Ku Fumana Tuto kwa Litaba Ze Ezahezi za Roma

“HA NI lwanile ni libatana mwa Efese ka mukwa wa batu fela.” Ba bañwi ba nahana kuli, manzwi ao a’ ñozwi kwa 1 Makorinte 15:32, a talusa kuli muapositola Paulusi n’a atulezwi ku yo lwana kwa malwanelo a Maroma. Ibe kuli n’a ezize cwalo kamba kutokwa, ku lwana ku isa lifu mwa malwanelo ne ku atile miteñi yeo. Litaba ze ezahezi li lu talusezañi ka za malwanelo ni ze n’e ezahala kwateñi?

Ka ku ba Bakreste, lu lakaza ku lukisa mazwalo a luna ka ku lumelelana ni mw’a nahanela Jehova, ili nto ye ka lu tusa ku eza likatulo ze ama lika za ku itabisa ka zona za cwale. Ka mutala, mu bone ka m’o Mulimu a ngela mufilifili, ka mo ku boniselizwe mwa manzwi a li: “Mutu ya bambabile, u si ke wa mu shwela muna, mi u si ke wa likanyisa mikwa ya hae.” (Liproverbia 3:31) Kelezo yeo n’e kona ku etelela Bakreste ba kwa makalelo ka nako yeo ba bañata mwa nyangela ne ba tabela lindwa za ku bulayana ze n’e lwaniwa mwa malwanelo a Maroma. Ka ku nyakisisa ze n’e ezahalanga fa likezahalo ze cwalo,  ha lu boneñi tuto ye ba kona ku ituta Bakreste kacenu.

Balwani ba babeli ba ba na ni lilemano ba yemisana mwa malwanelo a Maroma. Mukwale ha u lulelwa lwa pili fa tebe, nyangela ye filikani ya ciya ye ba yemela. Ki ndwa ya meto-mafubelu. Hañihañi, yo muñwi wa bona wa holofazwa mi ha sa kona ku zwelapili, wa wisa mazoho ni ku kubama, kacwalo u bonisa kuli u fenyizwe mi u kupa shemubo. Siyongili sa hula hahulu. Ba bañwi mwa sicaba ba huwa kuli a shemubwe, ba bañwi ba li a bulaiwe. Sicaba kamukana si talimela ku mubusi. Ka ku utwa tato ya sicaba, u kona ku lukulula mulwani ya fenyizwe y’o kamba ku laela ka lizoho kuli a bulaiwe.

Maroma ne ba lata hahulu ku buha lindwa za ku bulayana. Mu kana mwa komoka ku ziba kuli lindwa ze cwalo sapili ne li lwaniwanga fa malilo a batu ba ba tompeha. Ku lumelwa kuli lindwa zeo ne li kalezi fa matabelo a batu a n’a fiwanga ki batu ba ba bizwa ma-Oscan kamba ba ba bizwa ma-Samnite ili ba mwa kalulo yeo cwale ili fahal’a Italy. Matabelo ao ne a felwa kuli a ombalise mioya ya ba ba shwile. Ndwa ye cwalo n’e bizwa munus, kamba “mpo” (li-munera mwa buñata). Lipapali za pili ze ñozwi za mwa Roma ne li ezizwe mwa 264 B.C.E., batu ba silezi ha ne ba lwanile ndwa ya ku bulayana, ba babeli ku lwana ni ba bañwi ba babeli, ili mwa sibaka mo ne ku lekisezwa likomu. Fa malilo a Marcus Aemilius Lepidus, ne ku lwanilwe lindwa za ka bubeli ze 22. Kwa maswabi a Publius Licinius, ne ku lwanilwe lindwa ze 60 za ka bubeli. Mwa 65 B.C.E., Julius Caesar n’a isize batu b’a 320 kuli ba yo lwana ka bubeli kwa malwanelo.

Caziba wa litaba ze ezahezi Keith Hopkins u li: “Malilo a batompehi n’a eziwa ka milelo ya bupolitiki, mi lipapali za fa malilo ne li bonahalanga ku ba za bupolitiki . . . bakeñisa mo ne li tumezi kwa bayahi be ne ba ketanga babusi mwa liketisa. Kaniti, ku ekezeha kwa libubo la liponiso za lindwa za ku bulayana ne ku fuzelezwi hahulu ki likangisano za bupolitiki mwahal’a batompehi be ne ba lakaza litulo.” Augusto ha n’a til’o kala ku busa (ku zwa 27 B.C.E. ku isa 14 C.E.) li-munera ne s’e li limpo ze ñata—za ku tabisa sicaba—ili ze n’e fiwa ki manduna ba naha ba ba fumile kuli ba zwisezepili milelo ya bona ya za bupolitiki.

Balwani ni ku Lutiwa kwa Bona

Mu kana mwa buza kuli, ‘Balwani bao ne li bomañi?’ Mwendi ne li batanga, likebenga be ne ba atulezwi lifu, bahapiwa, kamba balukuluhi be ne ba hohilwe ki liyewa-yewa kamba sepo ya ku bubana ni ku fuma. Kaufela ne ba lutelwa kwa likolo ze swana inge litolongo. Buka ye bizwa Giochi e spettacoli (Lipapali ni Ze Buhiwa) i biha kuli balwani be ne ba lutiwa “kamita ne ba mamelwanga ki balibeleli mi ne ba pila bupilo bwa ku zamaiswa hahulu, ne ba tomezwi milao ye t’ata ka ku fitisisa, mi sihulu ni likoto ze tuna . . . Ku eziwa cwalo hañata ne ku tahisanga ku ipulaya, ku ba ni sinundwe, ni bukwenuhi.” Sikolo sa Roma se situna ka ku fitisisa sa za bulwani ne si na ni litokisi mo ne ku kwalelwa batu b’a 1000. Mutu ni mutu n’a na ni za n’a kona hahulu. Ba bañwi ne ba lwana ka litakelezo, litebe, ni mikwale, ba bañwi ka tunyandi ni miwayo. Kono ba bañwi ne ba lutiwa ku lwana ni libatana ka mufuta o muñwi wa papali ye bubana, ili buzumi. Kana kikuli Paulusi n’a ama luli likezahalo ze cwalo?

Baongaongi ba lipapali ne ba kona ku kupa tuso ku ba lipisinisi be ne ba eza sipalo ni ku luta batu ba lilimo za buhulu ze 17 ku isa ku ze 18 kuli ba be balwani. Ku fumanela mali fa batu ne li pisinisi ye tuna. Papali ye ipitezi ya n’a lukisize Trajan ya mukiti wa tulo ya masole n’e bile ni balwani b’a 10,000 ni lifolofolo ze eza 11,000.

 Ze N’e Ezahalanga mwa Malwanelo

Linako za kakusasa mwa malwanelo ne li neelwanga kwa lipapali za buzumi. Lifolofolo za mwa naheñi za mifuta-futa ne li kona ku hapelezwa ku kena mwa malwanelo. Babuhi sihulu ne ba tabela ku lwanisa poho ni bere. Hañata ze peli zeo ne li tamiwanga hamoho kuli li lwane ku fitela ye ñwi i shwa, mi ye n’e siyala ne i bulaiwa ki sizumi. Lindwa ze ñwi ze bubana ne li banga za ku lwanisa litau ni lifolofolo ze swana ni lingwe, kamba litou ni libere. Lizumi ne ba bonisa bukwala bwa bona ka ku bulaya lifolofolo ze zwa ku sili ze n’e tiswa ku zwa kwa linaha ze ñwi, ku si na taba ni lisinyehelo—ili lingwe, lisukulu, likubu, litutwa, litongwani, likamele, makanyani, likulube za mwa mushitu, ni mitobo.

Lika ze n’e bonwa ne li hupulisa hahulu batu papali ya buzumi. Macwe, masa, ni likota ne li itusiswa kwa ku likanyisa ponahalo ya mushitu. Mwa malwanelo a mañwi, lifolofolo ne li tahanga inge ka mabibo, ne li tiswanga ka likwepe ze kwahezwi fahalimu ku zwa mwa mubu. Tabo ne i ekezwa ki mikwa ya lifolofolo ye si ka libelelwa, kono se si bonahala ku ba se ne si tabisa hahulu ka za papali ya buzumi ki situhu.

Se ne si latelelanga fa tukiso ki bubulai. Ne ku eziwanga buikatazo bwa ku bonisa lika zeo ka mo li inezi. Ne ku boniswanga lipapali ze simuluha fa litumelo za buhata, mi mwa lipapali zeo, babapali ne ba shwa luli.

Musihali ne ku itwanisanga litopa ze shutana-shutana za balwani ba ba na ni lilwaniso ze ipitezi ili ba ba lutilwe milwanelo ye shutana. Ba bañwi ku be ne ba hohololanga litupu ku li zwisa ne ba tinanga inge mulimu wa bafu.

Mo Ne Ba Ikutwelanga Babuhi

Takazo ya batu ka za lindwa ne li ye tuna ka ku fitisisa, kacwalo balwani ba ba lika-lika ne ba tunyiwanga lipafa ni ku cisakiwa ka sipi kuli ba y’o lwana. Sicaba ne si huwelezanga kuli: “Kiñi ha kopana ni mukwale ka bupyeha cwalo? Kiñi ha nata ka bunya cwalo? Ki kabakalañi ha sa [itateli] ku shwa? Mu mu lupaule litupa kuli a lwane! Ha ba lwane, limbando li si ke za takelezwa kuli mukwale u pume fateñi!” Seneca, caziba yo mutuna wa mubuso wa Roma u ñola kuli mwa nako ya ku pumula ne ku tahanga zibiso ye li: “Ku ka bulaiwa ba banyinyani mwa nako ye, ilikuli ku zwelepili ku ba ni se siñwi se si ezahala!”

Ha ku komokisi kuli Seneca ha n’a kutezi kwahae n’a itumelezi kuli n’a li “ya situhu hahulu ni ya lunya.” Ku itumelela ko ku buniti kwa mubuhi y’o ku tokwa kuli lu nahanisise ka butungi. Esi mwendi babuhi ba ze ñwi za lipapali za cwale ni bona ba ikutwanga cwalo, ili ku ba ni ‘situhu hahulu ni lunya’?

Ba bañwi ne ba kana ba ikutwile ku ba ni tohonolo ku kutela habo ba sa pila. Mubuhi yo muñwi ha n’a bulezi maswe ka za Domitian, mubusi a laela kuli mubuhi yo a hohololwe ku zwiswa mwa sipula sa hae a yo latelwa kwa linja. Kutokwa  likebenga ba ku bulaya ne ku tahisize kuli Caligula a laele kuli kalulo ye ñwi ya sicaba i swaliwe i yo nepelwa kwa libatana. Mi mishini ya fa libuhelo ha ne i sa sebezi hande, Klaude n’a laezi be ne ba i lukisa ku yo lwana mwa malwanelo.

Cisehelo ye fitelezi ya babuhi ni yona ne i tahisanga likozi ni businyi. Libapalelo le lituna le li kwa mutulo wa Roma ne li wile, mi ku bihiwa kuli likiti-kiti za batu ne ba shwile. Ka 59 C.E., mwa Pompeii ne ku zuhile mufilifili mwa nako ye ne ku buhiwa papali. Tacitus u biha kuli mifilifili mwahal’a sikwata sa fa silalanda ni se ne si zwile kwa tolopo ya fakaufi wa kalisa ka ku itapaula, ku tuha f’o ba posana macwe, mi mafelelezo ba lwana ka mikwale. Ba sikai ne ba bile lihole kamba ku holofazwa, mi ba bañata ne ba bulailwe.

Tuto Ye Bonahala

Poniso ya cwanoñu fa (Sangue e arena, “Mali ni Mushabati”) mwa libuhelo le lituna le li bizwa Colosseum la mwa Roma i hupuza mutu ka za nto ye swana ni li-munera za miteñi ye. Mane ne ku bonisizwe vidio ya lipoho ze lwana, balwani ba batuna ba liñindi, likozi ze maswe za limota ni mitututu ye kangisana, lindwa za meto mafubelu za bamati mwa lipapali, ni mifilifili ya lindwa mwahal’a babuhi. Poniso yeo n’e felile ka siswaniso se ne si ngezwi mwahalimu sa Colosseum. Kana mu hupula kuli bapoti ne ba ka liñi? Ki ba bakai be ne ba ka ituta tuto?

Lindwa za linja, lindwa za mikombwe, lindwa za lipoho, ni lipapali za mifilifili li atile mwa linaha ze ñwi kacenu. Bupilo bu sweli ku beiwa mwa kozi mwa lipapali za ka limota ka ku bata ku tabisa undi-wa-nyangela. Mi mu hupule ka za ze buhiswa fa TV zazi ni zazi. Lipatisiso mwa naha ye ñwi ye zwezipili ne li bonisize kuli mwana ni mwana ya buha TV a kana a boni likezo za bubulai ze 10,000 ni za mifilifili ze 100,000 ha ka kwanisanga lilimo za buhulu ze lishumi.

Ku tabisa kwa ze n’e buhiwa “ne ku sa lumelelani ni bulapeli bwa niti ni buipeyo bwa niti ku Mulimu wa niti,” ki mwa n’a bulelezi Tertullian muñoli wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu. N’a ngile be ne ba fumanehanga kwateñi ku ba ba ba swalisana ni be ne ba eza likezo za ku bulaya. Kacenu bo? Mutu a kana a ipuza kuli, ‘Kana na tabiswa ki ku bona za mali, lifu, kamba mifilifili fa TV kamba fa Intaneti?’ Ku butokwa ku hupula kuli Samu 11:5 i li: “[Muñ’a] Bupilo u lika ya na ni niti. Kono moya wa hae u toile ya maswe, ni ya lata situhu.”

[Mbokisi fa likepe 28]

Lindwa Za ku ‘Ombalisa Bafu’

Ka za simuluho ya lindwa za ku bulayana, muñoli wa mwa lilimo za mwanda wa bulalu Tertullian u li: “Ba kwakale ne ba hupula kuli ka ku buhisa lika ze cwalo ne ba fa sebelezo ku ba ba shwile, ili ha se ba kuyuzi bumaswe bwa ze buhiwa zeo ka mufuta o bolosozwi wa situhu. Kwamulaho, ka tumelo ya kuli mioyo ya bafu i ombaliswanga ka mali a batu, ne ba tabanga fa maswabi matabelo a bahapiwa kamba batanga ba ba fokola be ne ba lekile. Hamulaho ne ku bonahalanga ku ba ko ku swanela ku pata bumaswe bwa bona b’o ka ku bu bonahalisa ku ba nto ye tabisa. Kacwalo batu ba ba fumanwi bao ha se ba lutilwe ku itusisa lilwaniso ze n’e li teñi miteñi yeo ili ka mo ne ba konela kaufela ne ba bulaiwa kwa mabita ka lizazi la malilo le li ketilwe. Tuto ya bona ne li ya ku ituta ku bulaiwa! Kacwalo batu ba miteñi yeo ne ba fumani mukwa wa bulaya ka ona ku s’a ngiwi kuli b’o ki bubulai. Yeo ki yona simuluho ya munus. Kono nako ha i nze i ya, sipimo sa zwelopili ya lipapali zeo sa fita fa sipimo se si swana sa situhu; kakuli minyaka ya lipumulo ne i sa tabisi ka ku tala, konji ha ne ku ba ni lifolofolo ze buhali ze tataula mibili ya batu. Ze n’e fiwa kuli li ombalise bafu ne li ngiwa ku ba mukiti wa malilo.”

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Likuwani ni litakelezo za fa mahutu za balwani ba kwaikale

[Maswaniso a fa likepe 29]

Bakreste ba kwaikale ne ba sa tabiswi ki likezo za ku itabisa ka zona za mifilifili. Mina bo?

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Papali ya liñindi: Dave Kingdon/Index Stock Photography; limota ze natana: AP Photo/Martin Seppala

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library