Yoga—Kana Ki Mukwa Fela wa ku Tiisa Mubili Kamba I Ama Ze Ñwi?

BATU ba bañata kacenu ba iyakatwa hahulu za ku ba ni mubili o musisani, o iketile. Kabakaleo, ba bañata ba yanga kwa miyaho ya mabapalelo ni ku kena mwa likwata ze ezanga za buikangulo kuli ba fumane tuso kwateñi. Ka libaka le li swana, likiti-kiti za batu mwa linaha za Yurope ni North America ba fetuhezi kwa ku eza mukwa wa ba kwa Asia o bizwa yoga.

Batu ba ba ikutwa ku katala, ku lembwala, ni ku filikana ni bona ba keni mwa yoga ilikuli ba tusehe ni ku omba-ombiwa. Ku isa hahulu pilu kwa bulapeli bwa kwa Asia ni mikwa ya bona y’e sa utwisisehi ku yambile linaha za Yurope ni North America sihulu ku zwa ku bo ma-1960, zona lilimo fo ne ba tumezi ma-hippie (bonkwika ba mitinelo ye sienyi ili ba matokwani) hamoho ni sikwata se siñwi se ne si yemela lilato, bunde ni kozo. Ba mwa mafilimu ni baopeli ba lipina za rock ba tumisize mukwa wa ku zwisa mihupulo kaufela mwa munahano mutu inz’a ñuñuna pina mi inze a itimile, ili mukwa o zwa fa yoga. Bakeñisa kuli yoga se i ya i tabelwa hahulu, lu kana lwa buza kuli: ‘Kana yoga ki kezo fela ye ka tusa mutu ya i eza ku ba ni mubili o iketile ili o musisani ni ku toola lipilaelo mwa munahano? Kana yoga ya konwa ku ezwa i s’a ngiwi ku ba ku lapela? Kana yoga ya swanela kwa Bakreste?’

Simuluho ya Yoga

Simuluho ya linzwi la “yoga” i swana ni ya linzwi la Silozi la “coko.” Li kona ku talusa ku swalisanisa kamba ku beya kwa coko ye swana. Hape li kona ku talusa ku kuleka coko kamba ku hoifa. Ku Muhindu, yoga ki muezezo kamba mukwa o libisa kwa ku ba mwa buñwi ni nto ye m’ata ye fita za lifasi le, kamba nto ya kwa moya. I talusizwe kuli ki “ku tahisa kuli m’ata kaufela a mubili, munahano ni moyo li swalisane ni Mulimu.”

Kanti yoga i simuluhile lili? Maswaniso a batu ba ba boozi ka mikwa ye fitana-fitana ya  yoga a beilwe fa linyatela fo ku faluzwi lisupo ili ze n’e fumanwi mwa Musindi wa Indus, mwa naha yeo kacenu i bizwa Pakistan. Batatubi ba ze pumbuzwi za kwaikale ba ize nyangela ye n’e pila kwa Musindi wa Indus ne i pilile teñi mwahal’a lilimo za 3000 B.C.E. ni 1000 B.C.E., ili bukaufi ni nako ya ba kwa Mesopotamia. Limbandungulu za mwa sibeli sa libaka zeo li bonisa munna, ya yemela mulimu o muñwi, a na ni tukwe ya manaka a folofolo mi a potolohilwe ki lifolofolo. Nto yeo i lu hupulisa hahulu za Nimrodi, yena “sizumi se si mata.” (Genese 10:8, 9) Mahindu ba pihelela kuli maswaniso ao a’ boozi ka mikwa ya yoga ki maswaniso a mulimu o bizwa Siva, yena muñ’a lifolofolo ni muñ’a yoga, y’o hañata a lapelwanga ka nto ye bizwa lingam, ili sisupo sa bunna. Kacwalo, buka ye bizwa Hindu World i bulela kuli yoga ki “milao ya mikwa ya buitobohi bo butuna, yeo sihulu i bile teñi ma-Aryan ba si ka ba kale teñi, ye na ni liñolamenyi za mihupulo ni lizo ze ñata za kwaikale.”

Miezezo ya yoga sapili ne i hasanywa fela ka mulomo. Mi kihona i t’o ñolwa ka butungi ku ba buka ye bizwa Yoga Sutra. Buka yeo, ye ne i ñozwi ki yo muñwi wa bokayundula ku za yoga ya bizwa Patañjali, i sa li yona buka ya za yoga ye itusiswa hahulu. Ka ku ya ka Patañjali, yoga ki “buikatazo bo bu tomahanyizwe hande bwa ku fita fa bupetehi, ka ku hoifa likalulo ze fitana-fitana za mw’a inezi mutu, ze ama mubili ni munahano.” Ku zwa fo i simuluhezi ku t’o fita ni la kacenu le, yoga i bile kalulo ya butokwa ya bulapeli bwa kwa Asia, sihulu cwale bwa Mahindu, Majaini, ni Mabuddha. Baezi ba bañwi ba yoga ba lumela kuli i ka ba libisa kwa moksha, kamba tukuluho, ka ku kopana ni mulimu o ambakani kai ni kai.

Kacwalo lu sa buza kuli: ‘Kana yoga ya konwa ku ezwa fela sina nzila ya ku ba ka yona ni mubili o ikanguzi ni munahano o si na lipilaelo, i sa ami za bulapeli?’ Ka ku hupula simuluho ya yona, kalabo i tokwa ku ba batili.

Yoga I Kona ku Mi Isa Kai?

Mulelo wa yoga ki ku libisa mutu kwa ku ba ni maikuto a ku ba “mwa coko” i liñwi kamba mwa buñwi ni mulimu o muñwi. Kono ki mulimu ufi ona w’o?

Mwa buka ya Hindu World, muñoli Benjamin Walker u bulela cwana ka za yoga: “Mwendi ne li mukwa wa kale wa bulapeli bwa mabibo, mi taluso ya yoga i sa ama hape mabibo ni buloi.” Baluti ba Mahindu ba itumelela kuli mukwa wa yoga wa kona ku fa m’ata a’ fita a lifasi le, nihaike hañata ba pihelelanga kuli w’o haki ona mulelo tenyene wa yoga. Ka mutala, mwa buka ye bizwa Indian Philosophy, Dr. S. Radhakrishnan, ya n’a banga mueteleli wa naha ya India, u bulela ka za baezi ba yoga kuli “ku hoifa mubili ka muinelo, mulobalelo, ni cwalo-cwalo, ku tahisa kuli ba si ke ba utwa ha ku cisa hahulu ni ha ku hazela hahulu. . . . Muezi wa yoga wa kona ku bonela ni ku utwela kwahule . . . Ku zibelana mihupulo ni yo muñwi ku si na ku ambolisana kwa konahala. . . . Muezi wa yoga wa kona ku eza kuli mubili wa hae u si ke wa bonahala.”

Ku iponela muezi wa yoga inz’a lobezi fa mumbeta wa limapo kamba inz’a zamaya fa mashala a’ tuka ku kana kwa bonahala inge ki tushambwe kamba lishea ku ba bañwi. Kono lika zeo z’a ezahalanga mwa India, sina mo u atezi mukwa o muñwi wa mutu ku yema ka lihutu li li liñwi inz’a lubukezi kazazi ka lihora-na-lihora mi ni ku hoifa mubuyelelo ko ku konisa mutu ku shitekiwa mwa mubu ka nako ye telele. Mwa June ya 1995, mutende wa The Times of India n’o bihile kuli kasizana ka lilimo ze talu ni licika ne ka lapami inge ka ka lalekilwe mi mota ye eza likilo ze 750 ya ka hata fa mba. Sikwata se ne si buha ne si makalile ha ne ka zuhile ka si ka holofala nihaiba hanyinyani. Piho ne i ekelize kuli: “Ao ne li m’ata fela a yoga.”

Ku si na ku kakanya, ha ku na mutu-tu fela ya kona ku eza limakazo ze cwalo. Kacwalo, Mukreste u lukela ku buza kuli: Limakazo zeo li bonisañi? Kana li zwa ku Jehova Mulimu, yena “Muambakani-ya-Pahami, wa lifasi kaufela,” kamba kana li zwelela ku sili? (Samu 83:18) Bibele ha i pata-pati fa taba yeo. Maisilaele ha ne ba li fakaufi ni ku kena mwa Naha ya Sepiso, mo ne ku yahile Makanana, Jehova n’a bulelezi  bana ba Isilaele ka Mushe kuli: “U si ke wa ituta ku eza ze masila za macaba a mwateñi.” “Ze masila” lifi? Mushe n’a lemusize ka za “mulauli ya nz’a laula, kamba sinuhi se si nze si nuha, kamba wa mabibo, kamba muloi.” (Deuteronoma 18:9, 10) Lika zeo li masila ku Mulimu kakuli ki misebezi ya badimona ni nama ya sibi.—Magalata 5:19-21.

Haki Keto Ye Swanela Bakreste

Baelezi ba za buikangulo ni ko ba ka bulela nto ifi kamba ifi ye lwanisa seo, yoga haki muezezo fela wa ku tiisa ka ona mubili. Buka ye bizwa Hindu Manners, Customs and Ceremonies i kandeka ze n’e ezahezi kwa baezi ba banca ba yoga ba babeli be ne ba twaezwa ki muluti yo muñwi. Yo muñwi wa bona bao u bulelwa kuli n’a ize: “Ne ni likile ka t’ata ya mukusi ku sa buyela ka nako ye telele hahulu, mi ne ni buyezi fela ha ne ni li fakaufi ni ku welela. . . . Zazi le liñwi, musihali luli, ne ni boni nto ye bonahala inge kweli ye benya, ye n’e bonahala inge ye shenya ni ku tunga-tunga. Muta o muñwi ne ni ikutwile inge ya mizizwe ki lififi le linsu maswe fahal’a musihali. Muluti wa ka . . . n’a nyakalalile hahulu ha ne ni mu bulelezi za lipono zeo. . . . N’a ni kolwisize kuli ne ni ka tuha ni kala ku bona lika ze komokisa ni ku fita kabakala ku baka kwa ka.” Wa bubeli yena u li: “N’a ni ezisize ku lubukela lihalimu zazi ni zazi ni sa kobi kamba ku shenya. . . . Fokuñwi ne ni bonanga ze swana sina mamonyi a mulilo mwa moya; fokuñwi hape ne ni bonanga ze swana inge lika ze cica ze tuka mulilo mi ni ze ñwi ze cwalo ze tunya mulilo. Muluti wa ka n’a tabisizwe hahulu ki ze ne ni peta zeo.”

Ka mo ku bonahalela, baluti bao ne ba ikutwa kuli lipono ze sienyi zeo ne li swanela ku ezahala mwa nzila ya ku liba kwa mulelo tota wa mikwa ya yoga. Ee, mulelo sakata wa yoga ki moksha, ye taluswa ku ba ku kena mwa buñwi ni nto ye ñwi ye m’ata ya moya. I taluswa ku ba “ku yemisa (ka mulelo) mihupulo kaufela.” Seo kaniti si lwanisana ni mulelo o ba tomezwi Bakreste, ba ba elelizwe kuli: “Mu beele [Mulimu] mibili ya mina, ibe sitabelo se si pila, se si kenile, se si kateleha ku Mulimu; ki yona sebelezo ye mi lukezi. Hape, mu si ke mwa ya ka ku likanyisa lifasi le; kono mu fetuhe ka ku shemunwa mwa kutwisiso ya mina, kuli mu lemuhe se si latwa ki Mulimu kana ki sifi, se sinde, se si kateleha, se si petehile.”—Maroma 12:1, 2.

Ku itingile ku mutu isali yena ku keta mukwa w’a bata wa ku tiisa ka ona mubili. Kono Bakreste ne ba si ke ba lumeleza nto ifi kamba ifi ku sinya silikani sa bona ni Jehova Mulimu, ibe mikwa ye matafaza mibili, lico, lino, liapalo, za ku itabisa ka zona, kamba ze ñwi. (1 Makorinte 10:31) Ku ba ba tiisa mibili ya bona ka mulelo fela wa kuli i be ye iketile, ku na ni mikwa ye miñata y’e li teñi ye sa sutelezi mutu kwa mabeta a tumelo mwa balimu ni mabibo. Ka ku ambuka mikwa ni litumelo ze tomile mwa bulapeli bwa buhata, lwa kona ku sepa ku fiwa mupuzo wa Mulimu wa muinelo o munca wa lika mwa lifasi ili o lukile, mo lu ka kona ku ba ni mubili ni munahano o petehile ku ya ku ile.—2 Pitrosi 3:13; Sinulo 21:3, 4.

[Maswaniso a fa likepe 22]

Ba bañata ba ezanga lika ze tiisa mibili z’e sa ba sutelezi kwa tumelo ya balimu