Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ku Tiiswa ki Sizwale sa Luna sa mwa Lifasi Kamukana

KA MO LI KANDEKEZWI KI THOMSON KANGALE

La April 24, 1993, ne ni memilwe ku yo ba kwa tukiso ya kakulo ya sibaka sa ofisi ya mutai o munca, ili o n’o na ni miyaho ye 13, kwa Lusaka, mwa Zambia. Bakeñisa kuli ne ni sa koni ku zamaya, kaizeli wa Sikreste ya n’a lu pota-potisa fa sibaka a ni buza ka sishemo kuli: “Kana mwa tabela kuli ni mi shimbele sipula ilikuli fokuñwi mu pumulange?” Na ni mutu yo munsu, yena ki Mukuwa, kono ku yena nto yeo n’e sa bilaezi. Na susuezwa hahulu, mi na itumela ku yena, kakuli ki sishemo sa hae se ne si ni konisize ku pota-pota fa sibaka sa mutai kaufela.

MWA lilimo ze felile, likezahalo ze swana sina yeo, li ni tabisize hahulu, ili ku tiisa buikolwiso bwa ka bwa kuli mwahal’a silikani sa Sikreste sa Lipaki za Jehova, ku na ni lilato la n’a bulezi Kreste kuli li ka zibahaza balateleli ba hae ba niti. (Joani 13:35; 1 Pitrosi 2:17) Ni kupa ku mi kandekela mo ne ni zibanezi ni Bakreste bao kale mwa 1931, ili silimo se ne ba zibahalize patalaza takazo ya bona ya ku bizwa ka libizo le li tomile fa Bibele la Lipaki za Jehova.—Isaya 43:12.

Bukombwa bwa Pili mwa Africa

Mwa November ya 1931, ne ni li wa lilimo za buhulu ze 22 mi ne ni pila mwa Kitwe, ye mwa sibaka sa Copperbelt sa naha ya Northern Rhodesia (ye s’e bizwa Zambia). Mulikan’a ka ye ne ni bapalanga ni yena mbola a ni zibahaza kwa  Lipaki. Na ya ku ye miñwi ya mikopano ya bona mi hape na ñolela kwa ofisi ya mutai wa kwa Cape Town, kwa South Africa, ku kupa buka ya The Harp of God * ya ku ituta ka yona Bibele. Buka yeo ne li ya Sikuwa, mi bakeñisa ku sa ziba hande puo yeo, ne ku ni bezi t’ata ku i utwisisa hande.

Mwa sibaka sa Copperbelt se si eza likilomita ze 240 kwa mboela-wiko wa Lisa la Bangweulu, ili bukaufi ni ko ne ni hulezi, ne ku tahanga batu ba bañata be ne ba zwanga kwa likiliti ze ñwi ku to bata misebezi kwa mikoti ya kopa. Teñi k’o ne ku kopananga likwata li sikai za Lipaki ku ituta Bibele. Ha se ku fitile nakonyana, na zwa kwa Kitwe ni ku tutela kwa tolopo ya Ndola ye li mabapa mi na yo kalisa ku swalisana ni kakwata ka Lipaki. Ka nako yeo, ne li na mueteleli wa sikwata sa balahi ba mbola se ne si bizwa Prince of Wales. Hape ne ni sebeza mwa lapa la Mukuwa ya n’a zamaisa kampani ye n’e bizwa African Lakes Corporation ili ye n’e na ni lintolo ze ñata mwa central Africa.

Ne ni si ka ituta hahulu kwa sikolo mi Sikuwa se ne ni ziba hanyinyani ne ni itutezi sona kwa makuwa be ne ni beleka ku bona. Niteñi ne ni tabela ku zwelapili ku ituta za kwa sikolo mi na kupa ku yo kena kwa sikolo sa kwa Plumtree, kwa Southern Rhodesia (ye s’e bizwa Zimbabwe). Kono ka nako yeo na ñolela lwa bubeli kwa ofisi ya mutai wa Cape Town. Na ba zibisa kuli ni amuhezi buka ya The Harp of God mi ne ni tabela ku sebeleza Jehova ka nako ye tezi.

Ne ni komokile ha ne ni amuhezi kalabo ya bona ye li: “Lwa itebuha takazo ya hao ya ku bata ku sebeleza Jehova. Lu ku susueza ku lapela ka za taba yeo, mi Jehova u ka ku tusa ku utwisisa hande niti, mi u ka ku fumanela sibaka sa ku mu sebeleza.” Hamulaho wa ku bala liñolo leo h’a sikai, na buza Lipaki ba sikai za ku eza. Ba li: “Haiba wa lakaza luli ku sebeleza Jehova, u zwelepili mi u eze cwalo ona fa.”

Viki kaufela, na lapela ka za taba yeo mi kwa mafelelezo na eza keto ya ku tuhela za lituto za kwa sikolo mi na zwelapili ku ituta Bibele ni Lipaki. Silimo se si tatama, mwa January ya 1932, na bonisa buineelo bwa ka ku Jehova Mulimu ka kolobezo ya mwa mezi. Ha se ni tutile ku zwa kwa Ndola ku ya kwa tolopo ye li mabapa ya Luanshya, na fumana Jeanette, mulumeli ka na, mi lwa nyalana mwa September ya 1934. Ha lu nyalana, Jeanette inz’a na ni kale mwana wa mushimani ni wa musizana.

Hanyinyani-hanyinyani, na zwelapili kwa moya, mi mwa 1937, na kalisa bukombwa bwa ka nako ye tezi. Nakonyana ku zwa f’o, na ketiwa ku sebeza sina sikombwa wa maeto, yo cwale s’a bizwa muokameli wa mupotoloho. Baokameli ba maeto ba potelanga liputeho za Lipaki za Jehova ku yo li tiisa kwa moya.

 Ku Kutaza mwa Lilimo za Pili

Mwa January ya 1938, na laelwa ku yo potela muñ’a munzi ya bizwa Sokontwe, ya n’a kupile kuli a potelwe ki Lipaki za Jehova. Na tanda mazazi a malalu ku zamaya ka njinga ku yo fita kwa sibaka sa hae. Ha ni mu bulelela kuli ni lumilwe kabakala liñolo la n’a ñolezi kwa ofisi ya luna ya Cape Town, a itumela hahulu.

Na ya fa sibuma ni sibuma kwa batu ba hae ni ku ba memela kwa insaka (munganda wa nyangela). Sicaba ha se si kopani, na si ambota. Kabakaleo, kwa kaliswa lituto za Bibele ze ñata. Muñ’a munzi ni muñoli wa hae ne li ba pili ku ba baokameli ba liputeho teñi k’o. Kacenu le, se ku na ni liputeho ze fitelela 50 mwa sibaka seo, ili seo cwale si bizwa kuli ki sikiliti sa Samfya.

Ku zwa 1942 ku isa 1947, ne ni sebeleza mwa sibaka se si kwa Lisa la Bangweulu. Ne ni tandanga mazazi a lishumi fa puteho ni puteho. Bakeñisa kuli babeleki be ne ba peta musebezi wa kutulo ya kwa moya ne li ba banyinyani, ne lu ikutwile mwa n’a ikutwezi Mulen’a luna, Jesu Kreste, ha n’a ize: “Lukau ki lo lutuna luli, kono ba ba kutula ki ba banyinyani. Mu lapele kihona Muñ’a lukau, kuli a lume babeleki mwa lukau lwa hae.” (Mateu 9:36-38) Mwa mazazi a pili ao, ku zamaya ne ku li t’ata, kacwalo ha ne ni potelanga liputeho, Jeanette hañata n’a siyalanga kwa Luanshya ni bana. Ka nako yeo, na ni Jeanette ne se lu na ni bana ba babeli hape, kono yo muñwi n’a timezi inz’a na ni lilimo ze lishumi.

Miteñi yeo limota ne li ze nyinyani, mikwakwa ni yona ne si ye miñata. Zazi le liñwi, na tama musipili o tanda likilomita ze fitelela 200 ka njinga ya Jeanette. Fokuñwi, ha ne ni sila nuka ye nyinyani, ne ni lwalanga njinga fa maheta, ku iswala ka lizoho li li liñwi, ni ku tapa ka le liñwi. Ka ku sa libelela, palo ya Lipaki ya hula hahulu mwa Luanshya, mi ka 1946, batu ba ba eza 1,850 ba fumaneha kwa Kupuzo ya lifu la Kreste.

Ku Talimana ni Twaniso kwa Musebezi wa Luna

Muta o muñwi mwa nako ya Ndwa ya Lifasi ya II, mubusisi wa mwa sikiliti sa Kawambwa a ni biza, mi a li: “Ni bata kuli u tuhele ku itusisa libuka za Watch Tower Society kakuli li kwalezwi cwale. Kono na kona ku ku fa lihatiso z’o kona ku itusisa kwa ku ñola libuka li sili z’o ka itusisa mwa musebezi wa hao.”

Na alaba kuli: “Lihatiso ze lu na ni zona li ni likani. Ha ni tokwi ze ñwi hape.”

A li: “Ha u zibi batu ba kwa America. Ba ka ku yembulula.” (Miteñi yeo libuka za luna ne li hatisezwa mwa United States.)

Na alaba kuli: “Kutokwa, be ni sebelisana ni bona ha ba na ku ni yembulula.”

Ku tuha f’o a buza kuli: “Kana ha u koni ku susueza liputeho za hao kuli li fe linubu za mali a ku tusa mwa ndwa sina mo bu ezeza bulapeli bo buñwi?”

Na alaba kuli: “Wo ki musebezi wa bomesinja ba muuso.”

A li: “Kiñi ha u sa yi kwa ndu kuli u yo nahana ka za teñi?”

Na alaba kuli: “Kwa Exoda 20:13 ni kwa 2 Timotea 2:24, Bibele i lu eleza ku sa bulaya ni ku sa lwana.”

Niha ne ni lumelelizwe ku funduka, hamulaho ne ni bizizwe ki mubusisi wa sikiliti wa kwa Fort Rosebery, ili tolopo ye s’e bizwa Mansa. A li: “Ni ku bizize kwanu ku to ku zibisa kuli muuso u hanisize libuka za mina.”

Na alaba kuli: “Eni, ni utwile ka za teñi.”

“Kacwalo u ye kwa liputeho kaufela za mina u yo bulelela batu b’o lapela ni bona kuli ba tise libuka kaufela kwanu. U utwile nji?”

Na alaba kuli: “Wo haki musebezi wa ka, ki musebezi wa bomesinja ba muuso.”

Mutu Ya Si Ka Libelelwa U Amuhela Niti

Hamulaho wa ndwa, lwa zwelapili ku kutaza. Mwa 1947, ha ne ni sa zo feza ku potela puteho ya mwa munzi wa Mwanza, na buza ko ne ni kona ku yo leka tii. Na supezwa kwa ndu ya bo Nkonde ko ne ku na ni muzuzu wa ku lekiseza tii. Na yo amuhelwa hande ki bo Nkonde ni bafumahali ba bona. Na buza bo Nkonde haiba, ka nako ye ne ni nwa tii, ne ba ka kona ku bala kauhanyo ya buka ya “Let God Be True” ye li,  “Hell, a Place of Rest in Hope” (Lihele, Sibaka Sa ku Pumula mwa Sepo).

Ha se ni felize ku nwa tii, na buza kuli: “Mu utwisisa cwañi lihele?” Ka ku komokiswa ki ze ne ba balile, ba kalisa ku ituta Bibele ni Lipaki mi hamulaho ba kolobezwa hamoho ni bafumahali ba bona. Nihaike kuli ne ba si ka zwelapili ku ba Lipaki, bafumahali ba bona ni ba bañwi kwa bana ba bona ne ba zwezipili. Mane yo muñwi wa bana ba bona, Pilney, u sa sebeleza fa ofisi ya mutai wa Lipaki za Jehova mwa Zambia. Mi nihaike kuli bom’ahe Pilney se ba supezi cwale, ba sa li Lipaki ba ba sepahala.

Ku Yo Hata kwa East Africa

Mutai wa luna mwa Northern Rhodesia, o n’o tomilwe kwa makalelo a 1948 mwa Lusaka, wa ni lumela kwa Tanganyika (ye s’e bizwa Tanzania). Na ni musal’a ka, ni Paki yo muñwi lwa tama musipili wa ka mahutu mwa sibaka sa malundu. Lwa tanda mazazi a malalu mwa musipili w’o mi n’o katalisa hahulu. Na ne ni shimbile siputu sa libuka, musal’a ka a shimba libyana za luna, mi Paki yo muñwi y’o yena a shimba likubo za luna.

Ha lu fitile mwa Mbeya mwa March ya 1948, za ku eza ne li ze ñata ili ku tusa mizwale ku eza licinceho za kuli ba latelele ka ku tala lituto za Bibele. Batu ba mwa sibaka seo ne ba lu biza kuli lu ba Sitawala. Nihaike kuli mizwale ne se ba amuhezi libizo la Lipaki za Jehova, ne li si ka zibahala kale kwa nyangela. Hape, Lipaki ba bañwi ne ba tokwa ku ambuka lizo ze ñwi ze swalisana ni ku tompa hahulu bafu. Kono mwendi cinceho ye t’ata ka ku fitisisa ku ba bañata ne li ya ku catisa manyalo a bona ka mulao, ku a bisa a’ kutekeha ku bote.—Maheberu 13:4.

Hamulaho, na ba ni tohonolo ya ku yo sebeleza kwa libaka ze ñwi za kwa East Africa, ku kopanyeleza ni kwa Uganda. Ne ni tandile liviki ze bat’o ba ze silezi kwa Entebbe ni kwa Kampala, ili k’o ba bañata ne ba tusizwe ku ziba niti ya Bibele.

Ku Memelwa kwa Muleneñi wa New York City

Ha se ni sebelelize nakonyana mwa Uganda, kwa makalelo a silimo sa 1956 na yo fita kwa Dar es Salaam ili muleneñi o mutuna wa Tanganyika. Teñi k’o na yo fumana liñolo le ne li zwa kwa sibaka se situna sa tamaiso sa Lipaki za Jehova. Mwa liñolo leo ne ku na ni litaelo za kuli ni kale ku itukiseza ku ya kwa New York ku yo ba kwa mukopano o mutuna o n’o ka ezwa ku kala la July 27 ku isa la August 3, 1958. Kaniti tibelelo yeo n’e ni tabisize.

Nako ha i fitile, muokameli wa maeto yo muñwi, Luka Mwango, ni na lwa kwela fulai ku zwa Ndola ku ya kwa Salisbury (ye s’e bizwa Harare), ye kwa Southern Rhodesia, ku tuha f’o lwa ya kwa Nairobi, ye kwa Kenya. Ku zwa k’o lwa kwela fulai ku ya kwa London, ili kwa England, ko ne lu il’o amuhelwa hande. Ha lu y’o lobala busihu bo ne lu fitile kwa England, ne lu tabile mi lwa zwelapili ku ambola ka za m’o luna batu ba kwa Africa ne lu amuhelezwi ka sishemo ki Makuwa. Kezahalo yeo n’e lu susuelize hahulu.

Kwa mafelelezo lwa yo fita kwa New York, ko ne ku ezezwa mukopano. Zazi le liñwi ka nako ya mukopano, ne ni file piho ka za musebezi wa Lipaki za Jehova mwa Northern Rhodesia. Zazi leo baputehi be ne ba bat’o ba b’a 200,000 ne ba putehani mwa libapalelo la Polo Grounds  ni mwa sitediyamu ya Yankee mwa muleneñi wa New York City. Busihu b’o ne ni si ka bona buloko bakeñisa ku nahana ka za tohonolo ye tuna ye ne ni bile ni yona.

Hañihañi, mukopano wa ungutuka mi lwa kuta haesu. Mwa musipili wa luna wa ku kuta kwahae, lwa boniswa hape sishemo se si lilato ki mizwale ni likaizeli ba luna ba kwa England. Swalisano ya batu ba Jehova, ku si na taba ni mushobo kamba naha, ki nto ye sa libalwi ye ne lu bonisizwe mwa musipili w’o!

Ku Zwelapili mwa Sebelezo ni Miliko

Mwa 1967, ne ni ketilwe ku ba mutang’a sikiliti—ili sikombwa ya potela mupotoloho ni mupotoloho. Ka nako yeo palo ya Lipaki mwa Zambia ne s’e ekezehile ku fitelela 35,000. Hamulaho, bakeñisa makulanu, na fiwa hape ku sebeza sina muokameli wa maeto kwa Copperbelt. Hañihañi, Jeanette a kalisa ku kula, mi mwa December ya 1984 a timela a li ya sepahala ku Jehova.

Ha s’a timezi, na tabeha hahulu makwenyan’a ka ba ba sa lumeli ha ne ba ni tamelelize kuli ki na ya n’a loile musal’a ka. Kono ba bañwi be ne ba ziba makulanu a Jeanette ni ku ambolisana ni dokota wa hae ba taluseza bahabo na bao buniti bwa taba. Ku tuha f’o kwa taha hape muliko o muñwi.—Bahabo na ba bañwi ne ba bata kuli ni ikenye mwa likezo za sizo ze bizwa ukupyanika. Mwa sibaka se ne ni zwa ku sona, sizo seo si tokwa kuli sinyalana ni yena h’a timela, ya siyala a eze tobali ni wahabo mufu. Kono ne ni hanile.

Hañihañi, bahabo na ba tuhela ku ni kataza. Ne ni itebuhile kuli Jehova u ni tusize ku tiya. Hamulaho wa kweli ku zwa fa kepelo ya musal’a ka, muzwale yo muñwi a taha ku na ku to li: “Muzwale Kangale, n’o lu susuelize hahulu fa lifu la musal’a hao kakuli n’o si ka ikenya mwa lizo kaufela ze si za bumulimu. Lu itumezi hahulu.”

Kutulo Ye Makaza

Cwale se ku fitile lilimo ze 65 ku zwa fo ni kaliseza bukombwa bwa ka nako ye tezi sina yo muñwi wa Lipaki za Jehova. I bile tabo ye tuna hakalo, mwa lilimo zeo, ku bona liputeho ze eza mianda-nda ni Mandu a Mubuso a mañata ha li tomwa mwa libaka mo ne ni sebeza muta o muñwi sina muokameli wa maeto! Ku zwa fa Lipaki ba ba bat’o eza 2,800 mwa 1943, cwale bashaeli ba Mubuso se ba ekezehile ku fitelela 122,000 mwa Zambia. Mane, ñohola ba ba fitelela 514,000 ne ba fumanehile kwa Kupuzo mwa naha yeo, ili naha ye na ni batu ba ba bat’o eza 11 milioni.

Ka nako ye, Jehova wa ni babalela hande. Ha ni tokwa kalafo, muzwale wa Sikreste wa ni isanga kwa sipatela. Liputeho li sa ni memanga ku y’o fa lingambolo za nyangela, mi ka linako ze cwalo na yahiwanga hahulu. Puteho ye ni swalisana ni yona i lukisanga kuli likaizeli za Sikreste li yapanange ku ni keniseza ndu, mi mizwale ba yapananga ka ku itatela ili ku ni sindeketa kwa mikopano viki ni viki. Na ziba kuli ne ni si ke na fumana pabalelo ye lilato cwalo kambe ha ni sebelezi Jehova. Na itumela ku yena kwa ku zwelapili ku itusisa na mwa bukombwa bwa ka nako ye tezi ni kwa buikalabelo bo buñata bo ni konile ku peta ku to fita cwale.

Ha ni sa bona hande, mi ha ni yanga kwa Ndu ya Mubuso, n’a pumula-pumulanga mwa nzila. Mukotana wa ka wa libuka se ni u utwanga bukiti mazazi a, kacwalo ni u ezisanga bubebe ka ku longola mwateñi libuka ze ni si ke na yo itusisa kwa mukopano. Bukombwa bwa ka sihulu ki ku zamaisa lituto za Bibele ku ba ba taha kwa ndu ya ka. Niteñi, kwa nyakalalisa hakalo ku iheta kwa lilimo-limo ze felile ni ku kona ku nahana ka za kulo ye tuna ye bile teñi! Ni sebelize mwa kalulo ya simu m’o manzwi a Jehova a’ ñozwi kwa Isaya 60:22 a bile ni talelezo ye ipitezi. Teñi k’o i li: “Mutu yo munyinyani u ka fetuha ba ba eza lule, ya nyazeha a be sicaba se si mata. Na [Muñ’a] Bupilo ni ka pakisa ku eza cwalo, mwa nako ya yona.” Kaniti, ni iponezi nto yeo ha i ezahala isi mwa Zambia fela kono mwa lifasi kaufela. *

[Litaluso za kwatasi]

[Maswaniso a fa likepe 24]

Thomson ni mutai wa Zambia kwamulaho wa hae

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Mutai wa Zambia kacenu