Nyakisiso ya Litumelo Ze Ñwi Ze Ama Lifu

KU ZWA kale-kale koo, batu ba zingehile ni ku ikalelwa kabakala tibelelo ye maswe ya ku shwa. Hape, sabo ya lifu i hulisizwe ki sikopekope sa mihupulo ya bulapeli bwa buhata, lizo ze atile, ni litumelo za ka butu ze tomile mibisi. Bumaswe bwa sabo ya lifu ki bwa kuli y’a kona ku felisa tabo ya mutu mwa bupilo ni ku feza buikolwiso bwa mutu bwa kuli bupilo bu na ni mulelo.

Bulapeli bo bu tumile ki bona sihulu bo bu seheza litumelo ze sikai ze atile hahulu ze ama lifu. Ha mu tatubisise ze sikai ku zona ka ku ya ka niti ye mwa Bibele, mi mu bone haiba kutwisiso ya mina ya ka butu ya za lifu ya utwahala hande.

Tumelo ya pili: Lifu ki mafelelezo a ka taho a bupilo.

Buka ye bizwa Death—The Final Stage of Growth i bulela kuli: “Lifu . . . ki kalulo ye tuna hahulu ya bupilo bwa luna.” Lipulelo ze cwalo li bonisa tumelo ya kuli lifu ha li komokisi, ki ona mafelelezo a ka taho a ze pila kaufela. Kacwalo, tumelo ye cwalo i hulisize moya wa ku honona lituto kaufela ni moya o atile wa kuli wa si wana u silye.

Kono kana lifu luli ki mafelelezo a ka taho a bupilo? Haki babatisisi kaufela ba ba lumela cwalo. Sina ka mutala, Calvin Harvey, muituti wa ze pila ya ituta za ku supala kwa mutu, ha n’a buzizwe n’a bulezi kuli ha lumeli kuli batu “ba lukiselizwe ku shwa.” William Clark caziba wa za takelezo kwa matuku n’a ize: “Lifu haki kalulo ye lukiselizwe ku ba mwa bupilo.” Mi Seymour Benzer, wa kwa sikolo se si pahami sa California Institute of Technology, ka ku nahanisisa u bulela kuli “ku supala ha ku konwi ku taluswa hande kuli ku tahiswa ki nako kono ku tahiswa ki likezahalo za ka ku tatamana ili ze lu kona ku sepa kuli z’a kona ku cinca.”

Ba sayansi b’a makala ha ba ituta ka za mw’a inezi mutu. Ba fumana kuli lu filwe m’ata ni buikoneli bo bu lu konisa ku pila ku fitelela kwahule-hule lilimo ze 70 ku isa ku ze 80 ze lu pila cwale. Ka mutala, ba sayansi ba fumani kuli booko bwa mutu bu na ni m’ata a matuna-tuna a ku buluka litaba. Mubatisisi yo muñwi n’a akalelize kuli booko bwa luna bu kona ku buluka litaba ze “kona ku taza livolyumu ze bat’o eza 20 milioni, ze likana ni buñata bwa lihatiso ze mwa lifalana za libuka ze tuna ka ku fitisisa mwa lifasi.” Bocaziba ba bañwi ba sayansi ya za misinga ya booko ba lumela kuli mwahal’a nako ya ku pila, mutu u itusisa fela kalulo ye nyinyani-nyinyani hahulu ya ze bu kona ku peta booko. Kwa swanela ku buza kuli, ‘Ki kabakalañi ha lu na ni booko bo bu na ni buikoneli bo bu kuma fa, hailifo mwa bupilo bwa luna kaufela lu itusisa fela kalulo ye nyinyani-nyinyani cwalo?’

Hape mu nyakisise mihato ye komokisa ya batu ha ku ba ni lifu! Ku ba bañata, lifu la musal’a mutu, munn’a mutu, kamba mwana li kona ku ba nako y’e utwisa hahulu butuku ka ku fitisisa mwa bupilo bwa hae kaufela. Minahano  kamukana ya batu hañata i filikanywanga ka nako ye telele ku zwa fa lifu la mutu ye ne ba lata hahulu. Nihaiba ba ba ipapata kuli lifu haki nto ye sienyi kwa batu, ba fumana t’ata ku lumela muhupulo wa kuli lifu la bona ikaba mafelelezo a bona. Koranta ye bizwa British Medical Journal ne i bulezi ka za “ku kabangisa ko ku atile hahulu kwa kuli mutu kaufela u bata kuli a pile nako ye telele ka mo ku konahalela kaufela.”

Ka ku beya mwa munahano m’o batu hañata ba ikutwelanga ka za lifu, buikoneli bwa bona bo bu makaza bwa ku hupula ni ku ituta lika, ni takazotuna ye ku bona ya ku pila kamita-ni-mita, kana haki ko ku utwahala kuli ne ba bupezwi ku pila? Kaniti, Mulimu n’a bupile batu, isi kuli ba shwe kono kuli ba kone ku pila ku ya ku ile. Ha mu bone mo Mulimu n’a lukiselize nako ya kwapili ya bosinyalana ba pili ba batu: “Mu tahise lusika, mu ate, mu tale mwa lifasi, mu buse fahalimw’a lona, mi mu buse litapi za mwa liwate, ni ze fufa mwa mbyumbyulu kaufela, ni ze pila kaufela, ni ze zamaya ka mba fafasi.” (Genese 1:28) Yeo luli ki nako ya kwapili ye nde ili ya kamita.

Tumelo ya bubeli: Mulimu u nganga batu ka lifu kuli ba yo ina ni yena.

Me wa lilimo ze 27 ya n’a li bukaufi ni ku shwa, ni ku siya bana ba balalu n’a bulelezi sisita wa Katolika kuli: “Mu si taheli ku to ni bulelela kuli ye ki tato ya Mulimu ku na. . . . Ha ni tabeli ni hanyinyani mutu yo muñwi h’a ni bulelela cwalo.” Niteñi, bulapeli bo buñata bu luta ona cwalo ka za lifu—kuli Mulimu u nganga batu ku yo ba bukaufi ni yena.

Kana Mubupi ki ya situhu cwalo kuli mane w’a kona ku lu tahiseza lifu a sa lu utweli makeke, inge a ziba kuli lwa lobehanga lipilu bakeñisa lifu? Kutokwa, isiñi Mulimu wa mwa Bibele. Ka ku ya ka 1 Joani 4:8, “Mulimu [ki, NW] lilato.” Mu lemuhe kuli, ka ku ya ka litaba za kwa makalelo za Sigerike, Bibele ha i buleli kuli Mulimu u na ni lilato kamba kuli Mulimu u lilato, kono i bulela kuli Mulimu ki lilato. Lilato la Mulimu ki le lituna, li kenile, li petahalile, li yambile hahulu butu bwa hae ni likezo za hae kuli mane wa kona ku bulelwa ka swanelo kuli ki yena lilato tota. Y’o haki Mulimu y’a nga batu ka lifu kuli ba yo ba bukaufi ni yena.

Bulapeli bwa buhata bu lyanganisize ba bañata ka za sibaka ko ba fumaneha bafu ni muinelo o ba li ku ona. Lituto za kuli batu ba ya kwa lihalimu, lihele, pagatori, sibaka sa mioya ya ba ba shwile, ni libaka ze ñwi cwalo ha li utwisisehi mi hape li sabisa maswe. Bibele niteñi, i lu bulelela kuli bafu ha ku na se ba ziba; ba mwa muinelo o swana fela sina buloko. (Muekelesia 9:5, 10; Joani 11:11-14) Kacwalo, ha lu tokwi ku bilaezwa ki ze ka ezahala ku luna hamulaho wa lifu, sina mane ha lu sa bilaelangi ha lu bona mutu ya li mwa buloko. Jesu n’a bulezi ka za nako yeo “ba ba li mwa mabita kaufela” ba ka ‘zwa’ mwateñi, ili ku zuhela bupilo bo bu uncafalizwe fa lifasi-mubu le li li paradaisi.—Joani 5:28, 29; Luka 23:43.

Tumelo ya bulalu: Mulimu u nganga banana kuli ba yo ba mangeloi.

Elisabeth Kübler-Ross, ya n’a itutile za batu ba ba kula matuku a isa kwa lifu, n’a amile kwa kutwisiso ye ñwi ye atile mwahal’a batu ba ba lapela. Ha n’a talusa taba ye ne ezahezi luli, n’a ize kuli ki “kutokwa butali ku bulelela mwanana yo munyinyani y’a shwezwi ki munyan’a hae kuli Mulimu u lata hahulu tushimani kuli mane n’a ngile kanga Johnny ku ka isa kwa lihalimu.” Pulelo ye cwalo i bonahaza Mulimu bumaswe mi ha i bonisi butu ni mikwa ya hae tota. Dr. Kübler-Ross u zwelapili kuli: “Musizana wa mwanana yo ha s’a hulile ku ba musali, mabifi a hae ku Mulimu n’a si ka fela, ili nto ye n’e mu tahiselize masitapilu a matuna lilimo ze 30 hasamulaho ha n’a shwezwi ki kana ka hae tota.”

Ki kabakalañi Mulimu ha n’a ka nga mwanana kuli a fumane lingeloi le liñwi—inge kuli Mulimu n’a tokwa hahulu mwana ku fita mo ne ba mu tokwela bashemi ba hae? Kambe ki niti kuli Mulimu u nganga banana, kana fo n’a si ke a ba  Mubupi ya si na lilato, ili ya situhu? Ka ku fapahana ni mubonelo o cwalo, Bibele i bulela kuli: “Lilato li zwa ku Mulimu.” (1 Joani 4:7) Kana Mulimu ya lilato n’a ka luzisa batu cwalo, ili nto yeo nihaiba batu ba ba lukile hanyinyani ba s’a koni ku i eza?

Cwale ki kabakalañi banana ha ba shwanga? Ye ñwi ya likalabo ze mwa Bibele i ñozwi kwa Muekelesia 9:11 (NW) kuli: “Nako ni likezahalo ze si ka libelelwa za ba welanga kaufel’a bona.” Mi Samu 51:5 i lu bulelela kuli kaufela luna mane lu si ka pepwa kale ha lu si ka petahala, kuli lu na ni sibi, mi nto ye tahelanga batu kaufela cwale ki lifu le li tahiswa ki lika ze fapahana-fapahana. Fokuñwi lifu li shiukelanga mutu pili a si ka pepwa kale, ili ku tahisa kuli mulwalo u sinyehe. Hape banana fokuñwi ba bulaiwanga ki miinelo ye ziyeza kamba ku bulaiwa ki likozi. Mulimu haki yena ya tahisanga likezahalo ze cwalo.

Tumelo ya bune: Batu ba bañwi b’a tukufazwanga hamulaho wa lifu.

Bulapeli bo buñata bu luta kuli batu ba ba maswe ba ka ya mwa lihele la mulilo ni ku tukufazwa ku ya ku ile. Kana tuto yeo y’a utwahala mi kana y’a fumaneha mwa Mañolo? Butelele bwa bupilo bwa mutu ki bwa lilimo fela ze 70 kamba ze 80. Niha neikaba kuli mutu yo muñwi n’a ezize bumaswe bo butuna mwa bupilo bwa hae kaufela, kana tukufazo ye sa feli ne i ka ba koto ye swanela? Kutokwa. Ne ku si ke kwa luka ni kamuta ku tukufaza mutu ku ya ku ile kabakala libi za n’a ezize mwa bupilo bwa nako ye kuswani.

Ki Mulimu fela ya kona ku patulula se si ezahalanga hamulaho wa lifu, mi u ezize cwalo mwa Linzwi la hae le li ñozwi, yona Bibele. Bibele i bulela cwana: “Mw’a shwela mutu, ni folofolo i shwa cwalo; moyo wa bona ki u li muñwi; . . . kaufela li ikela mwa sibaka si li siñwi; kaufela li ezizwe ka liluli, mi kaufela li fetuha liluli hape.” (Muekelesia 3:19, 20) F’o ha ku si ka bulelwa za lihele la mulilo. Batu ha ba shwa ba kutelanga kwa liluli—ha ba sa li yo.

Kuli mutu a tukufazwe, u lukela ku ba ni s’a ziba. Kana bafu ba na ni se ba ziba? Bibele hape i alaba kuli: “Ba ba pila ba ziba kuli ba ka shwa; kono ba ba shwile ha ba na se ba ziba, mi ha ba sa na ku fumana se siñwi mwa lifasi, kakuli mane ni libizo la bona li libezwi.” (Muekelesia 9:5) Ha ku konahali kuli bafu ‘ba ba si na se ba ziba,’ ba utwe butuku ni bo bukana kai kamba kai.

 Tumelo ya buketalizoho: Lifu ki ona mafelelezo a kamita a ku ba teñi kwa luna.

Ha lu shwa lwa lisela ku ba teñi, kono seo ha si talusi kuli kipeto lika kaufela ku luna li felela ona f’o. Munna ya n’a sepahala Jobo n’a ziba kuli ha n’a ka shwa n’a ka ya mwa libita. Kono ha mu teeleze mwa n’a lapelezi ku Mulimu: “Mawe! Kab’o ka ni pata mwa libita! Kab’o ka ni kwahelela mwateñi, buhali bwa hao mane bu fele, wa ni tomela lizazi l’o ka ni hupula ka lona! Mutu h’a shwa, kabe n’a ka pila hape! . . . Fo, Wena n’o ka biza, mi ne ni ka ku alaba.”—Jobo 14:13-15.

Jobo n’a kolwa kuli haiba n’a ka sepahala ku fitela lifu, Mulimu n’a ka mu hupula mi n’a ka mu zusa kwa nalulelule. Yeo n’e li yona tumelo ya batanga ba Mulimu kaufela ba mwa linako za ikale. Jesu ka sibili n’a tiisize sepo yeo mi n’a bonisize kuli Mulimu n’a ka itusisa yena mwa ku zusa ba ba shwile. Manzwi a Kreste tota a lu kolwisa cwana: “Nako ya ta, mo ba ba li mwa mabita kaufela, ba ka utwa linzwi la [Jesu], mi ba zwe; ba ba ezize ze nde ba zuhele bupilo, mi ba ba ezize ze maswe ba zuhele katulo.”—Joani 5:28, 29.

Ona cwale-cwale fa Mulimu u ka zwisa bumaswe kaufela ni ku tahisa lifasi le linca mwatas’a puso ya lihalimu. (Samu 37:10, 11; Daniele 2:44; Sinulo 16:14, 16) Kwa mafelelezo lifasi-mubu kamukana li ka ba paradaisi, mo ku yahile batu ba ba sebeleza Mulimu. Mwa Bibele lu bala kuli: “Na utwa linzwi le lituna le li zwa mwa Lubona, li li: Mu bone Tabernakele ya Mulimu, i inzi ni batu; U ka yaha ni bona, ba be macaba a hae; mi Mulimu u ka ba ni bona, Yena luli, ibe Mulimu wa bona; mi u ka takula miyoko kaufela kwa meto a bona; mi lifu ha li sa na ku ba teñi; nihaiba ku tahelwa ki maswabi ni ku lila, ni ku utwa butuku; kakuli za pili li felile.”—Sinulo 21:3, 4.

Ha Ku Sa Na Sabo

Zibo ya sepo ya zuho ha i kopana ni zibo ya ku ziba Yena y’a simuluzi tukiso yeo, z’a kona ku mi omba-omba. Jesu n’a sepisize kuli: “Mu ka ziba niti, mi niti i ka mi lukulula.” (Joani 8:32) Seo si kopanyeleza ku lu lukulula kwa sabo ya lifu. Ki Jehova fela luli y’a kona ku feza busupali ni lifu ni ku lu kapweka bupilo bwa kamita. Kana mwa kona ku lumela lisepiso za Mulimu? Ee, mwa kona kakuli Linzwi la Mulimu la talelezwanga kamita. (Isaya 55:11) Lu mi susueza ku ituta ze ñata ka za milelo ya Mulimu kwa neku la batu. Lipaki za Jehova ba ka tabela ku mi tusa.

[Manzwi a fa likepe 6]

Bumaswe bwa sabo ya lifu ki bwa kuli ya kona ku felisa tabo ya mutu mwa bupilo

[Chati fa likepe 7]

LITUMELO ZE ATILE KA ZA LIFU KI SIFI SEO MAÑOLO A SI BULELA?

● Lifu ki mafelelezo a ka Genese 1:28; 2:17; Maroma 5:12

taho a bupilo

● Mulimu u nganga batu ka Jobo 34:15; Samu 37:11, 29;

lifu kuli ba yo ina ni yena 115:16

● Mulimu u nganga banana kuli Samu 51:5; 104:1, 4;

ba yo ba mangeloi Maheberu 1:7, 14

● Batu ba bañwi b’a tukufazwanga Samu 146:4; Muekelesia 9:5,

hamulaho wa lifu 10; Maroma 6:23

● Lifu ki ona mafelelezo a Jobo 14:14, 15; Joani 3:16;

kamita a ku ba teñi kwa luna 17:3; Likezo 24:15

[Siswaniso se si fa likepe 8]

Ku ziba niti ka za lifu ku lu lukulula kwa sabo

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 5]

Barrators—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.