Mafosisa A Tahiswa Kiñi Ki Mina Kamba Ki Sihozo?

BA SAYANSI ba sweli ku lika ka t’ata kuli ba fumane ka za haiba bucakolwa, kalombe, buhule, bukebenga, mikwa ye miñwi ye si ka luka, mane ni lona lifu ka sibili, ki za ku hoza. Kana ne ku si ke kwa imulula ku ziba kuli likezo za luna ha lu li ezangi ka ili luna beñi kono ki ka libaka la kuli lu li hozize? Ku nyaza nto kamba mutu yo muñwi kabakala mafosisa a luna ki nto ya ka taho.

Haiba mikwa ya luna ye maswe ki ya ku hoza, ba sayansi ba talusa kuli ba kona ku cinca za sihozo, ili ku zwisa teñi mikwa ye maswe. Cwanoñu fa, se ba konile ku bona kaufela ze ama sihozo, mi nto yeo i tiisize sepo ya bona ya kuli ba kona ku eza cinceho yeo.

Kono nto yeo i tahiswa ki mubonelo wa kuli ki kabakala sihozo ha lu fosanga ni ku eza sibi. Kono kana babatisisi ba sayansi ba na ni bupaki bo buñata bwa kuli lu fosanga ni ku eza sibi kabakala sihozo? Kaniti, kalabo i ka ama hahulu mo lu iponela ni mo lu bonela nako ya luna ya kwapili. Kono lu si ka tatuba kale bupaki, ku nyakisisa simuluho ya batu ku ka tusa.

Mo Ne ku Kalezi

Batu ba bañata ba ziba kamba se ba utwile ka za taba ya batu ba babeli ba pili, bo Adama ni Eva, ya ku wela mwa sibi mwa simu ya Edeni. Kana ha ne ba bupiwa, ne ku beilwe ku bona mafosisa a mañwi, a n’a ka kona ku ba libisa kwa sibi ni ku sa utwa?

Jehova Mulimu, yena Mubupi wa bona, y’o misebezi ya hae kaufela i li ye petehile, n’a zibahalize kuli pupo ya hae ye pahami ka ku fitisisa fa lifasi yeo ne i li ye “lukile hahulu.” (Genese 1:31; Deuteronoma 32:4) Nto ye ñwi ye bonisa kuli n’a tabezi musebezi wa hae kikuli n’a fuyozi bosinyalana ba babeli bao ni ku ba laela kuli ba ate, ba taze lifasi ka batu, mi ba buse libupiwa za hae za fa lifasi-mubu. Zeo ne li si ke za kona ku eziwa ki mutu ya sa zibi hande ka za haiba musebezi wa hae u kondile.—Genese 1:28.

Bibele i lu bulelela za batu ba babeli ba pili ku bupiwa kuli: “Mulimu a eza mutu ka siswaniso sa hae; a mu eza ka siswaniso sa Mulimu. A ba eza ili munna ni musali.” (Genese 1:27) Seo ha si talusi kuli sibupeho sa batu sa swana ni sa Mulimu, kakuli “Mulimu ki Moya.” (Joani 4:24) Kono ku talusa kuli batu ne ba filwe tulemeno to tu swana ni twa Mulimu, ni za muzamao o lukile, ona lizwalo. (Maroma 2:14, 15) Hape ne ba na ni tukuluho ya ku iketela lika, ili ku kona ku nyakisisa taba ni ku ikatulela za ku eza ka za yona.

 Niteñi, bashemi ba luna ba pili ne ba filwe ketelelo. Ne ba lemusizwe ka za ze n’e ka ezahala ha ne ba ka fosa. (Genese 2:17) Kacwalo, bupaki bu bonisa kuli Adama ha n’a tokwa ku ikatulela za ku eza, n’a ketile ku eza za n’a boni ku ba ze swanela ka nako yeo. N’a latelezi musal’a hae mwa ku fosa kwa hae ku fita ku nahana za swalisano ya hae ni Mubupi wa hae kamba ze n’e ka ezahala ka nako ye telele kabakala kezo ya hae. Hasamulaho n’a likile ni ku nyaza Jehova, ka ku bulela kuli musali ya N’a mu file n’a mu fosisize.—Genese 3:6, 12; 1 Timotea 2:14.

Za n’a ezize Mulimu ka za sibi sa Adama ni Eva li bonisa nto ye ñwi. N’a si ka lika ku lukisa mafosisa a mañwi a mo ne ba bupezwi, kakuli ne ba si ka bupiwa ni mafosisa. Kono n’a ezize za n’a ba bulelezi kuli ne li ka ezahala kabakala likezo za bona, mi zeo kwa mafelelezo ne li ba tahiselize lifu. (Genese 3:17-19) Litaba za kwa makalelo zeo li lu bonisa mo ba inezi batu. *

Bupaki Bo Bu Lwanisa Taba ya Bufosi bwa Sihozo

Ka nako ye telele, ba sayansi se ba sweli mungendengetuna wa ku fumana za sihozo ze tahisa matuku ni likezo za batu, ni ku fumana likalafo kwa matuku ao. Likwata ze 6 za babatisisi ha se ba sebelize ka lilimo ze 10, ne ba fumani kalulo ya sihozo ye tahisa butuku bwa ku takana bo bu bizwa Huntington’s disease, nihaike babatisisi bao ha ba zibi kuli kalulo yeo ya sihozo i tahisa cwañi butuku b’o. Niteñi, hatiso ye bizwa Scientific American ha ne i biha ka za patisiso yeo, ne i bonisize manzwi a n’a bulezwi ki Evan Balaban, muituti wa kwa Harvard wa ze pila ya n’a ize neikaba “t’ata hahulu ku fumana za sihozo ze tahisa matuku a ku takana.”

Mane, lipatisiso za ku lika ku swalisanisa likalulo ze ñwi za sihozo kwa likezo za batu li bile za mbango. Ka mutala, mwa hatiso ye bizwa Psychology Today, piho ya ku lika ku fumana za sihozo ze tahisezanga batu ku lembwala i li: “Litaba ka za matuku a yambanga nyangela, sihulu ha ku taha ku za matuku a matuna a ku takana li bonisa hande-nde kuli h’a koni ku ba a tahiswa fela ki sihozo.” Piho yeo i fa mutala wo: “Kwa batu ba mwa America be ne ba pepilwe 1905 i si ka fita kale, 1 pesenti ya bona ne ba kenelwanga ki butuku bwa ku lembwala ha ba t’o kwanisa lilimo za buhulu ze 75. Mwahal’a ba mwa America ba ba til’o pepwa hamulaho wa lilimo ze 50 ku zwa f’o, 6 pesenti ya bona se ba lembwalanga ha ba to kwanisa lilimo ze 24!” Kacwalo, piho yeo ne i bonisize kuli ki lika za kwande a mubili fela kamba za mwahal’a nyangela ze kona ku tahisa cinceho  ye tuna cwalo mwahal’a nako ye kuswani cwalo.

Litaba zeo ni lituto ze ñwi ze ñata ze ezizwe li lu talusezañi? Hailif’o sihozo si kona ku ama za butu bwa luna, kwa bonahala hande kuli ku na ni lika ze ñwi hape z’e bu ama. Nto ye tuna ki sibaka se lu pila ku sona, se se si cincize hahulu mwa linako ze. Buka ye bizwa Boys Will Be Boys ha i bulela ka za ze ba bonanga ni ku utwa mikulwani za ku itabisa ka zona kacenu, i li mwendi banana ha ba na ku ba ni likuka ze nde za muzamao ha ba “hula inge ba buha ka lihora ze ñata-ñata mafilimu a fa TV a batu ba ba lwaniswa, ku kunupiwa, ku tabakiwa, ku labaulwa mala, ku pumakiwa tuemba-emba, ku yebaulwa matalo, kamba ku lobakiwa mwa lingongo, banana ha ba hula inge ba teeleza kwa lipina ze lumbaeta za ku swala likalala, ku ipulaya, milyani ye kola, macwala, ni buñañeli.”

Kwa bonahala hande kuli Satani, yena “mulena wa lifasi le” u tahisize muinelo o kona ku taleleza litakazo ze maswe ka ku fitisisa za batu. Mi ha ku na ya kona ku hana kuli muinelo o cwalo u kukueza luna kaufela.—Joani 12:31; Maefese 6:12; Sinulo 12:9, 12.

Ko Bu Simuluha Butata bwa Batu

Sina ha se lu boni, butata bwa batu ne bu kalile batu ba babeli ba pili ha ne ba ezize sibi. Ku ezaheziñi? Hailif’o batu ba ba simuluhile ku Adama haki bona be ne ba tahisize kuli a eze sibi, kaufel’a bona nihakulicwalo ba hozize sibi, ku sa petahala, ni lifu. Bibele i talusa kuli: “Kabakaleo, sibi sina ha si keni mwa lifasi ka mutu a li muñwi, mi ka sibi ku keni lifu, kamukwaocwalo lifu li tile kwa batu kaufela kakuli ba ezize sibi kaufela.”—Maroma 5:12.

Ku sa petahala kwa batu ku ba tahiseza bumai. Kono ha ku felisi buikalabelo bwa bona kaufela bwa ku eza ze lukile. Bibele i bonisa kuli ba ba lumela mwa litukiso za Jehova za ku fumana bupilo ni ku pila ka ku latelela lipimo za Mulimu ba ka tabelwa ki yena. Ka lilato la hae, Jehova n’a ezize tukiso ye sishemo ya ku liulula batu, ka mubulelelo o muñwi, ili ku kutisa za n’a latile Adama. Tukiso yeo ki sitabelo sa tiululo sa Mwan’a hae ya petehile, yena Jesu Kreste, ya n’a ize: “Mulimu u latile lifasi hahulu, mane u li file Mwan’a hae wa libanda, kuli mutu ufi kamba ufi ya lumela ku yena a si ke a shwa, kono a be ni bupilo bo bu sa feli.”—Joani 3:16; 1 Makorinte 15:21, 22.

Muapositola Paulusi n’a bonisize buitebuho bo butuna bwa hae kwa tukiso yeo. N’a ize: “Ni mutu ya maibile cwañi! Ki mañi ya ka ni liulula kwa mubili wo wa lifu? N’itumezi ku Mulimu, ka Jesu Kreste Mulen’a luna.” (Maroma 7:24, 25) Paulusi n’a ziba kuli ha n’a ka wela mwa sibi kabakala bufokoli, n’a ka kona ku kupa swalelo ku Mulimu ka ku itinga fa sitabelo sa tiululo sa Jesu Kreste. *

Sina mo ne ku bezi mwa lilimo za mwanda wa pili, ba bañata kacenu be ne ba pila bupilo bo bu maswe luli kamba bao muinelo wa bona ne u bonahala ku ba o si na sepo se ba zibile niti ye nepahezi ya Bibele, ba ezize licinceho ze tokwahala, mi se ba kona ku fuyaulwa ki Mulimu. Licinceho ze ne ba na ni ku eza n’e si ze bunolo, mi ba bañwi mane ba sa na ni ku lwanisa mikwa ye maswe. Kono ka tuso ya Mulimu, ba kona ku zwelapili ku sepahala mi ba fumana tabo mwa ku mu sebeleza. (Mafilipi 4:13) Ki wo mutala u li muñwi fela wa mutu ya n’a ezize licinceho ze tuna kuli a tabise Mulimu.

Kezahalo Ye Susueza

“Ha ne ni sa li mwanana, ni li kwa sikolo sa boarding, na ikenya mwa likezo za kalombe,  niha ne ni sa ipali kuli ne ni li wa kalombe. Bashemi ba ka ne ba lelekani, mi ne ni lakaza hahulu lilato la bashemi le ne ni si ka fumana. Ha ni feza sikolo, se ni ya kwa busole, ko ne ba tokwiwanga batu kaufela ku ya. Bukaufi ni mo ne ni pila, ne ku na ni sikwata sa batu ba kalombe. Na kala ku ikumbuta mupilelo wa bona, mi kacwalo na kala ku swalisana ni bona. Ha se ku fitile silimo ni nze ni li mulikan’a bona, na kala ku ipala kuli ne ni li wa kalombe. Na ipulelela kuli ‘Ki mona mo ni inezi, mi ha ku na se ni kona ku eza ka za teñi.’

“Na kala ku ituta puo ya ba kalombe ni ku yanga kwa libaka ko ne ba itabisezanga, k’o milyani ye kola ni bucwala ne li fiwa fela. Nihaike lika zeo fahalimu ne li bonahala ku ba ze tabisa hahulu, buniti kikuli n’e li ze nyenyisa. Mwa pilu, na lemuha kuli liango ze cwalo haki za ka taho mi ne li si na sepo ya za kwapili.

“Mwa toloponyana ye ñwi, na fumana Ndu ya Mubuso ya Lipaki za Jehova mo ne ku eziwa mikopano ka nako yeo. Na kena mwateñi ni ku yo teeleza kwa ngambolo, ye n’e bulela za miinelo ya Paradaisi ya kwapili. Hasamulaho, na kopana ni Lipaki ba bañwi mi na memelwa kwa mukopano o mutuna. Na ya teñi, mi na yo komoka hahulu—ku bona mabasi a’ tabile a lapela hamoho. Na kala ku ituta Bibele ni Lipaki.

“Nihaike ne ku si bunolo, na kala ku sebelisa ze ne ni ituta mwa Bibele. Ne ni konile ku tuhela likezo za ka ze masila kaufela. Ha se ni itutile ka likweli ze 14, na ineela ku Jehova mi na kolobezwa. Na ba ni balikani ba niti lwa pili mwa bupilo bwa ka. Se ni konile ku tusa ba bañwi ku ituta niti ya mwa Bibele, mi cwale se ni li mutang’a bukombwa mwa puteho ya Sikreste. Jehova u ni fuyauzi luli.”

Lu Na ni Buikalabelo

Ku lika ku bulela kuli mafosisa a luna kaufela a tahiswa ki sihozo ha ku tusi se siñwi. Hatiso ye bizwa Psychology Today i li, ku fita ku lu tusa ku tatulula kamba ku pima butata bwa luna, ku eza cwalo “ku kana kwa lu luta kuli ha ku na se lu kona ku eza ka za butata bo buñata bo lu na ni bona. Ku fita ku fukuza kwa butata b’o, ku eza cwalo ku bonahala ku ba ko ku bu ekelize.”

Ki niti kuli lu na ni ku talimana ni m’ata a matuna a’ maswe, a kopanyeleza ni sibi sa luna ni ku lika kwa Satani ku lu yembulula kuli lu tuhele ku utwa Mulimu. (1 Pitrosi 5:8) Hape ki niti kuli sihozo si kona ku lu zamaisa ka linzila ze shutana-shutana. Kono kaniti ku na ni se lu kona ku eza ka za teñi. Bakreste ba niti ba tusiwa ki ze ñata ze m’ata—ili Jehova, Jesu Kreste, moya wa Mulimu o kenile, Linzwi la hae yona Bibele, ni puteho ya Sikreste.—1 Timotea 6:11, 12; 1 Joani 2:1.

Bana ba Isilaele ba si ka kena kale mwa Naha ya Sepiso, Mushe n’a hupulisize batu bao buikalabelo bwa bona ku Mulimu, kuli: ‘Ni beile fapil’a hao bupilo ni lifu, ni beile mbuyoti ni sikuto. Hakulicwalo, iketele bupilo kuli u pile, wena ni baikulu ba hao. Iketele ku lata [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa hao, ku utwa linzwi la hae ni ku mu kumalela.’ (Deuteronoma 30:19, 20) Ka ku swana kacenu, mutu kaufela ya na ni buikalabelo u tamehile ku ikezeza katulo ya ka butu ka za ku sebeleza Mulimu ni ku eza z’a tokwa. Mina beñi mu iketele.—Magalata 6:7, 8.

[Litaluso za kwatasi]

[Maswaniso a fa likepe 9]

Kana bo Adama ni Eva ne ba bupilwe ba na ni mafosisa a n’a ba tahiselize ku eza sibi?

[Maswaniso a fa likepe 10]

Kana mutu ni mutu wa swanela ku ikalabela ka za likatulo za hae?

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Muitusisi wa milyani ye kola: Godo-Foto

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Buikatazo bwa ku fumana lika za sihozo ze tahiseza batu ku eza ze ba ezanga bu bile bwa mbango

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ku sebelisa ze i bulela Bibele kwa kona ku tusa ba ba lata niti ku cinca