“U Itwaelise”

LUBILO, hahulu, ka ku tiya! Zeo ki zona lika ze ne ba batanga hahulu ku eza babapali ba lipapali mwa Greece ni Rome za kwakale. Ka lilimo-limo, mwa Olympia, Delphi, ni Nemea, ni fa kasholondondo ka Corinth, ne ku ba nga ni linako za lipapali ze n’e fuyaulwanga ki balimu, ili ze n’e buhiwanga ki batu b’a likiti-kiti. Tohonolo ya ku abana mwa lipapali zeo ne i tahanga fela hamulaho wa lilimo ze ñata za ku sebeza ka t’ata. Tumbo ye tuna ne i fiwanga ba ba winile ni mileneñi ya habo bona.

Ha ku komokisi kuli mwa sibaka mo ne ku na ni sizo se si cwalo, bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ba bapanya siyano ya Sikreste kwa lipapali ze cwalo. Kuli ba fitise lisupo ze tuna za ku luta, baapositola bo Pitrosi ni Paulusi ne ba itusisize ka butali liswanisezo ze tomile ku zona lipapali zeo. Mwa linako za luna, yona siyano ye tuna ya Sikreste yeo i sa zwelapili. Bakreste ba kwa makalelo ne ba na ni ku talimana ni miinelo ya lika ya Sijuda; luna kacenu lu na ni ku “kena mwa siyano” ni muinelo wa lika wa lifasi o ka tuha u sinyiwa. (2 Timotea 2:5; 3:1-5) Ba bañwi ba kana ba fumana kuli “siyano ya tumelo” ya bona ha i feli mi ya katalisa. (1 Timotea 6:12, The New English Bible) Ku tatuba mwa Bibele lika ze ñwi ze swana ka za zona lisiyano ze peli zeo ku ka lu tusa hahulu.

Mutwaelisi Yo Munde

Ku wina kwa mubapali mwa papali ne ku itingile hahulu ku mutwaelisi wa hae. Hatiso ye bizwa Archaeologia Graeca i bulela ka za lipapali za kwakale kuli: “Babapali ne ba na ni ku konka kuli ne ba tandile likweli mutumbi ze lishumi inge ba itukiseza ka ku itwaelisa.” Bakreste ni bona ba tokwa ku itwaelisa hahulu. Paulusi n’a elelize Timotea ya n’a li munna-muhulu wa Sikreste kuli: “U itwaelise musebezi wa bulapeli.” (1 Timotea 4:7) Mutwaelisi wa “mubapali” wa Mukreste ki mañi? Ki yena Jehova Mulimu ka sibili! Muapositola Pitrosi n’a ñozi kuli: ‘Mulimu wa sishemo kaufela . . . u ka mi eza ba ba petehile, a mi tiise, a mi fe mata.’—1 Pitrosi 5:10.

Pulelo ya kuli “u ka mi eza ba ba petehile” i zwelela fa linzwi la Sigerike leo ka ku ya ka hatiso ye bizwa Theological Lexicon of the New Testament, i talusa “ku ezisa nto [kamba mutu] ku ba ye kona ku peta mulelo wa yona, ku i baakanya ni ku i ezisa ku ba ye kona ku itusiswa mo ku lelezwi.” Hatiso ye bizwa Greek-English Lexicon ya bo Liddell ni Scott ni yona i li pulelo yeo i kona ku taluswa kuli ki “ku lukisa, ku twaeza, kamba ku baakanya hande.” Jehova u lu ‘lukisa, ku lu luta, kamba ku lu baakanya hande’ ka nzila ifi kuli lu kone ku kena mwa siyano ya Sikreste ye t’ata? Kuli lu utwisise mubapanyezo w’o, ha lu boneñi mikwa ye miñwi ye ne ba itusisanga batwaelisi.

Buka ye bizwa The Olympic Games in Ancient Greece i li: “Be ne ba twaelisanga mikulwani ne ba itusisanga mikwa ye mibeli ye bunolo. Wa pili ne li wa ku susueza muituti ku itusisa m’ata a hae ka mwa n’a konela kaufela kuli a eze hande ka ku fitisisa. Wa bubeli ne li wa ku bolosola muezezo wa hae.”

Ka nzila ye swana, Jehova wa lu susueza ni ku lu tiisa kuli lu eze mo lu konela kaufela ni ku bolosola buikoneli bwa luna mwa ku mu sebeleza. Mulimu wa luna u lu matafaza ka Bibele, ka kopano ya hae ya fa lifasi, ni ka Bakreste ba bañwi ba ba hulile kwa moya. Fokuñwi u lu luta ka ku lu kalimela. (Maheberu 12:6) Ka linako ze ñwi u kona ku tuhelela litiko ni matata a mañwi ku lu tahela ilikuli lu kone ku ba ni buitiiso. (Jakobo 1:2-4) Mi u lu fa m’ata e lu tokwa. Mupolofita Isaya u li: “Ba ba sepa  [Muñ’a] Bupilo ba fiwa mata a manca; ba pahama inze ba fufa sina mbande; ba mata, mi ha ba katali; ba zamaya, mi ha ba fokoli.”—Isaya 40:31.

Mi sihulu, Mulimu u lu fa hahulu moya wa hae o kenile, o lu fa m’ata a ku kona ku zwelapili ku mu sebeleza ka mo ku swanehela. (Luka 11:13) Hañata, batanga ba Mulimu ka nako ye telele ba tiyezi litiko ze tuna za tumelo. Ba ba ezize cwalo ki batu-tu fela inge luna kaufela. Kono ku itinga ku Mulimu ka ku tala ku ba konisize ku tiya. Kaniti, ‘mata ao a matuna hahulu ki a Mulimu, isi a luna.’—2 Makorinte 4:7.

Mutwaelisi Ya Utwisisa

Caziba yo muñwi u li, o muñwi kwa misebezi ya mutwaelisi wa kwakale ne li “ku atula kuli mubapali n’a tokwa ku eza likezo za mufuta mañi ni palo ya zona, ni kuli n’a tokwa ku eza papali mañi.” Mulimu ha nz’a lu twaelisa, u nahana za miinelo, buikoneli, mo lu inezi, ni bufokoli bwa luna ka butu. Hañata, Jehova ha nz’a lu twaelisa, lu mu kupanga sina mwa n’a kupezi Jobo kuli: “U hupule kuli ki Wena ya ni bupile sina lizupa.” (Jobo 10:9) Mutwaelisi wa luna ya utwisisa u alaba cwañi? Davida n’a ñozi ka za Jehova kuli: “U ziba se lu bupilwe ka sona, u nz’a hupula kuli lu liluli fela.”—Samu 103:14.

Mwendi mu kula butuku bo butuna bo bu mi palelwisa ku sebeza hande mwa bukombwa, kamba mwendi mu ipona kuli ha mu ba butokwa. Mwendi mu sweli ku lika ka t’ata ku tuhela mukwa o muñwi o maswe, kamba mwendi mu ikutwa kuli ha mu koni ku tiyela kukuezo ya be mu pila ni bona, be mu beleka ni bona, kamba be mu kena ni bona sikolo. Ka mo ku inezi kaufela, mu si libali ni hanyinyani kuli Jehova wa utwisisa butata bwa mina ku fita mutu ufi kamba ufi, mane ku kopanyeleza ni mina beñi! Ka ku ba mutwaelisi ya iyakatwa mina, u kona ku mi tusa ka nako kaufela haiba mu sutelela ku yena.—Jakobo 4:8.

Batwaelisi ba kwakale “ne ba kona ku  lemuha mukatala kamba ku fokola ko ne ku sa tahiswi ki likezo za ku twaelisa mubili, kono ili ko ne ku tahiswa ki lika ze ñwi ze cwale ka ku sa ikutwa hande mwa munahano, sizuhelwa, ku zwafa, ni ze ñwi cwalo. . . . [Batwaelisi] ne ba na ni tukuluho hahulu kuli mane ne ba kona nihaiba ku lisa babapali kuli ba bone ze ba eza kwa mukunda ni ku ba hakulula ha ne ku tokwahala cwalo.”

Kana fokuñwi mwa ikutwanga ku katala kamba ku fokola kabakala matata ni miliko ya lifasi le? Jehova ka ku ba mutwaelisi wa mina, wa iyakatwa hahulu mina. (1 Pitrosi 5:7) U lemuha kapili bufokoli kamba mukatala wa kwa moya ku mina. Nihaike Jehova wa kuteka tukuluho ya luna ya ku iketela za ku eza, wa lu fanga tuso ni kalimelo ye swanela kakuli u bata kuli lu pile hande ku ya ku ile. (Isaya 30:21) Ka nzila ifi? Ka Bibele ni lihatiso za litaba za mwa Bibele, ka maeluda ba mwa puteho ba ba tiile kwa moya, ni ka mizwale ba luna ba ba lilato.

Ku “Iswala mwa Linto Kaufela”

Kaniti ku kondisa lika ne ku tokwa lika ze ñata ze fita ku ba fela ni mutwaelisi yo munde. Ne ku itingile hahulu fa ku tabela ku itwaelisa kwa yena mubapali ka sibili. Ku itwaelisa k’o ne si ko ku bunolo kakuli ne ku kopanyeleza ku sa eza tobali ni ku sa icela fela lico za mifuta kaufela. Horace, muloki wa mwa lilimo za mwanda wa pili B.C.E., n’a ize babapali “ne ba ambuka basali ni veine” kuli “ba pete mulelo o ne ba lakaza ku peta.” Mi ka ku ya ka muituti wa litaba za Bibele ya bizwa F. C. Cook, babapali ne ba na ni ku ba ni “buiswalo [ni] ku sa icela-cela fela lico . . . ka likweli ze lishumi.”

Paulusi n’a itusisize muinelo w’o kwa ku bapanya lika ha n’a ñolezi Bakreste ba kwa Korinte ye n’e li fakaufi ni kasholondondo ko ne li ezezwanga Lipapali za Isthimia, mi batu ba kwateñi ne ba ziba hahulu ka za lipapali zeo. N’a ize: “Mutu ni mutu ya lakana ku wina, u iswala mwa linto kaufela.” (1 Makorinte 9:25) Bakreste ba niti ba ambuka mipilelo ya mwa lifasi ye masila ya ku lata sifumu ni buhule. (Maefese 5:3-5; 1 Joani 2:15-17) Mikwa ya buhedeni ni ye si ya ka Mañolo ni yona i lukela ku feliswa ni ku yoliswa ka mikwa ye swana ni ya Kreste.—Makolose 3:9, 10, 12.

Zeo li kona ku eziwa cwañi? Mu lemuhe kalabo ya n’a file Paulusi ka swanisezo ye m’ata: “Ni eza mubili wa ka ka tata, n’itapiseza ona; ni sa ezi cwalo, ni ka suhana ni fumana kuli ha ni lutile ba bañwi, na, ni ka ba muhaniwa.”—1 Makorinte 9:27.

Paulusi n’a bulezi sisupo se situna f’o. N’a sa babazi ku ikutwisa butuku. Kono n’a itumelela kuli lizwalo la hae ne li itwanisanga. Fokuñwi, n’a ezanga lika za n’a sa batangi ku eza ni ku sa eza za n’a bata ku eza. Kono n’a itiisanga kuli a si ke a komiwa ki bufokoli bwa hae. N’a ‘ezanga mubili wa hae ka t’ata,’ ili ku hatelela luli litakazo ni mikwa ya nama.—Maroma 7:21-25.

Bakreste kaufela ba tokwa ku eza cwalo. Paulusi n’a bulezi ka za ba bañwi ba kwa Korinte be ne ba cincize be ne ba ezanga buhule, ku lapela maswaniso, kalombe, busholi ni ze ñwi cwalo. Ne ba konisizwe kiñi ku cinca? Ne ba konisizwe ki m’ata a Linzwi la Mulimu ni moya o kenile hamoho ni tundamo ya bona ya ku zamaiswa ki zona. Paulusi n’a ize: “Kono mu tapisizwe, kono mu kenisizwe, kono mu beilwe ba ba lukile ka Libizo la Mulena Jesu Kreste, ni ka Moya wa Mulimu wa luna.” (1 Makorinte 6:9-11) Pitrosi ni yena n’a ñozi ze swana ka za be ne ba tuhezi mikwa ye cwalo ye maswe. Ka ku ba  Bakreste, kaufel’a bona ne ba ezize licinceho za luli.—1 Pitrosi 4:3, 4.

Buikatazo Bo Bu Libisizwe Hande

Paulusi n’a swaniselize ku tiya kwa hae ni ku sa keluha mwa ku bata ku peta za kwa moya kuli: “Na lwana, isi ka ku nata mwa moya.” (1 Makorinte 9:26) Mubapali ya cuukile n’a ka libisa cwañi liñindi za hae? Buka ye bizwa The Life of the Greeks and Romans i alaba kuli: “M’ata a ku lwana n’a tokwahala, kono hape ne ku tokwahala ni ku tonela ku lemuha bufokoli bwa ya lwaniwa ni yena. Nto ye ñwi ya butokwa ne li minepelo ya liñindi ye minde ye n’e itutilwe kwa likolo za ku mangana, ni ku wina ka bubebe ya lwaniwa ni yena.”

Ku sa petahala kwa luna ki se siñwi sa lila za luna. Kana lu lemuhile kuli “bufokoli” bwa luna ki bufi? Kana lwa tabela ku ipona mo ba lu bonela ba bañwi—sihulu mw’a kana a lu bonela Satani? Ku eza cwalo ku tokwa ku itatuba h’a buniti ni ku tabela ku cinca. Ku ipuma ku bunolo. (Jakobo 1:22) Ku ikemela mutu h’a fosize ku bunolo. (1 Samuele 15:13-15, 20, 21) Ku eza cwalo ku swana ni ku “nata mwa moya.”

Mwa mazazi a mafelelezo a, ba ba bata ku tabisa Jehova ni ku fumana bupilo ha ba swaneli ku liyeha-liyeha ku keta mwahal’a bunde ni bumaswe, mwahal’a puteho ya Mulimu ni lifasi le li bolile. Ba swanela ku pima ku kukana, ku ba ‘ba lipilu ze peli, ba ba lika-lika mwa linzila za bona kaufela.’ (Jakobo 1:8) Ba si ke ba sinyeza nako ya bona kwa ku bata lika za mbango. Mutu h’a latelela yona nzila ye namile, ya ku sa keluha yeo, u ka ba ni tabo mi ‘zwelopili ya hae i ka lemuhiwa ki batu kaufela.’—1 Timotea 4:15.

Ee, siyano ya Sikreste i sa zwelapili. Jehova, yena Mutwaelisi wa luna yo Mutuna, ka lilato u fa ketelelo ni tuso ye tokwahala kuli lu kone ku tiya, mane kwa mafelelezo ni ku yo tula. (Isaya 48:17) Sina babapali ba kwakale, lu tokwa ku ba ni buikalimelo, buiswalo, ni ku sa keluha mwa ndwa ya luna ya tumelo. Buikatazo bwa luna bo bu libisizwe hande bu ka tahisa mupuzo o mutuna.—Maheberu 11:6.

[Mbokisi fa likepe 31]

‘Mu Mu Toze Oli’

Ha ne ku twaeliswanga babapali mwa Greece ya kwakale, ku na ni kalulo ye n’e petiwanga ki mutozi. Musebezi wa hae ne li wa ku toza oli fa mibili ya banna be ne ba ka tuha ba kala ku eza za ku itwaelisa. Hatiso ye bizwa The Olympic Games in Ancient Greece i li: Batwaelisi “ne ba lemuhile kuli ku pikita hande misifa pili likezo za ku itwaelisa li si ka kalisa kale ne ku tusa, ni kuli mubapali ya tandile nako ye telele inge a itwaelisa, ha s’a felize, ku pikita hande misifa ka ku iketa ne ku tusa kwa ku pumula hanyinyani-hanyinyani.”

Sina ku toza oli luli fa mubili wa mutu ha ku kona ku toba ni ku folisa, ku taluseza “mubapali” wa Sikreste ya katezi Linzwi la Mulimu ku kona ku hakulula, ku omba-omba, ni ku mu folisa. Kacwalo, ka ketelelo ya Jehova, banna-bahulu ba puteho ba susuezwa ku lapelela mutu ya cwalo, ili ku ‘mu toza oli ka Libizo la Mulena’ ka swanisezo. Nto yeo i tusa hahulu kwa ku folisa mutu kwa moya.—Jakobo 5:13-15; Samu 141:5.

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Sitabelo ha se si filwe, babapali ne ba konka kuli ne ba itwaelize ka likweli ze lishumi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Musée du Louvre, Paris

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

Ka tumelezo ya ba British Museum