañi lilato la bona le li musa?

¹³ Kana mu boni m’o bo Betuele, Josefa, ni Ruti ne ba boniselize lilato la bona le li musa? Ne ba si ka eza cwalo ka manzwi fela a’ musa, kono ka likezo tenyene. Betuele n’a si ka bulela fela kuli, “Rebeka ki yo fapil’a hao,” kono a “lukulula Rebeka.” (Genese 24:51, 59) Josefa n’a si ka bulela fela kuli, “Ni ka eza m’o bulelezi,” kono yena ni bahulwani ba hae ne ba ezize ka “mw’a n’a ba laelezi” Jakobo. (Genese 47:30; 50:12, 13) Ruti n’a si ka bulela fela kuli, “Ni ka ya k’o ka ya,” kono n’a siile sicaba sa habo yena ni ku ya ni Naomi, ilikuli “ba zamaya cwalo ba babeli, mane ba y’o fita mwa Betelehema.” (Ruti 1:16, 19) Mwa Juda, Ruti hape a eza “kaufela mw’a mu laelezi mukwenyan’a hae.” (Ruti 3:6) Ee, lilato le li musa la Ruti, sina la ba bañwi, ne li bonisizwe ka likezo.

14. (a) Batanga ba Mulimu ba cwale ba bonisa cwañi ka likezo lilato la bona le li musa? (b) Ki lifi likezo za lilato le li musa le mu ziba ili leo Bakreste ba mwa silalanda sa mina ba li bonisanga?

¹⁴ Kwa omba-omba ku bona m’o batanga ba Mulimu kacenu ba zwelapili ku bonisa ka likezo lilato le li musa. Ka mutala, mu hupule ka za ba ba tundamena ku omba-omba balumeli sina bona ba ba li liyanga, ba ba lembwalile, kamba ba ba mwa maswabi. (Liproverbia 12:25) Kamba mu nyakisise Lipaki za Jehova ba bañata-ñata bao ka busepahali ba isa basupali kwa Ndu ya Mubuso kuli ba fumanehe kwa mikopano ya ka viki ya puteho. Anna, wa lilimo z’e 82 ili y’a kula butuku bwa masapo, u bonisa mo ba ikutwela ba bañata h’a bulela kuli: “Ku iswa kwa mikopano kaufela ki mpo y’a fa Jehova. Ni itumela hahulu-hulu ku yena ka ku ni fa mizwale ni likaizeli ba ba lilato cwalo.” Kana mu sweli mwa abana mwa likezo ze cwalo mwa puteho ya habo mina? (1 Joani 3:17, 18) Haiba ku cwalo, mu kolwe kuli lilato la mina le li musa la itebuhiwa hahulu-hulu.

Li Boniswa Ka ku Itatela

15. Ki ifi mikwa ya lilato le li musa ye sa zwelapili ku koñomekwa mwa litaba za Bibele z’e talu ze se lu nyakisisize?

¹⁵ Litaba za mwa Bibele ze lu se lu nyakisisize hape li bonisa kuli lilato le li musa li boniswa ku si na tifo mi ili ka ku itatela, isi ka ku hapelezwa. Betuele n’a itatezi ku sebelisana ni mutang’a Abrahama, mi Rebeka ni yena n’a ezize cwalo. (Genese 24:51, 58) Josefa n’a bonisize lilato le li musa a sa hapelezwi. (Genese 50:4, 5) Ruti n’a “pihelezi ku zamaya ni [Naomi].” (Ruti 1:18) Naomi ha n’a akalelize kuli Ruti a atumele Boazi, lilato le li musa ne li susuelize musali y’o wa kwa Moabi ku bulela kuli: “Ni ka eza kaufela z’o ka ni bulelela.”—Ruti 3:1-5.

16, 17. Ki nto mañi sihulu ye bonisa butokwa bwa lilato le li musa le ne li bonisizwe ki bo Betuele, Josefa, ni Ruti, mi ki nto mañi ye n’e ba susuelize ku bonisa mukwa w’o?

 ¹⁶ Lilato le li musa le ne li bonisizwe ki bo Betuele, Josefa, ni Ruti sihulu li butokwa kakuli bo Abrahama, Jakobo, ni Naomi ne ba sa koni ku ba hapeleza. Esi mane Betuele n’a si ka tameha ka mulao ku lukulula mwan’a hae. Ka bunolo fela, n’a ka be a bulelezi mutang’a Abrahama kuli: ‘Ha ni lati, ni bata ku pila bukaufi ni mwan’a ka wa miswalo.’ (Genese 24:18-20) Ka ku swana, Josefa n’a lukuluhile ku ikatulela ku eza tato ya ndat’ahe kamba ku sa i eza, kakuli Jakobo n’a ka be a shwile mi n’a si ke a be a mu hapelelize ku peta za n’a mu kupile. Yena Naomi ka sibili n’a bonisize kuli Ruti n’a lukuluhile ku ina mwa Moabi. (Ruti 1:8) Hape, Ruti n’a lukuluhile ku nyala yo muñwi wa “mitangana” ku fita ku nyala Boazi wa musupali.

¹⁷ Bo Betuele, Josefa, ni Ruti ne ba bonisize lilato le li musa ka ku itatela; ne ba susuelizwe ku eza cwalo ku zwelela kwa pilu. Ne ba ikutwile kuli ba na ni buikalabelo bwa ku bonisa mukwa w’o ku be ne ba na ni silikani ni bona, mane sina Mulena Davida hasamulaho ha n’a ikutwile ku tameha ku li bonisa ku Mefibosheti.

18. (a) Maeluda ba “lisa mutapi” ka moya mañi? (b) Eluda yo muñwi n’a talusize cwañi mwa n’a ikutwela ka za ku tusa balumeli ba bañwi?

¹⁸ Lilato le li musa li sa li sisupo se si zibahaza batu ba Mulimu, ku kopanyeleza cwalo ni banna ba ba lisa mutapi wa Mulimu. (Samu 110:3; 1 Matesalonika 5:12) Maeluda, kamba baokameli, ba ba cwalo ba ikutwa ku ba ni buikalabelo bwa ku kwanisa za buikalabelo bo ba filwe ka ku ketiwa kwa bona. (Likezo 20:28) Nihakulicwalo, musebezi wa bona wa bulisana ni likezo ze ñwi za lilato le li musa ze ba bonisa kwa puteho li eziwa cwalo, “isi ka ku hapelezwa, kono . . . ka ku lata.” (1 Pitrosi 5:2) Maeluda ba lisa mutapi kakuli ba na ni buikalabelo ni takazo ya ku eza cwalo. Ba bonisa lilato le li musa kwa lingu za Kreste kakuli ba lukela mi ba tabela ku eza cwalo. (Joani 21:15-17) Eluda yo muñwi u li: “Ni tabela ku potela mizwale kwa mandu a bona kamba ku ba lizeza luwaile ka ku ba bonisa fela kuli ne ni sweli ku ba hupula. Ku tusa mizwale ku ni fa tabo ni buikolwiso bo butuna luli!” Maeluda ba ba lilato mwa lifasi kaufela ba lumela cwalo ka pilu ya bona kaufela.

Mu Bonise Lilato Le Li Musa ku Ba Ba mwa Butokwi

19. Ki ifi niti ye koñomekwa ki litaba za mwa Bibele ze se lu nyakisisize mwa taba ye ka za lilato le li musa?

¹⁹ Litaba za mwa Bibele ze se lu nyakisisize hape li koñomeka taba ya kuli lilato le li musa li lukela ku boniswa ku ba ba mwa butokwi ili b’o bona ba nosi ba sa koni ku kwanisa za bona. Kuli a zwisezepili lusika lwa hae, Abrahama n’a tokwa kuli Betuele a swalisane ni yena. Kuli situpu sa hae si iswe kwa Kanana, Jakobo n’a tokwa kuli a tusiwe ki Josefa. Mi kuli Naomi a be ni mucalifa, n’a tokwa ku tusiwa ki Ruti. Bo Abrahama, Jakobo, kamba Naomi ne ba sa koni ku kwanisa za butokwi b’o ba sa tusiwi. Ka ku swana kacenu, lilato le li musa sihulu li lukela ku boniswa ku ba ba mwa butokwi. (Liproverbia 19:17) Lu lukela ku likanyisa Jobo toho ya lusika, ya n’a tusize “mubotana ha n’a itilelela, . . . hamoho ni kuzana ya n’a tokwile ya mu tusa.” Hape, Jobo n’a “tabisa pilu ya musali ya shwezwi ki munn’a hae” mi n’a li yena ‘liito la sibofu ni mautu a ya n’a toza.’—Jobo 29:12-15.

20, 21. Ki bomañi ba ba tokwa ku boniswa lilato le li musa, mi mañi ni mañi wa luna u lukela ku ikatulela ku ezañi?

 ²⁰ Kaniti, ku na ni ‘likuzana ze tokwile ba ba li tusa’ mwa puteho ni puteho ya Sikreste. Ku kana kwa ba cwalo kabakala miinelo ye cwale ka buinosi, ku zwafa, ku ikutwa ku sa tabelwa, ku swabiswa ki ba bañwi, makulanu a matuna, kamba lifu la mulatiwa. Ku si na taba ni ze tahisize miliko yeo, balatiwa ba ba cwalo kaufela ba na ni butokwi bo lu kona, ili bo lu lukela, ku kwanisa za bona, ka ku tabela ku eza likezo ze bonisa lilato le li musa le li inelela.—1 Matesalonika 5:14.

²¹ Kacwalo he, ha lu zweleñipili ku likanyisa Jehova Mulimu, ya “na ni makeke ni [lilato le li] musa.” (Exoda 34:6; Maefese 5:1) Lwa kona ku eza cwalo ka ku tabela ku eza likezo tenyene, sihulu ku li ezeza ba ba mwa butokwi. Mi kaniti lu ka kuteka Jehova ni ku ba ni tabo ye tuna ha lu nze lu ‘ezana ka lilato le li musa.’—Zakaria 7:9, NW.

[Litaluso za kwatasi]

Ne Mu Ka Alaba Cwañi?

• Lilato le li musa li shutana cwañi ni sishemo?

• Bo Betuele, Josefa, ni Ruti ne ba bonisize lilato le li musa ka linzila lifi?

• Lu lukela ku bonisa lilato le li musa ka moya mañi?

• Ki bomañi ba ba tokwa ku boniswa lilato la luna le li musa?

[Lipuzo za Tuto]

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Betuele n’a bonisize cwañi lilato le li musa?

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Lilato le li sepahala la Ruti ne li li mbuyoti ku Naomi

[Maswaniso a fa likepe 23]

Lilato la batu le li musa li boniswa ka ku itatela, li boniswa ka ku nga mihato tenyene, mi li boniswa ku ba ba mwa butokwi