Ba Zwelapili ku Zamaya mwa Niti
Ba Zwelapili ku Zamaya mwa Niti
“Ha ku na se si ni tabisa ku fita se, ha ni utwa kuli bana ba ka ba zamaya mwa niti.”—3 JOANI 4.
1. “Niti ya Evangeli” i kanatela fañi?
JEHOVA u tabela fela ba ba mu lapela “ka Moya ni ka niti.” (Joani 4:24) Ba latelela niti, ili ku amuhela lituto kaufela za Sikreste ze tomile fa Linzwi la Mulimu. Yona “niti ya Evangeli” yeo i kanatela ku Jesu Kreste ni fa ku boniswa ku luka kwa bubusi bwa Jehova ka Mubuso. (Magalata 2:14) Mulimu u tuhelela “bupumi bo bu tata” kuli bu wele ba ba iketela buhata, kono puluso i itingile fa ku ba ni tumelo mwa taba ye nde ni fa ku zamaya mwa niti.—2 Matesalonika 2:9-12; Maefese 1:13, 14.
2. Muapositola Joani n’a na ni buitumelo sihulu kwañi, mi n’a na ni silikani sa mufuta mañi ni Gayusi?
2 Bashaeli ba Mubuso ba ‘sebelisana ni niti.’ Sina muapositola Joani ni Gayusi mulikan’a hae, ba kumalela kwa niti ni ku zamaya ku yona. Ka ku beya Gayusi mwa munahano, Joani n’a ñozi kuli: “Ha ku na se si ni tabisa ku fita se, ha ni utwa kuli bana ba ka ba zamaya mwa niti.” (3 Joani 3-8) Nihaike Joani wa musupali n’e si yena ya n’a lutile Gayusi niti, lilimo ze ñata-ñata za buhulu za muapositola y’o, ku hula kwa hae kwa Sikreste, ni lilato le li swana ni la ndate ne li bonisize swanelo ya kuli mucaha y’o, yo mwendi n’e li mwanana ku Joani, a biziwe kuli ki mwan’a Joani wa kwa moya.
Niti ni Bulapeli bwa Sikreste
3. Mikopano ye ne ba ezanga Bakreste ba pili ne i na ni mulelo ni tuso mañi?
3 Kuli ba itute niti, Bakreste ba pili ne ba kopananga ka liputeho. Hañata ne ba kopanelanga mwa mandu. (Maroma 16:3-5) Kacwalo, ba susuezwa mi ba susumezana mwa lilato ni mwa misebezi ye minde. (Maheberu 10:24, 25) Ka za ba ba ipala ku ba Bakreste ba hasamulaho, Tertullian (c.155–hamulaho wa 220 C.E.) n’a ñozi kuli: “Ze lu kopanela kikuli lu bale libuka za Mulimu. . . Ka manzwi a kenile ao lu tiisa tumelo ya luna, lu tiisa sepo ya luna, lu tiisa buikolwiso bwa luna.”—Apology, kauhanyo 39.
4. Ku opela se ku petile kalulo mañi kwa mikopano ya Sikreste?
4 Ku bonahala kuli Bakreste ba pili ne ba opelanga kwa mikopano ya bona. (Maefese 5:19; Makolose 3:16) Caziba Henry Chadwick u ñola kuli Celsus, mutatubisisi wa mwa lilimo za mwanda wa bubeli, ku bonahala kuli n’a fumani lipina ze ne ba opelanga ba ba ipala ku ba Bakreste “ku ba ze nde hahulu kuli mane a toya mo ne li amela maikuto.” Chadwick u ekeza kuli: “Clement wa kwa Alexandria ki yena muñoli wa Mukreste wa pili luli ku nyakisisa mufuta wa lipina ze ba swanela ku opela Bakreste. U talusa kuli ha li lukeli ku ba za mufuta o swalisanisana ni lipina za ku bina ze zusulusa takazo ya tobali.” (The Early Church, makepe 274-5) Ka mo ku bonahalela, sina Bakreste ba pili ha ne ba opelanga ha ne ba kopana hamoho, Lipaki za Jehova ni bona hañata ba opelanga lipina ze tomile fa Bibele ze na ni manzwi a mwa Mañolo a’ m’ata a’ lumbeka Mulimu ni Mubuso.
5. (a) Ketelelo ya kwa moya ne i fiwanga cwañi mwa liputeho za Bakreste ba pili? (b) Bakreste ba niti se ba sebelisize cwañi manzwi a Jesu a’ ñozwi kwa Mateu 23:8, 9?
5 Mwa liputeho za Bakreste ba kwa makalelo, baokameli ne ba lutanga niti, mi batanga ba bukombwa ne ba tusanga balumeli sina bona mwa linzila ze ñata. (Mafilipi 1:1, NW) Ketelelo ya kwa moya ne i fiwanga ki sitopa se si etelela se ne si itingile fa Linzwi la Mulimu ni moya o kenile. (Likezo 15:6, 23-31) Malumbatina a bulapeli n’a sa itusiswi kakuli Jesu n’a laezi balutiwa ba hae kuli: “Mu si ke mwa bizwa Rabbi; kakuli Muluti wa mina ki a li muñwi, Yena Kreste; mi mina kaufela mu bana hamoho. Mi mu si ke mwa biza mutu fafasi kuli ki ndat’a mina; kakuli Ndat’a mina ki a li muñwi, Yena ya inzi kwa lihalimu.” (Mateu 23:8, 9) Mwa linzila zeo ni ze ñwi ze ñata, Bakreste ba pili ni Lipaki za Jehova ba swana.
Ku Nyandiswa Kabakala ku Kutaza Niti
6, 7. Bakreste ba niti niha ba shaela lushango lwa kozo, se ba ezizwe cwañi?
6 Nihaike ne ba shaelanga lushango lwa Mubuso lwa kozo, Bakreste ba pili ne ba nyandisizwe, mane sina Jesu ha n’a nyandisizwe. (Joani 15:20; 17:14) John L. von Mosheim, caziba wa ze ezahezi, n’a ize Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili “ne ba li batu be ne ba ikutekile hahulu, be ne ba sa hupulangi kamba ku lela ku lwanisa muuso.” Caziba Mosheim n’a ize libaka “Maroma ha ne ba toile Bakreste, n’e li kabakala bulapeli bwa bona bo bu bunolo, bo ne bu shutana ni lizo ze kenile za batu bafi kamba bafi.” N’a ekelize kuli: “Ne ba si na matabelo, litempele, maswaniso, litaula, kamba libaka mo ku pila baprisita; mi ka ona mabaka ao fela, buñata bwa batu be ne ba sa zibi lika ba kala ku ba nenauna, ka ku ikutwa kuli bulapeli ne bu tokwa ona lika zeo. Kacwalo, ne ba ngiwa ku ba batu be ne ba sa lumeli za ku ba teñi kwa Mulimu. Mi ka milao ya Maroma, be ne ba na ni mulatu wa ku latula za ku ba teñi kwa Mulimu ne ba ngiwa ku ba baundunganyi ba nyangela.”
7 Baprisita, bapangi ba maswaniso, ni ba bañwi be ne ba pilela fa milimu ya buhata ba kukueza buñata ku toya Bakreste, be ne ba sa ikenyangi mwa likezo za ku lapela milimu ya maswaniso. (Likezo 19:23-40; 1 Makorinte 10:14) Tertullian n’a ñozi kuli: “Ba nga Bakreste ku ba bona ba ba tahisa palali kaufela kwa Muuso, ba ba tahisa likozi kaufela za batu. Haiba nuka ya Tiber ha i bayuli mezi a yona ku fita kwa mamota, haiba nuka ya Nile ha i bayuleli mezi a yona mwa masimu, haiba pula ha i neli, kamba ku ba ni zikinyeho, haiba ku ba ni lukupwe, haiba ku ba ni palali, batu kaufela ba li: ‘Mu nepele Bakreste kwa litau!’” Ku si na taba ni ze zwa mwateñi, Bakreste ba niti ba ‘itibelela kwa milimu ya buhata.’—1 Joani 5:21.
Niti ni Lizo za Bulapeli
8. Ki kabakalañi mukiti wa Ngilisimusi ha u sa ezwi ki ba ba zamaya mwa liseli?
8 Ba ba zamaya mwa niti ba tokolomoha lizo ze si ka toma fa mañolo kakuli ‘liseli ha li na kopano ni lififi.’ (2 Makorinte 6:14-18) Ka mutala, ha ba ezi mukiti wa Ngilisimusi, o eziwanga la December 25. Buka ye bizwa The World Book Encyclopedia i li: “Ha ku na ya ziba lizazi tenyene la n’a pepilwe Kreste.” Buka ye bizwa The Encyclopedia Americana (Hatiso ya mwa 1956) i li: “Mukiti wa Siroma wa Saturnalia, o n’o eziwanga fahal’a December, n’o bile mutala wa lizo ze ñata za minyaka ya Ngilisimusi.” Mi Cyclopædia ya bo M’Clintock ni Strong i li: ‘Ku eza mukiti wa Ngilisimusi ha ku si ka laelwa ki Mulimu, mi ha ku simuluhi kwa Testamente ya Kale.’ Mi buka ye bizwa Daily Life in the Time of Jesus i li: “Mitapi . . . mwa maliha ne i banga mwa milaka; mi ka yona taba yeo fela, kwa konwa ku iponelwa kuli lizazi la sizo la Ngilisimusi, lona la mwa maliha, ha li bonahali ku ba le li lukile, kakuli libuka za Evangeli li bulela kuli balisana ne ba li mwa mafulelo.”—Luka 2:8-11.
9. Ki kabakalañi batanga ba Jehova ba kale ni ba kacenu ha ba sa ezangi mukiti wa Isita?
9 Mukiti wa Isita kutwi ki wa kupuzo ya zuho ya Kreste kwa bafu, kono lihatiso ze sepeha li li u simuluha kwa bulapeli bwa buhata. Buka ye bizwa The Westminster Dictionary of the Bible i li mukiti wa Isita “kwa makalelo ne u li mukiti o n’o eziwanga mwa maliha. N’o eziwanga ku tompa Teutonia, mulimu wa musali wa liseli ni wa maliha, ya n’a zibwa kwa Anglo-Saxon kuli ki Eastre,” kamba Eostre. Ka mo ne ku inezi kaufela, buka ye bizwa Encyclopædia Britannica (Hatiso ya bu 11) i li: “Ha ku bonahali kuli ku eza mukiti wa Isita ku tomile fa Testamente ya Nca.” Bakreste ba pili ne ba sa ezangi mukiti wa Isita, mi batu ba Jehova kacenu ni bona ha ba u ezi.
10. Jesu n’a tomile mukiti mañi, mi ki bomañi be se ba u latelezi ka swanelo?
10 Jesu n’a si ka laela balateleli ba hae ku eza mukiti wa ku pepwa kwa hae kamba ku zuswa kwa hae kwa bafu, kono n’a tomile mukiti wa Kupuzo ya lifu la hae la sitabelo. (Maroma 5:8) Kaniti, w’o ki ona mukiti u nosi wa n’a laezi balutiwa ba hae kuli ba u ezange. (Luka 22:19, 20) Mukiti wa ka silimo w’o, ili o bizwa hape kuli Mulalelo wa Mulena, u sa eziwa ki Lipaki za Jehova.—1 Makorinte 11:20-26.
Niti I Shaelwa mwa Lifasi Kamukana
11, 12. Ba ba zamaya mwa niti kamita se ba tusize cwañi musebezi wa bona wa ku kutaza?
11 Ba ba ziba niti ba ikutwa ku kutekiwa ku itusisa nako ya bona, m’ata, ni maluwo a mañwi cwalo kwa musebezi wa ku shaela taba ye nde. (Mareka 13:10) Musebezi wa ku kutaza o ne ba ezanga Bakreste ba pili ne u sehezwa ka linubu za ka ku itatela. (2 Makorinte 8:12; 9:7) Tertullian n’a ñozi kuli: “Niha ku na ni sibulukelo sa mali sa mufuta o muñwi, mali a beiwa mwateñi haki a lifiwa kuli mutu a lumelezwe ku kena, inge kuli bulapeli ki bwa lipisinisi. Ka kweli ni kweli, mutu kaufela u tisa mali a manyinyani—f’o ki haiba a itakaleza, mi ki haiba a itakaleza fela, ni haiba a kona; kakuli ha ku na ya hapelezwa; ki nubu ya ka ku itatela.”—Apology, kauhanyo 39.
12 Musebezi wa ku kutaza za Mubuso mwa lifasi kaufela o ba eza Lipaki za Jehova u tusiwa ka linubu za ka ku itatela. Kwand’a bona Lipaki, ba ba tabela ba ba na ni buitebuho ba ikutwa ku tohonolofazwa ha ba seheza musebezi w’o ka linubu za bona. Ni mwa taba yeo, Bakreste ba pili ba swana ni Lipaki za Jehova.
Niti ni Muzamao wa ka Butu
13. Ka za muzamao, ki ifi kelezo ye ba latelela Lipaki za Jehova?
13 Ka ku ba be ne ba zamaya mwa niti, Bakreste ba pili ne ba latelezi kelezo ya muapositola Pitrosi, y’e li: “Mu be ni muzamao o munde mwahali a bahedeni, kuli bakeñisa litaba ze ba mi seba ka zona, inge ki mina lisinyi, ba lemuhe misebezi ya mina ye minde, mi ba lumbe Mulimu zazi la ka ba potela.” (1 Pitrosi 2:12) Lipaki za Jehova ba nga ka butuna ona manzwi ao.
14. Bakreste b’a nga cwañi za ku itabisa ka zona za masila?
14 Bukwenuheli niha ne bu keni mwahal’a bona, Bakreste ba pili ne ba tokolomohanga likezo ze maswe. W. D. Killen, caziba wa litaba za keleke, n’a ñozi kuli: “Mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu, ne ku banga ni likezahalo ze tuna mwa libaka za lipapali mwa munzi ni munzi kaufela o mutuna; mi hailif’o babapali hañata ne ba li batu ba mizamao ye maswe hahulu, lipapali za bona ze m’ata ne li zwelapili ku fepa litakazo ze maswe za batu ba miteñi yeo. . . . Bakreste ba niti kaufela ne ba nyenya libaka zeo. . . . Ne ba ngangamiswa ki mizamao ya kwateñi ye maswe; mi ku ipileza kamita kwa milimu ya sihedeni ya sinna ni ya sisali ne ku filikanya maikuto a bona a za bulapeli.” (The Ancient Church, makepe 318-19) Balateleli ba Jesu ba niti kacenu ni bona ba tokolomoha za ku itabisa ka zona ze maswe.—Maefese 5:3-5.
Niti ni “Ba Ba Beilwe fa Bulena”
15, 16. “Ba ba beilwe fa bulena” ki bomañi, mi se ba ngilwe cwañi ki ba ba zamaya mwa niti?
15 Bakreste ba pili niha ne ba na ni mizamao ye minde, babusi ba bañata ba Siroma ne ba si ka ba utwisisa. E. G. Hardy, caziba wa litaba ze ezahezi, u li babusi bao ne ba b’a nga ku ba “batu ba ba nyenyisa, ba cisehelo ye fitelezi.” Mañolo e ne ba ñolelananga bo Pliny yo Munyinyani, Mubusi wa kwa Bithynia, ni Mulena Trajan a bonisa kuli babusi hañata ne ba sa zibi hande mo ne bu inezi luli Bukreste. Bakreste ba nga cwañi Muuso?
16 Sina balateleli ba Jesu ba pili, Lipaki za Jehova ba ipeya ka tikanyezo kwatas’a milonga ya “ba ba beilwe fa bulena.” (Maroma 13:1-7) Haiba z’a tokwa mutu li lwanisana ni tato ya Mulimu, b’a nga muhato wa kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” (Likezo 5:29) Buka ye bizwa After Jesus—The Triumph of Christianity i li: “Nihaike ku bonahala kuli Bakreste ne ba sa lapelangi mulena, ne ba si baundunganyi, mi bulapeli bwa bona, hailif’o ne bu shutana ni bwa bahedeni, be ne ba bu nga ku ba bo bu nyenyisa, ne bu si bo bu lubeta kwa mubuso.”
17. (a) Bakreste ba pili ne ba yemela mulonga mañi? (b) Balateleli ba niti ba Kreste se ba sebelisize cwañi manzwi a’ kwa Isaya 2:4 mwa bupilo bwa bona?
17 Bakreste ba pili ne ba li bayemeli ba Mubuso wa Mulimu, mane sina bashemi ba masika, bona bo Abrahama, Isaka, ni Jakobo ha ne ba bile ni tumelo mwa ‘munzi o ezizwe ki Mulimu’ o n’o sepisizwe. (Maheberu 11:8-10) Sina Mulen’a bona, balutiwa ba Jesu ne ba si “ba lifasi.” (Joani 17:14-16) Mi ka za lindwa ni mifilifili ya batu, ne ba batile kozo ka ku ‘tula mikwale ya bona ka mihuma.’ (Isaya 2:4) Ka ku lemuha nto ye tabisa ye swana yeo, Geoffrey F. Nuttall, muñoli wa litaba za keleke, n’a ize: “Moya o ne ba na ni ona Bakreste ba pili kwa lindwa u swana ni o ba na ni ona batu ba ba ipiza Lipaki za Jehova, mi ku t’ata ku luna kuli lu latule niti yeo.”
18. Ki kabakalañi milonga ha i sa swaneli ku saba Lipaki za Jehova?
18 Ka ku ba batu ba ba ikambusa ba ba ipeya kwatas’a “ba ba beilwe fa bulena,” Bakreste ba pili ne ba sa tahisangi kozi kwa likwata lifi kamba lifi za bupolitiki, mi Lipaki za Jehova ni bona ha ba ezi cwalo. Muñoli wa litaba wa kwa North America n’a ñozi kuli: “Ki mutu wa muñañatoho ili ya sa sepi ba bañwi ya kona ku lumela kuli Lipaki za Jehova ba tahisanga kozi ya mufuta ufi kamba ufi kwa mibuso ya bupolitiki. Haki batu ba ba undunganya nyangela, mi ba lata kozo, ka mo ba lukela ku bela batu ba bulapeli.” Babusi ba ba ziba litaba ba ziba kuli ha ku na ze ba kona ku saba ka za Lipaki za Jehova.
19. Ka za mitelo, ku konwa ku bulelwañi ka za Bakreste ba pili ni Lipaki za Jehova?
19 Nzila ye ñwi yeo ka yona Bakreste ba pili ne ba bonisa likute ku “ba ba beilwe fa bulena” n’e li ka ku lifa mitelo. Justin Martyr, ha n’a ñolela Antoninus Pius, Mulena wa Muroma (wa mwa 138-161 C.E.), n’a ize Bakreste ne ba lifa mitelo ya bona “ka ku itatela ku fita batu ba bañwi kaufela.” (First Apology, kauhanyo 17) Mi Tertullian n’a bulelezi babusi ba Maroma kuli batelisi ne ba lukela “ku itebuha kwa Bakreste” kakuli ne ba lifa mitelo ya bona ka busepahali. (Apology, kauhanyo 42) Bakreste ne ba tusizwe ki Pax Romana, kamba Kozo ya Siroma, hamoho ni mulao ni kozo ya yona, mikwakwa ye minde, ni kozo ya ku zamaya mwa mawate. Ka ku lemuha kuli ne ba na ni sikoloti kwa nyangela, ne ba latelezi za n’a bulezi Jesu ha n’a ize: “Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare, mi mu zwiseze Mulimu ze li za Mulimu.” (Mareka 12:17) Batu ba Jehova kacenu ba latelela kelezo yeo mi se ba babalizwe kabakala busepahali bwa bona, inge cwalo kwa ku lifa mitelo.—Maheberu 13:18.
Niti Ki Tamo Ye Swalisanisa
20, 21. Ka za kopano ya mizwale ba ba pila ka kozo, ki bufi bupaki bwa niti bo se bu bonahezi kwa Bakreste ba pili ni batanga ba Jehova ba cwale?
20 Bakeñisa kuli ne ba zamaya mwa niti, Bakreste ba pili ne ba swalisani hamoho mwa sizwale sa kozo, mane sina Lipaki za Jehova ha ba swalisani hamoho cwalo kacenu. (Likezo 10:34, 35) Liñolo le ne li hatisizwe mwa mutende o bizwa The Moscow Times ne li ize: [Lipaki za Jehova ba] zibahala hande ku ba batu ba bande, ba ba musa, ili ba ba ishuwa. Ba bunolo ku sebelisana ni bona, ha ba hapelezangi batu ba bañwi mi kamita ba batanga ku pila ka kozo ni ba bañwi . . . Mwahal’a bona, ha ku na ba ba amuhelanga likweta, macakolwa, ba ba itusisa maswe milyani ye kola, mi libaka ki le li bunolo hahulu: Ku zote ze ba eza kamba ku bulela, ba lika fela ku etelelwa ki ze ba lumela mwa Bibele. Kambe batu kaufela mwa lifasi ne ba ka lika niheba ku pila ka ku ya ka Bibele mo ba pilela Lipaki za Jehova, lifasi la luna le li situhu kaniti luli ne li ka ba lifasi la mufuta u sili.”
21 Buka ye bizwa Encyclopedia of Early Christianity i li: “Ba keleke ya makalelo ne ba ikunga ku ba batu ba banca, mi ku bona, likwata ze n’e sa utwani, zona za Sijuda ni za Bamacaba, ne li kona ku pila hamoho mwa kozo.” Lipaki za Jehova ki kopano ya mizwale ba mwa lifasi kaufela ba ba lata kozo—mi kaniti ki nyangela ya lifasi le linca. (Maefese 2:11-18; 1 Pitrosi 5:9; 2 Pitrosi 3:13) Yo muhulu wa bakanteli ba libapalelo le li bizwa Pretoria Show Grounds mwa South Africa ha n’a boni m’o Lipaki ba ba simuluha kwa mishobo kaufela ne ba kopanela ka kozo kwa mikopano ya bona, n’a ize: “Batu kaufela ne ba ikutekile, mi ba sa ikutekile cwalo. Batu ne ba sweli ku ambolisana hande, mi moya o bonisizwe mazazinyana a’ felile u bonisa mizamao ye minde ya batu ba mina, mi u bonisa kuli kaufel’a bona ba pila hamoho sina lubasi lu li luñwi lo lu na ni tabo.”
Ba Fuyozwi Kabakala ku Luta Niti
22. Se ku ezaheziñi bakeñisa ku bonahaza niti kwa Bakreste?
22 Ka muzamao wa bona ni ka musebezi wa bona wa ku kutaza, Paulusi ni Bakreste ba bañwi ne ba sweli ku “bonahaza niti.” (2 Makorinte 4:2) Kana ha mu lumeli kuli Lipaki za Jehova ba sweli ku eza nto ye swana mi ba sweli ku luta macaba kaufela niti? Batu ba mwa macaba kaufela ba sweli ku amuhela bulapeli bwa niti mi ba sweli ku ya kwa ‘lilundu la ndu ya Mulimu’ ka buñata bo bu sweli ku ekezeha. (Isaya 2:2, 3) Ka silimo, ba ba eza likiti-kiti ba sweli ku kolobezwa ka ku bonisa buineelo bwa bona ku Mulimu, ili ku tahisa kuli ku tomiwe liputeho ze nca ze ñata.
23. M’u nga cwañi batu ba ba sweli ku luta macaba kaufela niti?
23 Nihaike ba simuluha kwa mishobo ye shutana-shutana, batu ba Jehova ba swalisani mwa bulapeli bwa niti. Lilato le ba bonisa li ba bonahaza ku ba bona balutiwa ba Jesu. (Joani 13:35) Kana mwa kona ku iponela kuli ‘Mulimu u mwateñi ku bona’? (1 Makorinte 14:25) Kana se mu yemezi ba ba sweli ku luta macaba kaufela niti? Haiba ku cwalo, haike mu bonise kuli mwa zwelapili ku itebuha niti ni ku ba ni tohonolo ya ku zamaya ku yona ku ya ku ile.
Ne Mu Ka Alaba Cwañi?
• Ka za bulapeli, Bakreste ba pili ba swana cwañi ni Lipaki za Jehova?
• Ki ufi mukiti u nosi wa za bulapeli o ba mamela ba ba zamaya mwa niti?
• “Ba ba beilwe fa bulena” ki bomañi, mi Bakreste ba b’a nga cwañi?
• Niti ki tamo ye swalisanisa ka nzila ifi?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 21]
Mikopano ya Sikreste kamita se i bile ye tusa luli ku ba ba zamaya mwa niti
[Maswaniso a fa likepe 23]
Jesu n’a laezi balateleli ba hae ku mamela Kupuzo ya lifu la hae la sitabelo
[Siswaniso se si fa likepe 24]
Sina Bakreste ba pili, Lipaki za Jehova ba bonisa likute ku “ba ba beilwe fa bulena”