Ze Ezahezi mwa Bupilo

Kabelo Ye Itebuhiwa mwa Kekezeho Hamulaho wa Ndwa

KA MO LI KANDEKEZWI KI FILIP S. HOFFMANN

Ndwa ya Lifasi ya II ne i sa z’o fela, mwa May 1945. Mwa December ya silimo seo, Nathan H. Knorr, ya n’a okamela musebezi wa ku kutaza wa Lipaki za Jehova mwa lifasi kaufela, n’a til’o pota kwa Denmark ni muñoli wa hae Milton G. Henschel, ya n’a li wa lilimo za buhulu ze 25. Kwa lifelwa muyaho o mutuna kabakala poto yeo ye n’e libelelwa ka cisehelo. Ku luna mikulwani, ngambolo ya Muzwale Henschel n’e lu tabisize hahulu, kakuli n’a likana ni luna mi n’a ketile toho ya taba ye li: “U hupule Mubupi wa hao mwa mazazi a bucaha bwa hao.”—Muekelesia 12:1.

MWA poto yeo, lwa ziba kuli ne ku ezahala lika ze tabisa za ku hulisa musebezi wa ku kutaza wa mwa lifasi kaufela ni kuli ne lu kona ku amiwa teñi. (Mateu 24:14) Ka mutala, mwa United States ne se ku kwaluzwi sikolo se sinca sa ku luta batangana ni likalibe ka za musebezi wa bulumiwa. Muzwale Knorr a koñomeka kuli haiba ne lu ka memiwa, ne lu ka tokwa “tikiti ya ku lifela fela nzila ya ku ya” ni kuli ne lu si ke lwa ziba ko ne lu ka liba hamulaho wa tuto. Niteñi, ba bañwi ku luna ba ikupela ku ya kwateñi.

Pili ni si ka talusa ze ne ni ipumani ku zona hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya II, ni bata ku kala ka za ku pepwa kwa ka ka 1919. Ndwa i si ka tumbuka kale ni mwahal’a yona, ne ku bile ni likezahalo li sikai ze n’e amile hahulu bupilo bwa ka.

Niti Ya Bibele ku Mutu ya Kendilwe

Boma ha ne ba itwezi na mwan’a bona wa mweli, ne ba lapezi kuli haiba ne ni ka ba mushimani, ite ni be mulumiwa. Bahulwani ba  bona ne ba li Baituti ba Bibele, ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova miteñi yeo, kono ne ba kendilwe ki ba mwa lubasi lwa bona. Ne lu pila mabapa ni tolopo ya Copenhagen, mi Baituti ba Bibele ha ne ba ezanga mukopano wa bona o mutuna wa ka silimo teñi k’o, Boma ne ba memanga Bomalume bo Thomas, be ne ba zwanga kwahule kuli ba to tibelela ku luna. Silimo sa 1930 ha si to fitanga zibo ya bona ya Bibele ni mabaka a bona a mande za kolwisa Boma ku ba Muituti wa Bibele.

Boma ne ba lata Bibele. Ka ku latelela taelo ye kwa Deuteronoma 6:7, ba luta na ni kaizel’a ka ha ne ba ‘ina mwa ndu ya bona, niha ne ba zamaya mwa nzila, niha ne ba y’o lobala, niha ne ba zuha.’ Hañihañi, na kala ku yanga mwa bupaki bwa fa ndu ni ndu. Ne ni lata ku buhisana litaba ze cwale ka moyo o sa shwi ni mulilo wa lihele, ze n’e lutiwa ki ba likeleke. Ne ni bonisa hande ku zwelela mwa Bibele kuli lituto ze cwalo ne li fosahezi.—Samu 146:3, 4; Muekelesia 9:5, 10; Ezekiele 18:4.

Lubasi Lwa Luna lwa Swalisana

Hamulaho wa mukopano wa mwa Copenhagen mwa 1937, ne ku na ni butokwi bwa ka nakonyana kwa libulukelo la libuka kwa ofisi ya mutai ya Lipaki za Jehova mwa Denmark. Ne ni sa zo feza lituto za ka kwa koleji mi ne ni si na mipateho, kacwalo na ifana ku yo tusa kwa libulukelo leo. Musebezi wa kwa libulukelo leo ha se u felile, na kupiwa ku tusa mwa ofisi ya mutai. Hamulahonyana wa f’o, na kuta haesu mi na yo kena mwa mutai wa mwa Copenhagen, nihaike ne ni si ka kolobezwa kale. Swalisano ya ka zazi ni Bakreste ba ba hulile kwa moya ne i ni tusize ku zwelapili kwa moya. Silimo se ne si tatami, la January 1, 1938, na bonisa buineelo bwa ka ku Jehova ka kolobezo ya mwa mezi.

Mwa September 1939, Ndwa ya Lifasi ya II ya tumbuka. Ku tuha f’o, la April 9, 1940, masole ba Germany ba ambeka Denmark. Bakeñisa kuli batu ba mwa Denmark ne ba na ni tukuluho ye tuna ya ka butu, ne lu kona ku zwelapili mwa musebezi wa luna wa ku kutaza.

Ku tuha f’o, kwa ezahala nto ye nyangumuna. Bondate ba ba Paki ya tiile, ya sepahala, ili ku taleleza za tabo ya lubasi lwa luna. Kacwalo, na ni ba bañwi ba bane ba kwa Denmark ha ne lu memilwe ku yo fumaneha kwa sitopa sa bu 8 sa Sikolo sa Giliadi, lubasi lwa ka kaufela lwa ni susueza. Tukiso ya sikolo ya likweli ze ketalizoho,  ye ne kalile mwa September 1946, ne i ezezwa fa sikolo se sinde kwande-nyana a South Lansing kwa muleneñi wa New York.

Tuto ya kwa Giliadi ni Hamulaho wa Giliadi

Giliadi ne i file kolo ya ku fumana balikani ba bande ba banca. Zazi le liñwi manzibwana ha ne ni zamaya-zamaya fa sikolo ni Harold King wa kwa England, lwa ambolisana ka za ko ne lu ka lumelwa ha lu ka feza ku ituta. Harold a li: “Se ku fitile nako ye telele ni sa boni mañope a Dover. N’a bulezi niti—kono ne ku fitile lilimo ze 17 kuli a yo bona mañope ao hape, mi lilimo z’e ne ni licika ne li mu felezi a nosi mwa tolongo ya kwa China! *

Ha se lu felize sikolo, na lumelwa kwa Texas, United States, ku yo sebeza sina muokameli wa maeto, ili ku potela liputeho za Lipaki za Jehova ku li tusa kwa moya. Na yo amuhelwa hande. Mizwale ba kwa Texas ne ba tabezi hahulu ku amuhela mucaha wa kwa Yurope ya n’a sa zo feza Sikolo sa Giliadi. Kono hamulaho fela a likweli ze supile kwa Texas, na bizwa kwa sibaka sa tamaiso sa Lipaki za Jehova mwa lifasi kaufela kwa Brooklyn, New York. Teñi k’o, Muzwale Knorr a ni fa ofisi ye ñwi, ni litaelo za ku ituta mo u zamaela musebezi mwa makolo kaufela. Ku tuha f’o, ha ni kuta kwa Denmark, ni yo sebelisa ze ne ni itutile, ili ku bona teñi kuli lika kaufela li eziwa ka mo li ezezwa kwa Brooklyn. Mulelo ne li wa ku tamahanya misebezi mwa mitai ya mwa lifasi kaufela kuli lika li konde. Hamulaho, Muzwale Knorr a ni tutiseza kwa Germany.

Ku Sebelisa Litaelo mwa Mitai

Ha ni fita kwa Wiesbaden, mwa Germany, mwa July 1949, mileneñi ye miñata ya mwa Germany ne i sa sinyehile. Be ne ba etelela musebezi wa ku kutaza ne li banna be ne ba nyandisizwe ku zwa nako ya nga m’ata Hitler, mwa 1933. Ba bañwi ne ba li mwa litolongo ni mwa minganda ya tukufazo lilimo ze 8 ku isa ku ze 10 kamba ku fitelela! Ne ni sebelize ni batanga ba Jehova bao lilimo ze talu ni licika. Mitala ya bona ye minde i ni hupulisa manzwi a n’a bulezwi ki muituti wa litaba ze ezahezi wa kwa Germany ya bizwa Gabriele Yonan. N’a ñozi kuli: “Kambe ne ku si na mitala ya likwata za Bakreste ba ba tiile bao mwatas’a babusi ba bahateleli ba National Socialist, hamulaho wa Auschwitz ni Pulao ye Situhu, ne lu ka kakanya ka za haiba kwa konahala ku utwa lituto za Sikreste za Jesu.”

Musebezi wa ka mwa mutai n’o swana ni o ne ni eza kwa Denmark: ku tahisa muezezo o munca o sa cinca-cinci wa mwa ku talimela litaba za kopano. Mizwale ba mwa Germany ba sa utwisisa fela kuli licinceho ne li sa ezezwi ku nyaziseza musebezi wa bona—kono kuli nako ne s’e fitile ya kuli ku be ni swalisano mwahal’a mitai ye shutana-shutana ni sibaka sa tamaiso—ba susuezwa mi ba ba ni moya wa swalisano.

Mwa 1952 na amuhela liñolo ku zwa kwa ofisi ya Muzwale Knorr la ku ni laela kuli ni tutele kwa mutai wa kwa Bern, mwa Switzerland. Teñi k’o ne ni filwe ku sebeza sina muokameli wa mutai, ku kala la January 1, 1953.

Limbuyoti Ze Nca mwa Switzerland

Nakonyana ha se ni fitile kwa Switzerland, na katana Esther ka nako ya mukopano o mutuna,  mi hañihañi na mu beeleza. Mwa August ya 1954, Muzwale Knorr a ni laela ku taha kwa Brooklyn, ili ko ne ni bonisizwe za musebezi o munca ili o tabisa. Bakeñisa kuli palo ni butuna bwa liofisi za mitai mwa lifasi kaufela ne se li ekezehile hahulu, ne ku sweli ku tahiswa tukiso ye nca. Lifasi ne li aluzwi ku eza likalulo-kalulo, ili ze n’e ka sebelezwa ki muokameli ya potela mitai. Kwa likalulo zeo, ne ni filwe ze peli kuli ni li sebeleze, ili: Yurope ni libaka za Mediterranean.

Hamulaho fela wa ku yo pota hanyinyani kwa Brooklyn, na kuta kwa Switzerland mi na yo itukiseza za ku potela mitai. Na ni Esther ne lu nyalani, mi lwa to sebeza hamoho fa ofisi ya mutai mwa Switzerland. Musipili wa ka wa pili ne ni ile kwa mahae a balumiwa ni mitai ya kwa Italy, Greece, Cyprus, linaha za kwa Middle East ni kwa likamba la North Africa, ni kwa Spain ni Portugal—ili linaha ze 13. Hamulaho wa ku yo ina nakonyana kwa Bern, na to zwelapili ku potela linaha kaufela za kwa Yurope ze kwa wiko wa linaha ze ne busiwa ki Soviet Union. Mwa silimo sa luna sa pili mwa linyalo, ne ni siyo ka likweli ze silezi. Ne ni zo tusa mizwale ba Sikreste.

Ku Cinca kwa Miinelo

Mwa 1957, Esther a lemuha kuli n’a na ni mulwalo, mi bakeñisa kuli mutai ha u si ka lukisezwa bashemi ba ba na ni bana, lwa ikatulela ku ya kwa Denmark, ko ne lu amuhezwi ki bondate kuli lu ine ni bona. Esther a babalela mwan’a luna Rakel ni bondate, na inze ni tusa ku sebeza kwa ofisi ya mutai o n’o sa zo yahiwa. Ne ni sebeza sina muluti wa Sikolo sa Bukombwa bwa Mubuso sa baokameli ba puteho mi hape na zwelapili ku sebeza sina muokameli wa mitai.

Musebezi wa ku potela mitai n’o tokwanga ku zamaya nako ye telele, mi ka bumai nako ye ñata ne ni sa bangi ni mwan’a luna. Nto yeo n’e tahisize ze ñwi hape. Muta o muñwi ne ni tandile nakonyana mwa Paris, mo ne ku tomilwe lihatisezo le linyinyani. Esther ni Rakel ba taha ka sitima ku to ni bona mi ba to punya kwa Gare du Nord. Na ni Léopold Jontès ya n’a zwa kwa mutai lwa yo ba amuhela. Rakel a yema fa mapahamelo a sitima, a talima Léopold, ku tuha f’o a talima na, mi a talima hape Léopold mi a kamatana ni Léopold!

Cinceho ye ñwi ye si ka libelelwa ne i ezahezi ha ne ni li wa lilimo ze 45, ili ha ne ni tuhezi bukombwa bwa ka  nako ye tezi ni ku kena mubeleko kuli ni kone ku tusa lubasi lwa ka. Ka yeloseli ya ka sina sikombwa sa Lipaki za Jehova, ne ni konile ku fumana mubeleko sina muzamaisi wa ze lekiswa kwand’a naha. Ha se ni sebelize lilimo ze bat’o ba ze 9 mwa kampani ye swana mi Rakel s’a felize sikolo, lwa eza keto ya ku amuhela susuezo ya ku tutela kwa sibaka ko ne ku na ni butokwi bo butuna bwa bakutazi ba Mubuso.

Ka ku batisisa za misebezi mwa Norway, na buza ba ba bona za mibeleko ka za haiba ne ni ka kona ku fumana mubeleko. Kalabo ne i zwafisa. Ne ku si na sepo ye tuna ya ku fumana musebezi ku mutu wa lilimo za buhulu ze 55. Niteñi, na ñolela ofisi ya mutai kwa Oslo mi na ina mwa ndu ya ku lifela fakaufi ni tolopo ya Drøbak, ka sepo ya kuli ni ka fumana mubeleko. Mubeleko wa fumaneha, mi kwa taha nako ya ku ikola sebelezo ya za Mubuso mwa Norway.

Ne lu banga ni linako ze nde hahulu ba bañata mwa puteho ya luna ha ne ba tamanga misipili ya ku ya kwa mutulo ku yo kutaza mwa kalulo ya simu ye si ka fiwa puteho. Ne lu yo telelanga mandu a manyinyani fa mafulo, mi ka zazi ne lu yanga mwa masimu a icambile mwa malundu a mande hahulu. Ku bulelela batu ba ba silikani bao ne ku tahisanga munyaka o mutuna. Lihatiso ze ñata ne li filwe, kono misipili ya makutisezo ne i ezizwe silimo se ne si tatami. Kono batu ne ba si ka lu libala! Esther ni Rakel ba sa hupula nako ye ne lu kutezi kwateñi mi lwa yo kumbatiwa inge lilama za lubasi be ne ba conile. Hamulaho wa lilimo ze talu mwa Norway, lwa kuta kwa Denmark.

Tabo ya Bupilo bwa Lubasi

Hañihañi Rakel a beelezwa ki Niels Højer y’a n’a li paina wa ka nako ye tezi y’a na ni cisehelo. Ha se ba nyalani, Niels ni Rakel ba zwelapili mwa bupaina ku fitela ba ba ni bana. Niels u bile munna yo munde ni ndate yo munde, ya iyakatwa luli za lubasi lwa hae. Zazi le liñwi a pakela ku isa mwan’a hae kwa likamba ka njinga kuli a yo bona mo li pazulela lizazi. Mutu yo muñwi ya pila mabapa ni bona a buza kashimani kao ze ne ba iz’o eza teñi k’o. A alaba kuli: “Ne lu i zo lapela ku Jehova.”

Hamulaho wa lilimonyana, na ni Esther lwa iponela baikulu ba luna ba babeli ba ba hulile, bo Benjamin ni Nadja, ha ba kolobezwa. Niels n’a li yo muñwi wa bashalimeli, ya n’a yemi ka ku nongana ni na. A ni talima mi a li: “Banna sakata ha ba lilangi.” Kono hamulahonyana sibeli sa luna lwa lila inze lu swalani mazoho. Ki tabo kwa butuna ku ba ni mukwenyani y’o kona ku seha ni ku lila ni yena!

Lu Sa Eza Licinceho mwa Bupilo

Mbuyoti ye ñwi n’e tile na ni Esther ha ne lu kupilwe ku kuta ku yo sebeleza kwa ofisi ya mutai ya kwa Denmark. Kono ka nako yeo, litukiso ne se li kalile za ku yaha mutai o mutuna mwa Holbæk. Ne ni na ni tohonolo ya ku swalisana mwa ku okamela za buyahi, ili zeo kaufela ne li eziwa ki babeleki ba baitateli be ne ba sa lifiwi. Ku sina taba ni maliha a n’a bata hahulu, silimo sa 1982 ha si to felanga, musebezi kaufela ne se u felizwe, mi ne lu tabile ku tutela mwa sibaka seo se si tunafalizwe ni ku bolosolwa!

Hañihañi na kala musebezi wa mwa ofisi, o ne ni ikola hahulu, Esther yena n’a sebeza ku za mawaile. Kono nako ha n’e nze i ya a y’o pazulwa mi noka ya hae ya yoliswa, mi hamulaho wa silimo ni licika a yo pazulwa hape kabakala nyoko. Ku si na taba ni pabalelo ye ne lu fiwa ki ba fa mutai, lwa ikatulela kuli ne ku ka ba hande ku be ne ba amiwa kaufela ha ne lu ka zwa mwa mutai. Lwa tutela kwa puteho kwa n’a inzi mwan’a luna ni lubasi.

Kacenu le Esther s’a li wa mapongo. Niteñi, ni kona ku bulela luli kuli mwahal’a lilimo kaufela ze lu sebelize hamoho, ni licinceho ze ñata-ñata, Esther u bile mulikani ya ni tusize hahulu. Ku si na taba ni mapongo, sibeli sa luna lu sa na ni kabelo ye likani mwa musebezi wa ku kutaza. Ha ni nahana ka za bupilo bwa ka, ni kona ku hupula ka buitumelo manzwi a walisamu a li: “Mulimu, ki Wena ya ni lutile ku zwa kwa bwanana bwa ka.”—Samu 71:17.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ku longola libuka fa mutai wa mwa Germany o n’o sweli ku yahiwa ka 1949

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Mwahal’a be ne ni sebeza ni bona ne ku na ni Lipaki ba ba swana ni ba balalu b’a be ne ba zwile kwa munganda wa tukufazo

[Maswaniso a fa likepe 26]

Ni Esther kacenu mi ni fa lizazi la sinawenga sa luna kwa Betele ya Bern ka October 1955