Ze Ezahezi mwa Bupilo

Ne Lu Si Ka Tuhela Musebezi wa Luna

KA MO LI KANDEKEZWI KI HERMANN BRUDER

Ne ni na ni ku keta mwahal’a lika ze peli fela: ku sebeza lilimo ze ketalizoho mwa kopano ya masole ya French Foreign Legion kamba ku lengiwa mwa tolongo ya kwa Morocco. Ni kupa ku talusa mo ne ni ipumanezi mwa likayamana leo.

NE NI pepezwi kwa Germany, mwa tolopo ya Oppenau, ka 1911, ili lilimo ze talu fela Ndwa ya Lifasi ya I i si ka tumbuka kale. Bashemi ba ka bo Joseph ni bo Frida Bruder, ne ba lu pepile lu li bashimani ni basizana b’a 17. Na ne ni li wa bu 13.

Za kale hahulu ze ni sa hupula ki ku buha sikwata sa masole be ne ba liza milupa be ne ba caula mwa likululutuna la mwa tolopo ya luna. Ka ku tabiswa ki pina ya bona ya ku caula, na latelela baopeli bao kwa sitishini mi na yo bona Bondate ni banna ba bañwi ba ba tinile liapalo za sisole ha ba kwela sitima. Sitima ha si funduka, basali ba bañwi be ne ba li fa siteshini sa sitima ba kala ku cipita. Ku zwa fela f’o, muprisita wa luna a fa ngambolo ye telele mwa keleke mi a bala mabizo a banna ba bane be ne ba shwezi ku lwanela naha ya luna. A talusa kuli, “Ka nako ye ba kwa lihalimu.” Musali ya n’a ni yemi bukaufi a welela.

Bondate ba yambula butuku bwa musululo bo bu bizwa typhoid fever ha ne ba nze ba lwana ni ba Russia. Ne ba til’o fita kwa ndu inze ba honehile maswe mi kapili-pili ba yo swaliwa mwa sipatela. Muprisita yo a li, “U ye kwa ndu ya milapelo ye kwatuko ni mabita u yo lapela Tapelo ya Mulena h’a 50 ni Tapelo ya Lumela Maria h’a 50. Mi bondat’aho ba ka fola.” Na yo eza mwa n’a laelezi, kono lizazi le li tatama  Bondate ba timela. Ndwa ne li nto ye utwisa hahulu butuku niheba ku mwanana.

Mo Ne Ni Zibezi Niti

Mwahal’a nako ya fo ne i felezi Ndwa ya Lifasi ya Pili ni fo ne i kalezi ya Bubeli, ne ku li t’ata ku fumana musebezi mwa Germany. Kono ha se ni felize sikolo ka 1928, na yo fumana musebezi wa bulimi mwa tolopo ya Basel, kwa Switzerland.

Ne ni li Mukatolika ya tiile inge Bondate. Mulelo wa ka ne li wa ku ya kwa India ku yo sebeza mwa kopano ya Capuchin ya ba ba itamile ku za bulapeli. Munyan’a ka Richard, ya n’a li yo muñwi wa Lipaki za Jehova, ha utwa milelo yeo, a tama musipili o ipitezi wa ku taha kwa Switzerland ku to lika ku ni eleza. A to ni lemusa kuli ku sepa batu ku lubeta, sihulu ba bahulu ba bulapeli, mi a ni susueza ku bala Bibele ni ku sepa fela yona. Nihaike ne ni honona, na fumana Testamente ye Nca mi na kala ku i bala. Nako ha inze i ya, na lemuha kuli buñata bwa ze ne ni lumela ne li lwanisana ni lituto za Bibele.

Muta o muñwi la Sunda ka 1933, ha ne ni li kwa ndu ya Richard, kwa Germany, a ni zibahaza ku bosinyalana be ne ba li Lipaki za Jehova. Ha ne ba zibile kuli ne ni bala Bibele, ba ni fa bukanyana ye li The Crisis. * Ha ni to tuhelanga ku bala bukanyana yeo ne se ibat’o ba fahal’a busihu. Ne ni kozwi kuli ne ni fumani niti!

Lipaki za Jehova mwa Basel ne ba ni file livolyumu ze peli za buka ya Studies in the Scriptures* hamoho ni limagazini ni lihatiso ze ñwi. Ka ku tabiswa ki ze ne ni balile, na ya ku muprisita wa keleke ya hesu ku yo mu kupa kuli a takule libizo la ka mwa buka ya mabizo ya kwa keleke. Muprisita a filikana maswe mi a ni lemusa kuli ne ni li mwa kozi ya ku felelwa ki tumelo. Kono luli ne ni si ka latehelwa ki tumelo. Lwa pili mwa bupilo bwa ka, ne ni kalile ku hulisa tumelo ya niti.

Kwa mafelelezo a viki yeo, mizwale ba kwa Basel ne ba lela ku yo kutaleza kwa buse bwa museto, ili mwa France. Muzwale yo muñwi a ni taluseza kuli ne ni si ka memiwa ku ya kakuli kona ha ne ni sa zo taha mwa puteho. Ka ku sa zwafa, na talusa takazo ya ka ye tiile ya kuli ni kalise ku kutaza. Ha se ni ambozi ni eluda yo muñwi, a ni fa kalulo ya simu mwa Switzerland. La Sunda na shituka, mi ka njinga na liba kwa kanzinyana ka ka bapani ni Basel, inze ni lwezi libuka ze ne, limagazini ze 28, ni libroshuwa ze 20 mwa mukotana wa ka wa mwa sebelezo. Ha ni yo punya, buñata bwa batu ba mwa minzi ne ba sa li mwa keleke. Niteñi, 11 kiloko ha i to kwananga, ne se ni felize lihatiso kaufela ze ne ni shimbile.

Ha ne ni bulelezi mizwale kuli ne ni bata ku kolobezwa, ba ambolisana hahulu ni na mi ba ni buza lipuzo za ku batisisa ka za niti. Ne ni susumelizwe ki tukufalelo ni busepahali bwa bona ku Jehova ni kopano ya hae. Bakeñisa kuli ne li maliha, muzwale yo muñwi a ni kolobeza mwa sitapelo sa mwa ndu ya eluda yo muñwi. N’a hupula nyakalalo ye tuna ye ne ni ikutwile ni ku tiiswa hahulu. F’o ne li ka 1934.

Ku Sebeza kwa Famu ya Mubuso

Mwa 1936, na utwa kuli Lipaki za Jehova ne ba lekile mubu mwa Switzerland. Na ifana ku yo sebeza kwateñi sina mulimi. Na nyakalala hahulu ha ne ni memilwe ku yo sebeleza kwa Famu ya Mubuso kwa Steffisburg, ili likilomita ze 30 ku zwa kwa Bern. Ha ne ku  konahalanga ne ni yo tusanga hape ba bañwi ku eza misebezi ya bona kwa famu. Mwa Betele ne ni itutile butokwa bwa ku ba ni moya wa swalisano.

Poto ya Muzwale Rutherford kwa famu ka 1936 ne i bile kezahalo ye ipitezi mwa lilimo za ka fa Betele. Ha n’a boni butuna bwa matamankisi ni ku nuna kwa licalo za luna, a menya mi a bonisa ku tabela. N’a li muzwale yo munde luli!

Ha se ni sebelize kwa famu yeo ka lilimo ze fitelela nyana lilimo ze talu, kwa baliwa liñolo ka nako ya mukushuko le ne li zwa kwa sibaka sa tamaiso sa Lipaki za Jehova kwa United States. Mwa liñolo leo kwa koñomekwa za butokwa bwa musebezi wa ku kutaza mi kwa memiwa be ne ba itakaleza kaufela ku yo sebeleza kwa linaha li sili sina mapaina. Na itatela ku sina ku kata-kata. Mwa May 1939 na fiwa ku yo sebeleza kwa Brazil!

Ka nako yeo, ne ni kopanela mwa puteho ya Thun, bukaufi ni Famu ya Mubuso. La Sunda, sikwata sa luna ne si na ni ku yo kutazanga mwa malundu a Alps, ili musipili o tanda lihora ze peli ka njinga ku zwa mwa Thun. Margaritha Steiner n’a li mwa sikwata seo. Kapili-pili na kenelwa ki muhupulo wa kuli: Esi Jesu n’a lumile balutiwa ba hae ka bubeli, ka bubeli? Mwa ku ambola ha ni to bulelela Margaritha kuli ne ni filwe ku yo sebeleza kwa Brazil, a talusa kuli ni yena n’a lakaza ku yo sebeleza ko ku na ni butokwi bo butuna. Lwa nyalana la July 31, 1939.

Ku Tibelela Ko Ku Si ka Libelelwa

Kwa mafelelezo a August 1939, lwa kwela sisepe ku zwa kwa Le Havre, mwa France, ku ya kwa Santos, mwa Brazil. Mizuzu kaufela ya mwa sisepe mo ku kwana batu ba babeli ne i tezi kacwalo lwa ina mutu ni mutu mwa muzuzu u sili. Ha ne lu zamaya cwalo, lwa amuhela makande a kuli ba Great Britain ni France ba bata ku lwanisa Germany. Batu ba kwa Germany b’a 30 be ne ba li mwa sisepe ha ba utwa taba yeo ba kwangula pina ya naha ya Germany. Kezo yeo ya filikanya hahulu muzamaisi wa sisepe mi a sikulula sisepe ni ku yo si fweka kwa Safi, mwa Morocco. Bazamai be ne ba na ni mañolo a ku zamaya ni ona a kwa Germany ne ba filwe mizuzu ye ketalizoho ya ku longoka. Ni luna ne lu na ni ku longoka.

Lwa iswa kwa polisi ko ne lu il’o ina lizazi mutumbi mi ku tuha f’o lwa longiwa mwa simbasi sa kale mi lwa iswa kwa tolongo ya kwa Marrakech, ili musipili o tanda likilomita ze 140. Kwa latelela ki mazazi a’ t’ata. Litokisi za luna ne li tezi hahulu ni ku fifala. Simbuzi se ne si itusiswa, ili musima o yepilwe fa bulilo, kamita ne si fasa. Mañi ni mañi n’a filwe saka ye silafezi ya ku lobalanga fateñi, mi busihu, lipeba ne li lu lumakanga kwa mahutu. Ne lu fiwa lico habeli ka zazi, ze n’e sulelwa mwa singongolo se si na ni mafumi.

Na bulelelwa ki lisole kuli ne ni ka lukululwa ha ne ni ka lumela ku sebeza lilimo ze ketalizoho mwa kopano ya masole ya French Foreign Legion. Ha ne ni hanile, na kwalelwa mwa mukoti lihora ze 24. Buñata bwa nako yeo kaufela ne ni sweli ku lapela.

Hamulaho wa mazazi a 8, bazamaisi ba tolongo yeo ba ni lumeleza ku bona Margaritha hape. N’a ñwañulukile hahulu, mi a lila maswe. Na lika ka t’ata ku mu tiisa pilu. Lwa tosangiswa ni ku tutisezwa kwa Casablanca ka sitima, kwa n’a izo lukululelwa Margaritha. Na iswa kwa tolongo ya kwa Port Lyautey (ye s’e bizwa Kenitra), ili musipili wa likilomita ze bat’o ba ze 180. Ndumeleti wa Switzerland a bulelela Margaritha kuli a kute kwa Switzerland, kono ka busepahali a hana ku ni siya. Likweli ze peli ze ne ni inzi kwa Port Lyautey, n’a tahanga ka zazi ku zwa kwa Casablanca ku to ni potela ni ku ni tiseza lico.

Mwa silimo se ne si felile, Lipaki za Jehova ne ba hasanyize buka ye li Kreuzzug gegen das Christentum (Ndwa ya ku Lwanisa Bukreste) ya ku zibisa nyangela kuli Lipaki ha ba ikenyi mwa puso ya ba Nazi. Ha ne ni sa li mwa tolongo cwalo, ofisi ya mutai ya Lipaki za Jehova mwa Bern ya ñolela ba muuso wa France ni ku lumela hamoho ni buka yeo ili ku bonisa kuli ne lu si ba Nazi. Margaritha ni yena n’a ezize  musebezi o mutuna wa ku yo potelanga ba muuso ili ku yo lika ku ba kolwisa kuli ne lu si na mulatu. Kwa mafelelezo, ili kwa ku fela kwa silimo sa 1939, lwa lumelezwa ku zwa mwa Morocco.

Ha se lu fundukile hape ku liba kwa Brazil, lwa utwa kuli lisepe za ndwa za Majelemani ne li lwanisa lisepe ze n’e fita mwa liwate la Atlantic ni kuli ne lu leliwa ku tasezwa. Nihaike sisepe sa luna se si bizwa Jamaique ne li sa libyana, ne si comatekilwe litobolo kwa litusi la kwapili ni la kwamulaho. Musihali, muzamaisi wa sisepe na nz’a si picaukisa ni ku zwelapili ku tunyakisa musili. Busihu ne lu zamaya mwa simbwi kuli Majelemani ba si ke ba lu bona. Ne lu ikutwile ku imuluha luli ha ne lu izo fweka fa likamba la Santos, mwa Brazil, la February 6, 1940, ili hamulaho wa likweli ze ketalizoho ku zwa kwa Yurope!

Ku Kena Hape mwa Tolongo

Pili ne lu il’o kutaleza kwa Montenegro, ili tolopo ya mwa sibaka se si bizwa Rio Grande do Sul, se si kwa mboela wa Brazil. Ku bonahala kuli ba bahulu ba bulapeli ne ba zibisizwe kuli lu tile. Hamulaho wa ku kutaza lihora ze peli fela, mapokola ba to lu tama ni ku lu amuha lika za luna ze cwale ka matapa a lingambolo za Bibele, libuka za luna kaufela, mane ni mikotana ya luna ya mwa simu ya litalo la kamele ye ne lu lekile kwa Morocco. Kwa polisi ne lu libelezwi ki muprisita ni likwambuyu wa Mujelemani. Ba teeleza kwa ngambolo ya Muzwale Rutherford ye n’e lizwa ki yo muhulu wa mapokola fa mushini wa luna wa ku lizeza matapa. Muzwale Rutherford n’a bulela ka ku nonga luli! Ha fita fa kalulo ye n’e bulela za Vatican, muprisita a filikana hahulu mi a ikema.

Ka kupo ya bishopu wa Santa Maria, mapokola ba lu tutiseza kwa Pôrto Alegre, muleneñi o mutuna mwa naha. Kapili Margaritha a lukululwa mi a yo kupa tuso ku ndumeleti wa naha ya Switzerland. Ndumeleti yo a akaleza kuli Margaritha a kute kwa Switzerland. A hana hape ku ni siya. Kamita Margaritha u bile mulikan’a ka ya sepahala hahulu. Hamulaho wa mazazi a 30 na tosangiswa ni ku lukululwa. Mapokola ba lu fa kuli lu iketele: ku zwa mwa sibaka seo mwahal’a mazazi a’ lishumi kamba “ku tahelwa ki se siñwi.” Ka akalezo ye n’e zwa kwa sibaka sa tamaiso, lwa funduka ku ya kwa Rio de Janeiro.

 “Shangwe Mu Bale Kadi Ye”

Ku si na taba ni makalelo a’ maswe kwa musebezi wa ku kutaza mwa Brazil ao, ne lu tabile luli! Esi mane ne lu pila, mikotana ya luna ne i tezi hape libuka, mi ne lu kona ku kutaza mwa Rio de Janeiro kaufela. Kono ne lu ka kutaza cwañi inze lu sa zibi hande Siputukisi? Ka ku itusisa kadi ya bupaki. Pulelo ya pili ye ne lu itutile ya Siputukisi ya ku itusisa mwa musebezi wa ku kutaza ki ye li “Por favor, leia este cartão” (“Shangwe mu bale kadi ye”). Mi kadi yeo n’e petile ze tuna luli! Mwa kweli i liñwi fela ne lu file libuka ze fitelela 1,000. Buñata bwa be ne ba amuhezi lihatiso za luna hamulaho ba ziba niti. Ka buniti fela, lihatiso za luna ne li file bupaki bo butuna ku fita bo ne lu ka be lu file luna ku si na zona. Seo ne si ni bonisize butokwa bwa ku isanga lihatiso za luna kwa batu ba ba tabela.

Ka nako yeo Rio de Janeiro ne li ona muleneñi o mutuna mwa Brazil, mi taba ya luna ne i amuhelwa hande hahulu kwa liofisi za muuso. Na ka sibili ne ni bile ni tohonolo ya ku yo kutaza likwambuyu ya bona za mali ni likwambuyu ya bona za masole. Ka linako zeo, ne ni iponezi moya wa Jehova ha u sebeza.

Muta o muñwi ha ne ni kutaza mwa miyaho ya fahal’a Rio, na kena mwa sibaka se si bizwa Palace of Justice. Ka nzila ye ñwi, na ipumana mwa muzuzu mo ne ku inzi banna ba ba apezi ze nsu, mi muinelo n’o bonahala inge ki malilo. Na ya ku munna ya n’a bonahala ku kutekeha hahulu mi na yo mu tambeka kadi ya ka ya bupaki. Kanti ne si malilo. Mane ki muzeko o ne ni kaulezi, mi ne ni ambola ku muatuli. A seha ni ku nyateta balibeleli ba hae kuli ba we lipilu. A amuhela ka cisehelo buka ya Children * ni ku fa nubu. Ha ni zwa, yo muñwi wa balibeleli a ni supeza sisupo se si bonahala hande-nde fa munyako, se si li: Proibida a entrada de pessoas estranhas (Ha Ku Lumelezwi ku Kena Ku Si Na Tumelezo).

Simu ye nde hape ne li ya kwa likamba. Muta o muñwi, ne ni fumani muzamaisi wa sisepe ya n’a amuhezi lihatiso a si ka kuta kale kwa liwate. Hamulaho lwa yo mu fumana kwa mukopano. Ba mwa lubasi lwa hae kaufela ne se ba amuhezi niti, mi yena n’a eza zwelopili ye tuna. Nto yeo n’e lu tabisize hahulu.

Kono lika ze ñwi ne li sa zamayi hande. Liñolo la luna la tumelezo ya ku ina mwa naha likweli ze silezi la fela, mi lwa libelela ku kutiswa haesu. Ha se lu ñolezi kwa sibaka sa tamaiso ka za taba yeo, lwa amuhela liñolo le linde ku zwelela ku Muzwale Rutherford, la ku lu susueza ku itiisa ni ku akaleza mo ne lu lukela ku ezeza. Ne lu lakaza ku ina mwa Brazil, mi ka tuso ya caziba wa mulao, lwa kona ku fiwa liñolo la tumelezo ya ku inelela mwa naha ka 1945.

Musebezi wa Nako Ye Telele

Kono zeo li si ka ezahala kale, mweli wa luna Jonathan n’a pepilwe ka 1941, Ruth ka 1943, ni Esther ka 1945. Kuli lu babalele lubasi lwa luna lo ne lu sweli ku hula, na kena mubeleko. Margaritha yena a zwelapili mwa musebezi wa ku kutaza ka nako ye tezi ku fitela a pepa mwan’a luna wa bulalu.

Ku zwa kwa makalelo, ne lu sebezanga hamoho sina lubasi mwa musebezi wa ku kutaza mwa miyaho ya mwa muleneñi, kwa liteshini za litima, mwa makululu, ni kwa likalulo za lipisinisi. La Mukibelo manzibwana ne lu fanga hamoho limagazini za Tora ya ku Libelela ni  Awake!, mi linako zeo ne li tabisanga hahulu luli.

Kwa ndu, mwana ni mwana n’a ezanga musebezi o muñwi ka zazi. Jonathan n’a kenisanga sitofu ni ku kenisa mwa liapehelo. Basizana ne ba kenisanga friji, ku fiyela fa patelo, ni ku polisha liheta za luna. Seo ne si ba tusize ku ituta ku zamaisa hande lika ni ku kona ku ikupulisa za ku eza. Kacenu le, bana ba luna ba sebeza ka t’ata mwa ku babalela malapa ni maluwo a bona, ili nto ye tabisa hahulu, na ni Margaritha.

Hape ne lu libelela banana ku ikuteka kwa mikopano. Mikopano i si ka kalisa kale, ne ba nwanga mezi ni ku ya kwa simbuzi. Mwa mukopano, Jonathan n’a ni inanga ku la nzohoto, Ruth ku la bulyo, mi n’a tatamiwanga ki Margaritha, mi kwa bulyo bwa Margaritha ne ku inanga Esther. Seo ne si ba tusanga ku teeleza hande ni ku fepiwa ka sico sa kwa moya ba sa li banana.

Jehova u fuyozi buikatazo bwa luna. Bana ba luna kaufela ba zwelapili ku sebeleza Jehova ka busepahali ni ku swalisana ka tabo mwa musebezi wa ku kutaza. Ka nako ye Jonathan ki eluda mwa puteho ya Novo Méier, mwa Rio de Janeiro.

Silimo sa 1970 ha si to fitanga, bana ba luna kaufela ne se ba keni mwa manyalo ni ku zwa mwa lapa, kacwalo na ni Margaritha lwa eza keto ya ku yo sebeleza ko ku na ni butokwi bo butuna. Ne lu iz’o kaliseza kwa Poços de Caldas, mwa sibaka se si bizwa Minas Gerais, ili ko miteñi yeo ne ku na ni sikwatanyana sa bahasanyi b’a 19. Ne ni swabile hahulu ha ne ni boni lwa pili sibaka mo ne ba kopanelanga, ili muzuzu wa kwatas’a muyaho o si na mahaulo, o sinyehile hahulu. Kapili-pili lwa kalisa ku bata Ndu ya Mubuso ye nde mi ku si ka fita nako lwa fumana muyaho o munde fa sibaka se sinde. Nto yeo n’e tahisize cinceho ye nde luli! Hamulaho wa lilimo z’e ne ni licika, palo ya bahasanyi ya ekezeha ku fita fa 155. Ka 1989 lwa tutela kwa Araruama, ye mwa Rio de Janeiro, ili ko ne lu izo sebeza lilimo ze 9. Mwahal’a nako yeo ne lu iponezi liputeho ze peli ze nca ha li tomiwa.

Ku Fuyolwa Kabakala ku Sa Tuhela Musebezi wa Luna

Kabakala makulanu ni takazo ya ku ina fakaufi ni bana ba luna, ka 1998, lwa tutela kwa muleneñi wa São Gonçalo, mwa Rio de Janeiro. Ni sa sebeleza teñi k’o sina eluda mwa puteho. Lwa lika ka mo lu konela kaufela ku fumanehanga kamita mwa musebezi wa ku kutaza. Margaritha u lata ku paka kwa batu kwa sintolo se si fakaufi, mi puteho ka sishemo i lu file kalulo ya simu ye fakaufi ni ndu ya luna, ili nto ye lu konisa ku kutaza ka ku ya ka mo mapongo a luna a lu koniseza.

Cwale, na ni Margaritha se lu bile batanga ba Jehova ba ba ineezi ka lilimo ze fitelela 60. Lu ziba hande kuli ha ku na ‘ze busa, nihaiba ze li teñi cwale, nihaiba ze sa ta, nihaiba ze mata, nihaiba bupahamo kamba butasi, nihaiba nto ye ñwi ye bupilwe, ye ka kona ku lu kauhanya ni lilato la Mulimu, le li li teñi ku Jesu Kreste Mulen’a luna.’ (Maroma 8:38, 39) Mi i bile nyakalalo ye tuna luli ku iponela ku kubukanyiwa kwa “lingu ze ñwi,” ba ba na ni sepo ye makaza ya bupilo bo bu sa feli fa lifasi le li petehile, le li tezi pupo ye nde ya Mulimu! (Joani 10:16) Ha ne lu tile ka 1940, mwa Rio de Janeiro ne ku na ni puteho i liñwi fela, ya bahasanyi b’a 28. Kacenu le, se ku na ni liputeho ze 250 ni bahasanyi ba Mubuso ba ba fitelela 20,000.

Ne ku bile ni linako fo ne lu ka be lu kutezi kwa mabasi a luna kwa Yurope. Kono Jehova u lu file ku sebeleza kwanu kwa Brazil. Lu tabile hahulu kuli ha lu si ka u tuhela!

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Kwa Famu ya Mubuso, mwa Steffisburg, kwa Switzerland, kwa mafelelezo a lilimo za mwa ma-1930 (Na ni kwa mafelelezo a kwa lineku la nzohoto)

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Nakonyana lu si ka eza kale sinawenga, ka 1939

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Casablanca mwa lilimo za mwa ma-1940

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Ku kutaza sina lubasi

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ku yanga kamita mwa bukombwa kacenu