Toloko ya “Septuagint”—Ne I Tusa Kwakale mi I Sa Tusa ni Kacenu

NDUNA wa Muetopia n’a zwa kwa Jerusalema ku kutela habo yena. N’a fita nzila ya mwa lihalaupa inz’a pahami mwa koloi ya hae, mi n’a sweli ku bala muputo wa bulapeli ka ku tumusa. Taluso ya manzwi a n’a balile ne i mu fitile kwa pilu ku eza kuli mane a cinca bupilo bwa hae ku zwelela onaf’o. (Likezo 8:26-38) Munna yo n’a sweli ku bala liñolo la Isaya 53:7, 8 mwa toloko ya pili luli ya Bibele, ili toloko ya Sigerike ye bizwa Septuagint. Toloko yeo i tusize  hahulu mwa ku hasanya litaba za Bibele ka lilimo-limo kuli mane i fitile fa ku bizwa kuli ki toloko ya Bibele ye cincize lifasi.

Septuagint ne i lukisizwe mwa miinelo mañi mi ki lili? Ki kabakalañi ha ne ku tokwahala toloko ye cwalo? I bile ni tuso ye kuma kai mwahal’a myanda-nda ya lilimo ze fitile? Kana Septuagint y’a kona ku lu luta se siñwi kacenu?

Ne I Lukiselizwe Majuda Ba Magerike

Ka 332 B.C.E., Alexandere yo Mutuna n’a amuhezwi sina mupilisi ha n’a keni mwa Egepita hamulaho wa ku sinya muleneñi wa mwa Fenisia o bizwa Tire. Isali mwa Egepita, a toma muleneñi wa Alexandria, ili sibaka se situna sa tuto mwa miteñi yeo. Ka mulelo wa ku hasanya mupilelo wa Sigerike mwa linaha za n’a hapile, Alexandere a keta Sigerike se si bunolo (si-Koine) kuli i be yona puo ye ka itusiswa mwa libaka za n’a busa kaufela.

Mwa lilimo za mwanda wa bulalu B.C.E., ne ku na ni Majuda ba bañata be ne ba pila mwa Alexandria. Hamulaho wa butanga bwa kwa Babilona, Majuda ba bañata be ne ba pila kwande a Palestine mwa linaha ze li mambala ili ze n’e hapilwe, ne ba tutanezi kwa Alexandria. Kana Majuda bao ne ba sa ziba hande Siheberu? Cyclopedia ya bo McClintock ni Strong i li: “Kwa zibahala hande kuli Majuda ha ne ba kutile ku zwa mwa butanga bwa kwa Babilona, ne ba libezi buñata bwa Siheberu sa kwaikale, kacwalo libuka za Mushe ze n’e baliwanga kwa masinagoge a Palestine ne ba li talusezwa mwa Sikalade . . . Mwendi Majuda ba kwa Alexandria bona mane ne ba fitiwa ki bao kwa ku ziba Siheberu; puo ye ne ba tekelezi hande ne li Sigerike sa kwa Alexandria.” Kaniti, mwa Alexandria ne ku tokwahala ku toloka Mañolo a Siheberu ku a isa mwa Sigerike.

Mujuda ya bizwa Arisitobulusi ya n’a pilile mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., n’a ñozi kuli kopi ya mulao wa Siheberu ne i tolokilwe mwa Sigerike mi ne i felile ku tolokiwa mwa puso ya Pitolemi Philadelphus (ku kala ka 285 B.C.E. ku isa ka 246 B.C.E). Batu ha ba lumelelani ka za sa n’a talusa Arisitobulusi ka pulelo ya “mulao.” Ba bañwi ba nga kuli n’a talusa fela libuka za Bibele za pili ze ketalizoho, mi ba bañwi bona ba li n’a talusa Mañolo a Siheberu kaufela.

Nihakulicwalo, ka sizo ku lumelwa kuli bocaziba ba Sijuda ba ba bat’o eza 72, ne ba abani mwa ku toloka hatiso ye ñozwi ya pili ya Mañolo a Siheberu ku a isa mwa Sigerike. Hasamulaho batu ne ba kalile ku pumelanga fela palo kuli n’e li ba 70. Kacwalo, toloko yeo ya fiwa libizo la Septuagint, ye talusa “70,” ili ye ñolwa sina LXX, zona linombolo za Siroma ze yemela palo ya 70. Ku t’o fitanga kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E., libuka kaufela za Mañolo a Siheberu ne se li tolokilwe mwa Sigerike. Kacwalo, Mañolo ote a Siheberu a n’a tolokilwe mwa Sigerike n’a til’o bizwa ka libizo la Septuagint.

Ne I Tusa mwa Linako za Baapositola

Septuagint n’e itusisizwe hahulu ki Maheberu ba Magerike ku t’o fita ni mwa miteñi ya Jesu Kreste ni baapositola ba hae. Buñata bwa Majuda ni baproselite be ne ba kubukani mwa Jerusalema fa Pentekonta ya 33 C.E. ne ba zwile mwa likiliti za Asia, Egepita, Libia, Roma, ni Kreta—ili libaka mo ne ku bulelwa Sigerike. Ku si na ku kakanya, ne ba balanga mwa Septuagint. (Likezo 2:9-11) Kacwalo, toloko yeo ne i tusize luli mwa ku hasanya taba ye nde mwa linako za baapositola.

Ka mutala, Setefani ha n’a bulela kwa banna be ne ba zwa kwa Sirene, Alexandria, Silisia, ni Asia n’a ize kuli: “Josefa kih’a lumela ku y’o nga [kwa Kanana] Jakobo, ndat’ahe, ni ba lusika lwa hae kamukana, ili batu ba ba eza 75.” (Likezo 6:8-10; 7:12-14) Taba ya Siheberu ye kwa Genese kauhanyo 46 i bulela kuli banabahabo Josefa n’e li ba 70. Kono Septuagint i bulela kuli n’e li ba 75. Ku bonahala kuli Setefani n’a itusisize Septuagint.—Genese 46:20, 26, 27.

Muapositola Paulusi ha n’a zamaya mwa Asia Minor ni Greece fa musipili wa hae wa bulumiwa wa bubeli ni wa bulalu, n’a kutalize balicaba ba bañata ba ba saba Mulimu ni kwa “Magerike ba ba saba Mulimu.” (Likezo 13:16, 26; 17:4)  Batu bao ne ba fitile fa ku saba Mulimu kamba ku mu lapela kabakala zibonyana ya za hae ye ne ba fumani mwa Septuagint. Hañata Paulusi ha n’a kutazanga ku ba puo ya Sigerike bao, n’a kutelanga manzwi a’ mwa Septuagint ka mwa inezi kamba ku a bulelela hanyinyani mu sili.—Genese 22:18; Magalata 3:8.

Mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste, ku fumaneha litaba ze 320 za mwa Mañolo a Siheberu ze kutezwi ka manzwi a zona luli, mi palo ya ze bulezwi ni ze amilwe teñi ha i kopanywa hamoho mwendi i kona ku ba 890. Buñata bwa zona li tomile fa Septuagint. Kacwalo, litaba ze n’e kutezwi ili ze n’e fitile fa ku ba kalulo ya Mañolo a Sigerike a Sikreste a tahile ka moya o kenile, ne li zwile mwa Septuagint, isiñi mwa miputo ya Siheberu. Yeo n’e li taba ya butokwa luli! Jesu n’a bulezi cimo kuli taba ye nde ya Mubuso ne i ka kutazwa mwa lifasi kaufela. (Mateu 24:14) Kuli musebezi w’o u petahale, Jehova n’a ka lumeleza kuli Linzwi la hae le li tahile ka moya wa hae li tolokwe mwa lipuo ze fitana-fitana ze ba bala batu mwa lifasi kaufela.

Y’a Tusa Kacenu

Septuagint i sa na ni butokwa kacenu mi i itusiswa kwa ku patulula mafosisa a n’a kana a pangilwe ka ku sa ziba ki bakopisi ba miputo ya Siheberu hasamulaho. Ka mutala, taba ye fumaneha kwa Genese 4:8 i bala cwana mwa New World Translation of the Holy Scriptures: “Ku tuha f’o, Kaine a bulelela Abele munyan’a hae kuli: [‘Ha lu ye mwa naheñi.’] Kacwalo ha se ba li mwa naheñi, Kaine kih’a lwanisa Abele munyan’a hae, a mu bulaya.”

Manzwi ao a’ li “ha lu ye mwa naheñi” h’a yo mwa miputo ya Siheberu ku kala ka lilimo za mwanda wa bu-10 C.E. Kono, a fumaneha mwa miputo ya kale ya Septuagint ni mwa lihatiso ze ñwi za kwa makalelo. Litaba za Siheberu mwa miputo yeo li na ni linzwi leo hañata li kwalulanga ngambolo, kono manzwi a tatama h’a yo. Ki sifi se ne si kana si tisize cwalo? Genese 4:8 i lwezi mihupulo ye mibeli ye tatamana ili ye fela ka pulelo ya kuli “mwa naheñi.” Cyclopedia ya McClintock ni Strong i akaleza kuli: “Mwendi mukopisi wa Siheberu n’a lyanganisizwe ki linzwi [lona leo] . . . le li ungula mihupulo ye mibeli yeo.” Kacwalo mukopisi n’a kana a tulile pulelo ye fela ka manzwi a’ li “ha lu ye mwa naheñi.” Kaniti, Septuagint, hamohocwalo ni miputo ya kale ye li teñi, z’a kona ku itusiswa kwa ku fumana mafosisa a mwa likopi za Siheberu ze n’e ñozwi hasamulaho.

Niteñi, likopi za Septuagint ni zona z’a kona ku ba ni mafosisa, mi fokuñwi litaba za Siheberu z’a itusiswanga mwa ku hakulula mafosisa a mwa litaba za Sigerike. Kacwalo, ka ku bapanya miputo ya Siheberu ku ya Sigerike ni kwa litoloko ze ñwi, lu fita fa ku lemuha mafosisa a batoloki hamohocwalo ni a bakopisi mi lu kona ku fitisa Linzwi la Mulimu ka ku nepahala.

Likopi ze kwanile za Septuagint ze li teñi kacenu ne li ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bune C.E. Miputo ye cwalo ni likopi ze ezizwe hasamulaho ha li na libizo la Mulimu, lona la Jehova, ili le li yemelwa ki litaku z’e ne za Siheberu ze yemela libizo leo (zona za YHWH). Mwa likopi zeo, kaufela fo ne ku inzi litaku za libizo la Mulimu mwa litaba za Siheberu ku yolisizwe manzwi a Sigerike a “Mulimu” ni “Mulena.” Nihakulicwalo, ze n’e fumanwi mwa Palestine lilimo ze bat’o ba ze 50 kwamulaho, ne li patuluzi taba yeo. Sikwata se ne si batisisa mwa mahaha ili bukaufi ni likamba la kwa wiko la liwate la Dead Sea ne si fumani liemba-emba za miputo ya matalo a kale ya bapolofita ba 12 (ku kala ka Hosea ku isa ku Malaki) ye n’e ñozwi mwa Sigerike. Miputo yeo ne i fumanwi kuli ne i ñozwi mwahal’a lilimo za 50 B.C.E. ni 50 C.E. Mwa liemba-emba za kale zeo, litaku za libizo la Mulimu ne li si ka yoliswa ka manzwi a Sigerike a “Mulimu” ni “Mulena.” Kacwalo, bupaki bwa tiiswa bwa kuli libizo la Mulimu ne li li teñi mwa toloko ya Mañolo ya pili ya Septuagint.

Ka 1971 kwa lumelezwa kuli ku hatiswe liemba-emba za miputo ya kale ya kuma (ye bizwa Fouad 266 papyri). Ki lifi ze n’e patuluzwi ki likalulo-kalulo zeo za Septuagint, ze n’e ñozwi mwa lilimo za mwanda wa bubeli B.C.E. kamba wa pili B.C.E.? Ni ku zona, libizo la Mulimu ne li bukelelizwe. Ona liemba-emba za kale zeo za  Septuagint, li paka hande kuli Jesu ni balutiwa ba hae ba kwa makalelo ne ba ziba libizo la Mulimu mi ne ba itusisanga lona.

Kacenu, Bibele ki yona buka ye tolokilwe mwa lipuo ze ñata ku fita buka ifi kamba ifi haisali. Ibat’o ba batu kaufela fa lifasi ba na ni nihaiba fela kalulo ye ñwi ya Bibele mwa puo ya habo bona. Mane luna lu itebuha ku ba ni toloko ye nepahezi ya puo ya mazazi a, ye bizwa New World Translation of the Holy Scriptures, mi toloko yeo cwale se i fumaneha mwa lipuo ze fitelela 40. I kwanelezi mwa lipuo ze ñwi, kono ku ze ñwi ki kalulo fela ya yona ye fumaneha. Bibele ya New World Translation of the Holy Scriptures—With References i na ni litaluso za kwatasi ze ñata-ñata ze ama kwa Septuagint ni kwa miputo ye miñwi ya kale. Kaniti, Septuagint i sa hoha mamelelo ya baituti ba Bibele kacenu mi ki ya butokwa ku bona.

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Mulutiwa Filipi n’a talusize liñolo le ne li balilwe mwa “Septuagint”

[Maswaniso a fa likepe 29]

Muapositola Paulusi n’a amile hañata kwa “Septuagint”