Kana Satani—Ki Wa ku Ikupulela Fela Kamba Ki Sibangoki Se Si Li Teñi Luli?

BATU ba kalile kale-kale ku nahanisisa simuluho ya bumaswe. Buka ye bizwa A Dictionary of the Bible, ye ñozwi ki James Hastings, i li: “Ku zwa kwa makalelo-kalelo, batu ne ba talimani ni kukuezo ye ne ba sa koni ku zamaisa, ili ye n’e na ni m’ata a ku sinya.” Buka yeo hape i li: “Batu ba kwa makalelo ka taho ne ba kalile ku batisisa simuluho ya yona, mi ba fita fa ku utwisisa kuli kukuezo yeo ni likezahalo ze ñwi za ka taho li na ni butu.”

Ka ku ya ka bocaziba ba litaba za kale, tumelo mwa milimu ya sidimona ni mwa mioya ye maswe ne i li teñi ni kwa makalelo-kalelo a Mesopotamia. Mababilona baikale ne ba lumela kuli sibaka sa ba ba shwile, kamba “naha ko ba yelela bafu,” ne i okamelwa ki Nerigali, mulimu o buhali o n’o bizwa kuli “ya cisa batu mwa mulilo.” Hape ne ba saba badimona, mi ne ba lika ku ba ombalisa ka lipina za silelezo. Kwa milimu ya Maegepita, Set ne li ona mulimu wa bumaswe, “o n’o taluswa kuli u na ni sibupeho sa singolongoma sa ngo ye sisani ili ye bondokile, lizebe ze namile, ze likanelela mwa butelele ni mwa busia, ni muhata wa mafata ili o andalalile.”—Ki mo i bulelela buka ya Larousse Encyclopedia of Mythology.

Nihaike Magerike ni Maroma ne ba na ni milimu ya sishemo ni ya situhu, ne ba si na mulimu o fita ye miñwi kwa situhu. Baluti ba bona ne ba luta kuli ku na ni likukuezo ze peli ze kangisana. Ku muluti ya bizwa Empedocles, likukuezo zeo ki Lilato ni Mipingo. Plato yena n’a luta kuli lifasi li na ni “Mioyo” ye mibeli, o muñwi u tahisa bunde mi o muñwi ona ki bumaswe. Ka mw’a bulelela Georges Minois mwa buka ya hae ye li Le Diable (Diabulosi), “mwa bulapeli bwa sihedeni bwa Magerike ni Maroma baikale, ne ku sa lumelwi kuli Diabulosi u teñi.”

Mwa Iran, bulapeli bwa Zoroaster ne bu luta kuli mulimu o pahami o bizwa Ahura Mazda, kamba Ormazd, n’o bupile Angra Mainyu, kamba Ahriman, ya n’a ketile ku eza bumaswe mi kacwalo a ba yena Moya o Sinya, kamba Musinyi.

Bulapeli bwa Majuda ne bu talusa ka bunolo Satani kuli ki yena Sila sa Mulimu se si tahisize sibi. Kono lilimo-limo ha li fitile, ba mu talusa ka ku ya ka mihupulo ya sihedeni. Buka ya Encyclopaedia Judaica i li: “Lilimo za B.C.E. ha li y’o felanga, . . . ne se ku bile ni cincehotuna. Mwa nako yeo, bulapeli [bwa Majuda] . . . bwa kala ku ba ni litumelo ze ñata za kuli ku na ni lika ze peli ze lwanisana, ili ku lumela kuli Mulimu hamoho ni likukuezo za bunde ni niti ne li  lwaniswa mwa lihalimu ni fa lifasi ki likukuezo za bumaswe ni buhata. Ku bonahala kuli seo ne si tisizwe ki bulapeli bwa Peresia.” Buka ye bizwa The Concise Jewish Encyclopedia i li: “Silelezo kwa [badimona] kuti ne i konahaliswa ki ku mamela litaelo ni ku itusisa liunduma.”

Tuto ya Bukreste Bwa Bukwenuheli

Sina bulapeli bwa Majuda ha ne bu lumezi mwa litumelo ze si za mwa Bibele ka za Satani ni madimona, Bakreste ba bakwenuheli ni bona ne ba ipangezi litumelo za bona ze si za ka Mañolo. Buka ya The Anchor Bible Dictionary i li: “Ye ñwi ya lituto za kwaikale ze tulile tikanyo ne li ya kuli Mulimu n’a liuluzi batu ba hae ka ku lifa Satani kuli a ba lukulule.” Tuto yeo ne i shaezwi ki Irenaeus (wa mwa lilimo za ma-100 C.E.). Tuto yeo ne i til’o ekezwa ki Origen (wa mwa lilimo za 200 C.E.), ya n’a pihelezi kuli “diabulosi n’a bile ni m’ata a ka mulao fahalimw’a batu” ni kuli “lifu la Kreste . . . n’e li tiululo ye n’e lifilwe ku diabulosi.”—Ki mo i bulelela buka ya History of Dogma, ya Adolf Harnack.

Buka ya The Catholic Encyclopedia i li, “ibat’o ba ka lilimo ze sikiti [tuto ya kuli tiululo ne i lifilwe ku Diabulosi] ne i petile ze tuna mwa simuluho ya lituto za bulapeli,” mi ne i zwezipili ku ba ye ñwi ya litumelo za keleke. Bañoli ba Keleke ba bañwi, hamoho ni Augustine (354-430 C.E.), ne ba amuhezi tuto yeo ya kuli Satani n’a lifilwe tiululo. Kwa nalulelule, lilimo za ma-1100 C.E. ha li t’o fitanga, bocaziba ba tuto ya Katolika bo Anselm ni Abelard ba fita fa ku utwisisa kuli sitabelo sa Kreste ne li tifo ku Mulimu, isi ku Satani.

Litumelo za Kwaikale

Nihaike kuli fa buñata bwa mikopano ya Keleke ya Katolika ne ku sa ambolwi ni hanyinyani taba ya Satani, ka 1215 C.E., kwa Mukopano wa Bune wa Lateran ne ku tahisizwe nto ye bizwa mwa buka ya New Catholic Encyclopedia kuli ki “zibahazo ye tuna ya tumelo.” Tuto 1 i li: “Diabulosi ni badimona ba bañwi ne ba bupilwe ki Mulimu ba li ba bande, kono ba ikeza baezalibi.” I bulela hape kuli ba tukufalezwi hahulu mwa ku lika batu. Taba yeo ne i katalize hahulu batu ba bañata ba mwa miteñi yeo. Ne ba ize Satani ki yena ya n’a tahisa nto kaufela ye n’e bonahala ku ba ye sienyi, inge cwalo butuku bo bu sa zibahali, lifu la ka sipundumukela, kamba ku sa ba ni kutulo ye nde. Ka 1233 C.E., Papa Gregory IX n’a file milao i sikai ya bupapa ye hanyeza bakeluhi, mi o muñwi wa milao yeo n’o hanyeza ba Lusifa, ba ba twi ki balapeli ba Diabulosi.

Tumelo ya kuli Diabulosi kamba badimona ba hae ne ba kona ku kena ku mutu ne i tahisize kuli batu kai ni kai ba ikalelwe, ili ku ba ni sabo ye tuna ya ku saba mabibo ni buloi. Ku kala ka lilimo za ma-1200 ku isa ku za ma-1600, sabo ya ku saba baloi ya yamba Yurope mi ya y’o fitiswa kwa North America ki batu ba kwa Yurope be ne ba iz’o busa North America. Nihaiba baeteleli ba Protestanti, bo Martin Luther ni John Calvin, ne ba lumelelize ku zuma baloi. Mwa Yurope, Kuta Ye Lwanisa Bukeluhi ni likuta za silifasi ne li talima mizeko ya ku zekisa baloi ili ye n’e tomile fela fa litaba za mabulatwi kamba fa litamilikezo ze lunya. Hañata bonalimai ne ba tukufazwa hahulu ili ku ba hapeleza ku itumelela mulatu.

Be ne ba fumanelwa mulatu ne ba kona ku atulelwa lifu la ku ciswa mwa mulilo, mi mwa England ni Scotland, ne ba kona ku bondiwa. Ka za palo ya bafu bao, buka ya The World Book Encyclopedia i li: “Ku zwa ka 1484 ku isa 1782, ba bañwi ba bocaziba ba litaba za kwakale ba talusa  kuli keleke ya Sikreste ne i bulaile basali ba ba bat’o eza 300,000 ka taba ya buloi.” Haiba Satani ki yena ya n’a tisize kozi ya kwakale yeo, n’a itusisize bomañi—bonalimai bao kamba balapeli ba liñañeli be ne ba ba swenyize?

Ku Lumela Kamba ku Sa Lumela kwa Cwale

Mwa lilimo za ma-1700, kwa zuha tukiso ye bizwa Enlightenment (Monyehelo), ye n’e shaela kuli mutu ni mutu u lukuluhile ku inahanela za hae. Buka ya Encyclopædia Britannica i li: “Tuto ya Monyehelo ya ba silifasi ni ba bulapeli ne i lika ku felisa tumelo ya Sikreste ya za diabulosi, kakuli kuti tumelo yeo ne i tahisizwe ki litumelo za buhata za mwa miteñi ya kwamulaho.” Keleke ya Katolika ne i si ka kuza fela f’o. Kwa Mukopano wa Vatican wa Pili (wa ku zwa 1869 ku isa 1870), keleke ne i kutezi ku bulela kuli yona y’a lumela kuli Satani Diabulosi u teñi, mi ya atula cwalo hape kwa Mukopano wa Vatican wa Bubeli (wa ku zwa 1962 ku isa 1965), nihaike ne si ka buikolwiso.

Buka ye bizwa New Catholic Encyclopedia i lumela kuli ka mulao, “Keleke i mwa tamo ya ku lumela kuli mangeloi ni badimona ba teñi.” Kono Théo, dikishinari ya Sifura ya za litumelo za Katolika, i paka kuli “Bakreste ba bañata kacenu ba hana ku tama diabulosi mulatu wa ku tahisa bumaswe mwa lifasi.” Mwa lilimo za cwanoñu fa, bocaziba ba bulapeli bwa Katolika se ba bile ni maseme mwa taba yeo, ili ku bona teñi kuli ha ba lwanisi tuto ya ka mulao ya Katolika ni kuli ha ba lwanisi mibonelo ya ba miteñi ye. Buka ya Encyclopædia Britannica i li: “Tuto ya Sikreste ye lumeleza mihupulo ye miñata i hanelela ku luta kuli ze i bulela Bibele ka za Satani ki ‘swanisezo fela’—kuli ki ku lika ku itusisa litumelo za buhata mwa ku talusa buniti ni butuna bwa bumaswe bo bu mwa pupo.” Ka za Maprotestanti, hatiso yeo i li: “Tuto ya Maprotestanti ye lumeleza mihupulo ye miñata ya miteñi ye, i hanelela ku hana kuli ha ku tokwahali ku lumela kuli diabulosi ki mutu.” Kono kana Bakreste ba niti ba swanela ku nga kuli ze i bulela Bibele ka za Satani ki “swanisezo fela”?

Zeo Mañolo A Luta

Lituto za mihupulo ya batu ni za bulapeli ha li si ka talusa hande simuluho ya bumaswe sina mo i talusezwa mwa Bibele. Zeo Mañolo a li bulela ka za Satani li tusa hahulu kwa ku utwisisa simuluho ya bumaswe ni ya manyando a’ swenya batu, hamoho ni libaka mifilifili ye maswe-maswe ha i ya i tunafala silimo ni silimo.

Ba bañwi ba kana ba buza kuli: ‘Haiba Mulimu ki yena Mubupi yo munde ili ya lilato, n’a ka bupelañi sibupiwa sa moya se si lunya, yena Satani?’ Bibele i fa sikuka sa kuli misebezi kaufela ya Jehova Mulimu i petehile ni kuli libupiwa  za hae kaufela ze nahana li filwe tukuluho ya ku pila mo li latela. (Deuteronoma 30:19; 32:4; Joshua 24:15; 1 Malena 18:21) Kacwalo, ku lukela ku ba kuli mutu wa moya ya n’a fetuhile Satani, ha n’a bupilwe n’a li ya petehile ni kuli a biuka ka bomu mwa nzila ya niti ni ku luka.—Joani 8:44; Jakobo 1:14, 15.

Ka linzila ze ñata, buipanguli bwa Satani bu swana ni bwa “mulena wa Tire,” ya n’a lokilwe ku ba “yo munde ku feleleza” ni kuli ‘n’a lukile mwa mizamao ya hae isali a pepwa, ku isa fo bu mu fumanela bumaswe.’ (Ezekiele 28:11-19) Satani n’a si ka hanyeza m’ata a Jehova kamba taba ya kuli ki Yena Mubupi. N’a ka ezezañi cwalo? Esi Mulimu ki yena ya n’a mu bupile? Kono sa n’a hanyelize Satani ne li mubusezo wa Jehova. Mwa simu ya Edeni, Satani n’a akalelize kuli Mulimu n’a tima bo munna ni musali ba pili tukelo ya bona ili fo ne ku itingile buiketo bwa bona. (Genese 3:1-5) N’a konile ku shonga bo Adama ni Eva ku ipangula kwa puso ye lukile ya Jehova mi kacwalo bona ni ba ba simuluhile ku bona ba kenelwa ki sibi ni lifu. (Genese 3:6-19; Maroma 5:12) Kacwalo Bibele i bonisa kuli Satani ki yena ya labuzi manyando a’ swenya batu.

Nako ye ñwi pili Munda u si ka taha kale, mangeloi a mañwi ne a likanyisize buipanguli bwa Satani. Ne a ipile mibili ya nama kuli a shengule bana ba basizana ba batu. (Genese 6:1-4) Munda ha n’o tile, mangeloi a’ sa utwi ao a kutela kwa liluko la kwa moya kono isiñi kwa “bunduna bwa ona” ni Mulimu mwa lihalimu. (Juda 6) Ne a kokobelizwe, ili ku beiwa mwa muinelo wa lififi la kwa moya le linsu bwi! (1 Pitrosi 3:19, 20; 2 Pitrosi 2:4) Ne a fetuhile badimona, a tuhela ku sebeza mwatas’a tamaiso ya Jehova mi a ba mwatas’a Satani. Niha ku bonahala kuli badimona ha ba sa kona ku ipa mibili ya nama, ba sa kona ku zamaisa hahulu minahano ni bupilo bwa batu, mi kaniti ki bona ba ba labula buñata bwa mifilifili ye lu bona kacenu.—Mateu 12:43-45; Luka 8:27-33.

Puso ya Satani I Tuha I Fela

Kw’a iponelwa hande kuli mioya ye maswe i teñi mwa lifasi kacenu. Muapositola Joani n’a ñozi kuli: “Lifasi kamukana li lapalezi mwatas’a ya maswe.”—1 Joani 5:19.

Kono bupolofita bwa mwa Bibele bo bu talelelizwe bu bonisa kuli Diabulosi u ekeza kwa matata fa lifasi kakuli w’a ziba kuli “nako ya hae ki ye nyinyani” ya ku undunganya lifasi a si ka notelwa kale. (Sinulo 12:7-12; 20:1-3) Puso ya Satani ha i ka fela, ku ka ba ni lifasi le linca la ku luka, ili m’o miyoko, lifu, ni butuku li kabe “li felile.” F’o, se si latwa ki Mulimu si ka ‘ezwa mwa lifasi, mo si ezezwa kwa lihalimu.’—Sinulo 21:1-4; Mateu 6:10.

[Maswaniso a fa likepe 4]

Mababilona ne ba lumela ku Nerigali (kwa nzohoto luli), mulimu o buhali; Plato (kwa nzohoto) n’a lumela kuli ku na ni “Mioyo” ye mibeli ye kangisana

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece

[Maswaniso a fa likepe 5]

Bo Irenaeus, Origen, ni Augustine ne ba lutile kuli tiululo ne i lifilwe ku Diabulosi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Origen: Culver Pictures; Augustine: Ku zwelela mwa buka ya Great Men and Famous Women

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Sabo ya ku saba baloi ne i bulaisize likiti-kiti za batu

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Ku zwelela mwa buka ya Bildersaal deutscher Geschichte