Buikatazo bwa ku Toloka Bibele mwa Sigerike sa Miteñi Ye

Ne mu kana mwa komoka ku ziba kuli ne ku ngile nako ni buikatazo bo butuna kuli Bibele i tolokiwe mwa puo ye ba utwisisa batu ba bañata mwa Greece, ili naha yeo fokuñwi i bizwanga kuli simuluho ya tukuluho ya ku inahanela. Kono ki mañi ya n’a ka lwanisa ku hatiswa kwa Bibele ya Sigerike se si bunolo ku si utwisisa? Mutu n’a ka batelañi ku yemisa musebezi wo?

MUTU n’a kana a nahana kuli batu ba ba bulela Sigerike ba litohonolo, kakuli kalulo ye tunanyana ya Mañolo a Kenile ne i ñozwi pili mwa puo ya bona. Niteñi, Sigerike sa miteñi ye, si shutana hahulu ni Sigerike se ne si itusisizwe mwa toloko ya Septuagint ya Mañolo a Siheberu kamba se si mwa Mañolo a Sigerike a Sikreste. Mane, ka lilimo ze 600 ze felile, buñata bwa ba ba bulela Sigerike ba fumani t’ata ku utwisisa Sigerike sa mwa Bibele inge kuli ba bala puo ye ba sa zibi. Manzwi a kale a yolilwe ki a manca, mi puo, milao ya teñi, ni mulukisezo wa mibamba, li cincize.

Libuka za mwa Sigerike ze ñata za mwa lilimo za ma-200 ku isa ma-1500 ki bupaki bwa kuli ne ku ikatalizwe ku toloka Bibele ya Septuagint ku i isa mwa Sigerike si sili. Mwa lilimo za ma-200, bishopu wa Neocaesarea ya bizwa Gregory (c. 213-c. 270 C.E.), n’a tolokile buka ya Muekelesia ya mwa Septuagint ku i isa mwa Sigerike se si bunolo. Mwa lilimo za ma-1000, Mujuda ya bizwa Tobias ben Eliezer ya n’a pila mwa Masedonia, n’a tolokile likalulo za libuka za Septuagint za pili ze ketalizoho, ili ku li isa mwa Sigerike se si bunolo. Mane n’a itusisize ni litaku za Siheberu kabakala Majuda ba kwa Masedonia be ne ba kona fela ku bulela Sigerike mi ni ku bala Siheberu. Toloko ye kwanile ye cwalo ya libuka za Bibele za pili ze ketalizoho ne i hatisizwe mwa Constantinople ka 1547.

Liselinyana Mwahal’a Lififi

Mwa lilimo za ma-1400 Turkey ha se i hapile libaka za batu be ne ba itusisa Sigerike ili za Mubuso wa ba Byzantium, buñata bwa batu ba mwa libaka zeo ne ba siilwe ba si na tuto. Nihaike Keleke ya Orthodox ne i oliswa mwa Mubuso wa ba Turkey, ne i tuhelezi ka bomu batu ba yona ku ba balimi ba ba shebile ili ba ba si na yeloseli. Muñoli wa Mugerike ya bizwa Thomas Spelios n’a bulezi kuli: “Mulelo o mutuna wa Keleke ya Orthodox ni tukiso ya yona ya tuto, ne li ku sileleza mutapi kwa lituto za Mamozilemu ni za Katolika. Kabakaleo, tuto ya Sigerike ne i bonahala ku sa zwelapili.” Mwa lififi le li cwalo, batu ba ba lata Bibele ne ba boni butokwa bwa ku imulula ni ku omba-omba batu bao ba ba ziyelehile ka buka ye mwa Bibele ya Lisamu. Ku zwa ka 1543 ku isa ka 1835, ne ku bile ni litoloko ze 18 za buka ya Lisamu mwa Sigerike se si bunolo.

Toloko ya Sigerike ya pili ye kwanile ya Mañolo a Sigerike a Sikreste ne i lukisizwe mwa silimo sa 1630 ki Maximus Callipolites, mulapeli wa Mugerike wa kwa Callipolis ya n’a itamile bunjilulume. Musebezi wa ku toloka  w’o, n’o zamaisizwe ni ku tusiwa ki Cyril Lucaris, yo muhulu wa mabishopu kwa Constantinople ili ya n’a til’o lika ku tahisa licinceho mwa Keleke ya Orthodox. Kono isali mwa keleke, ne ku na ni be ne ba hanyeza Lucaris ili be ne ba sa lati kuli ku be ni licinceho kamba toloko ifi kamba ifi ya Bibele ya mwa puo ye bunolo. * N’a ngilwe ku ba mubeteki, mi a bondiwa. Niteñi, likopi ze bat’o ba ze 1,500 za toloko ya Maximus ne li hatisizwe ka 1638. Hamulaho wa lilimo ze 34, sitopa sa mabishopu se ne si kopani mwa Jerusalema ku buhisana za toloko yeo, sa zibahaza kuli Mañolo “h’a lukeli ku balwa ki mañi ni mañi, kono a lukela fela ku baliwa ki ba ba nyakisisa litaba ze tungile za kwa moya hamulaho wa ku li batisisa hande.” Seo ne si talusa kuli Mañolo n’a na ni ku baliwa fela ki ba bahulu ba bulapeli ba ba itutile.

Ka silimo sa 1703 Seraphim, mulapeli wa Mugerike wa kwa soli sa Lesbos ya n’a itamile bunjilulume, n’a likile ku hatisa toloko ye bolosozwi ya Maximus mwa London. Ha n’a si ka fiwa mali a n’a sepisizwe ki mubusi wa England, a hatisa toloko yeo ka mali a mwa pokoto ya hae. Mwa manzwi a hae a’ nyangumuna a makalelo, Seraphim n’a koñomekile butokwa bwa kuli “Mukreste kaufela ya tiile” a balange Bibele, mi baeteleli ba keleke n’a ba tamile mulatu wa ku “bata ku pata bumaswe bwa bona ka ku apesa batu kapai fa meto.” Ka ku sa komokisa, ba Orthodox be ne ba mu hanyeza ba mu tamisa mwa Russia ni ku mu lundulela kwa Siberia ili kwa n’a izo shwela ka 1735.

Ka ku bulela za lukupwe lwa kwa moya lwa batu be ne ba bulela Sigerike ka nako yeo, mueteleli wa bulapeli wa Mugerike n’a bulezi cwana ka za toloko ya hasamulaho ya Maximus ili ye n’e bolosozwi: “Bibele ye Kenile ye, i amuhezwi ki Magerike ni batu ba bañwi ka lilato ni takazo ye tuna. Mi ba sweli ba i bala. Mi butuku bo ne ba utwa mwa pilu bu kuyukile, mi tumelo ya bona ku Mulimu . . . i ekezehile.” Kono, baeteleli ba bona ba bulapeli ne ba saba kuli batu ha ba ka utwisisa Bibele, litumelo ni likezo ze lwanisana ni Mañolo za ba bahulu ba bulapeli bao ne li ka beiwa fa ngandaleza. Kacwalo, ka 1823 ni ka 1836, yo muhulu wa mabishopu kwa Constantinople a fa taelo ya ku cisa likopi kaufela za litoloko ze cwalo za Bibele.

Mutoloki Y’a Bundume

Ka nako yeo ya bulwanisi bo butuna ni takazo ye tuna ya ku ziba Bibele, ne ku tile mutu ya tumile ya n’a ka tusa hahulu kuli Bibele i tolokiwe mwa Sigerike se si bulelwa hahulu. Ndume yo n’e li Neofitos Vamvas, caziba wa lipuo y’a kutekeha ya n’a tumile ka za bucaziba bwa za mwa Bibele, ili yo hañata u ngiwa sina yo muñwi wa “Baluti ba Sicaba.”

Vamvas n’a lemuhile hande kuli Keleke ya Orthodox ki yona ye n’e tisize kuli batu ba tokwe zibo ya za Mulimu. N’a lumela hahulu kuli Bibele ne i na ni ku tolokwa mwa Sigerike sa miteñi yeo kuli batu ba zuhe kwa buloko bwa kwa moya. Ka 1831 a kala ku toloka Bibele ku i isa mwa Sigerike sa ba ba itutile, mi n’a tusizwe ki bocaziba ba bañwi. Toloko ya hae ye kwanile ne i hatisizwe ka 1850. Bakeñisa kuli Keleke ya Greek Orthodox n’e si ka mu tusa, Vamvas a swalisana ni katengo ka British and Foreign Bible Society (BFBS) mwa ku hatisa ni ku hasanya toloko ya hae. Keleke ya mu biza kuli ki “Muprotestanti” [Mulwanisi], mi kapili a ipumana a li muhaniwa.

Toloko ya Vamvas i lumelelana hahulu ni King James Version mi kabakala kuli ka nako yeo ne ku si na hande zibo ya za mwa Bibele ni ya za puo, Bibele yeo ne i na ni mafosisa a’ mwa King James Version. Kono ka lilimo-limo, yeo ne li yona Bibele ya Sigerike se sinca  ka ku fitisisa ye n’e fumaneha mwa miteñi yeo. Mane, mwa toloko yeo, libizo la Mulimu li itusisizwe hane, kuli “Ieová.”—Genese 22:14; Exoda 6:3; 17:15; Baatuli 6:24.

Ne ba ikutwile cwañi batu ka za Bibele yeo ni ze ñwi ze bunolo ku li utwisisa? Ne ba eshuzwi luli! Muta mulekisi wa Libibele wa ba BFBS n’a li mwa sisepe se ne si li bukaufi ni soli se siñwi sa Magerike, kwa “taha mikolo ye miñata ye tezi banana be ne ba bata [Libibele], konji kwa n’a . . . laezi muzamaisi ku fuula sisepe” ka ku saba kuli Libibele ne li ka felela mwa sibaka si li siñwi! Kono twaniso ya zuha hape.

Baprisita ba Orthodox ne ba hanisa batu ku luwa Libibele zeo. Ka mutala, batu ba mwa muleneñi wa Atene ne ba amuhilwe Libibele za bona. Ka 1833, bishopu wa Orthodox mwa Kreta, n’a cisize “Litestamente ze Nca” za n’a fumani mwa ndu ya balapeli ba ba itamile bunjilulume. Muprisita yo muñwi a pata Bibele i liñwi, mi batu ba ba pila mwa minzi ye li mabapa, ni bona ba pata Libibele za bona ku fitela bishopu y’o ha n’a zwile mwa soli.

Hamulaho wa lilimonyana mwa soli sa Corfu, Bibele ya n’a tolokile Vamvas ne i hanisizwe ki Katengo Ka Ka Kenile ka Mabishopu ba Keleke ya Greek Orthodox. Toloko yeo ne i sa lumelezwi ku lekiswa, mi likopi ze n’e hatisizwe kale za sinyiwa. Mwa lioli za Chios, Síros, ni Mykonos, ba bahulu ba bulapeli ba tahisa kuli Bibele yeo i cisiwe. Kono twaniso ye ñwi ya ku toloka Bibele ne i sa taha.

Mukwae U Tabela Bibele

Mwa ma-1870, Mukwae Olga wa kwa Greece a lemuha kuli Magerike ba bañata nihaiba nako yeo ne ba sa zibi hande Bibele. N’a lumela kuli sicaba ne si tokwa ku ziba Mañolo kuli ba tobiwe lipilu ni ku matafazwa, mi kacwalo a lika ku bona teñi kuli Bibele ya tolokwa mwa puo ye bunolo ku fita ya mwa toloko ya Vamvas.

Kwa mukunda, Prokopios, yo muhulu wa mabishopu mwa Atene y’a n’a etelela Katengo Ka Ka Kenile ka Mabishopu, a tusa mukwae y’o mwa musebezi wo. Kono Olga ha n’a kupile tumelezo kwa Katengo Ka Ka Kenile ka Mabishopu, n’a hanezwi. Niteñi n’a tundamezi, a kupa lwa bubeli kono hape se ba mu hanela mwa 1899. Ku si na taba ni kuli ne ba hanile, a lela ku hatisa likopi ze likani ka mali a’ zwa mwa pokoto ya hae. N’a ezize cwalo mwa silimo sa 1900.

Bahanyezi Ba Mañaña

Ka 1901, mwa mutende o tumile wa Atene o bizwa The Acropolis, ne ku hatisizwe Buka ya Evangeli ya Mateu ya Sigerike se si bunolo ye n’e tolokilwe ki Alexander Pallis, mutoloki ya n’a belekela mwa tolopo ya Liverpool kwa England. Ku bonahala kuli mulelo wa Pallis ni  ba n’a tusana ni bona ne li wa ku ‘luta Magerike’ ni ku “tusa sicaba ku anguluka” kwa ku totobela.

Baituti ba lituto za bulapeli bwa Orthodox ni baluti ba bona ne ba bizize toloko yeo kuli “ki nyefulo ya ze tompiwa hahulu ki sicaba,” ili silafazo ya bukeni bwa Mañolo a Kenile. Joakim III yo muhulu wa mabishopu wa kwa Constantinople n’a zwisize pampili ya ku nyaza toloko yeo. Kañi yeo ya fetuha taba ya bupolitiki, mi likwata za bupolitiki ze n’e lwanisana za kala ku itusisa taba yeo ka sitalifi.

Babihi ba makande mwa Atene ba ba m’ata ne ba kalile ku lwanisa toloko ya Pallis, ka ku biza be ne ba yemela toloko yeo kuli ki “bosilatula Mulimu,” “babeteki,” ni “batusi ba linaha li sili” be ne ba lelile ku shandaula Magerike. Ku zwa November 5 ku isa November 8, 1901, baituti ba tisa mifilifili mwa Atene ka ku kukuezwa ki be ne ba ñañelezi hahulu kwa lituto za Keleke ya Greek Orthodox. Ba taseza liofisi za bahasanyi ba mutende wa The Acropolis, ba yo caula ili ku bonisa ku sa tabela mulena, ba ikwameka Yunivesiti ya Atene, mi ba zungubaza muuso kuli u itulule. Kwa mafelelezo a mifilifili yeo, batu ba 8 ne ba bulailwe mwahal’a ku lwanisana ni masole. Lizazi le li tatama, mulena a laela kuli yo muhulu wa mabishopu ya bizwa Prokopios a itulule fa situlo, mi ha se ku fitile mazazi a mabeli makwambuyu kaufela ba muuso ba itulula fa litulo za bona.

Hasamulaho wa kweli baituti hape ba caula mi ba cisa kopi ye ñwi ya toloko ya Pallis. Ba hasanya katulo ye hanyeza ku hasanywa kwa toloko yeo mi ba kupa kuli mutu kaufela ya n’a ka eza cwalo kwapili a fiwe koto ye tuna. Katulo yeo ne i bile mutomo wa kaniso ya ku itusisa Bibele ifi kamba ifi ya Sigerike sa miteñi yeo. Yeo ne li nako ye maswe luli!

“Linzwi la Mulena Li Ina Ku Ya Ku Ile”

Mulao o n’o hanisa ku itusisa Bibele ya Sigerike se si bulelwa ne u felisizwe ka mulao ka 1924. Ku zwa onaf’o, Keleke ya Greek Orthodox i palezwi ku tibela batu ku luwa Bibele. Nako ye, Lipaki za Jehova ba etelezi tukiso ya ku luta batu Bibele mwa Greece, sina mo ba ezeza mwa linaha ze ñata. Ku zwa ka 1905, ba itusisize toloko ya Vamvas mwa ku tusa likiti-kiti za batu ba ba bulela Sigerike kuli ba fumane zibo ya niti ye mwa Bibele.

Ka lilimo-limo, bocaziba ba bañata ba ikatalize ku toloka Bibele mwa Sigerike sa miteñi ye. Kacenu, ku na ni litoloko ze bat’o ba ze 30 za Bibele ye kwanile kamba likalulo fela za yona, ili zeo mutu-tu fela wa Mugerike a kona ku utwisisa. Toloko sakata ku zeo ki toloko ya Sigerike ya New World Translation of the Holy Scriptures, ye n’e zwisizwe ka 1997 ili ku tusa bolule ba 16 ba ba bulela Sigerike mwa lifasi kaufela. Bibele yeo ye tolokilwe ki Lipaki za Jehova, i tahisa Linzwi la Mulimu ka mukwa o baleha hande, o utwisiseha, ni ka ku kumalela luli kwa litaba za makalelo za Bibele.

Buikatazo bwa ku toloka Bibele ya Sigerike sa miteñi ye, bu bonisa taba ya butokwa. Bu koñomeka kuli ku si na taba ni bulwanisi bwa batu, “Linzwi la Mulena li ina ku ya ku ile.”—1 Pitrosi 1:25.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Ka 1630, Cyril Lucaris n’a etelezi ku tolokwa kwa pili mwa Sigerike kwa Mañolo a Sigerike a Sikreste a’ kwanile

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bib. Publ. Univ. de Genève

[Maswaniso a fa likepe 28]

Libibele ze ñwi ze tolokilwe ku iswa mwa Sigerike se si bulelwa: Lisamu li hatisizwe ka: (1) 1828 ki Ilarion, (2) 1832 ki Vamvas, (3) 1643 ki Julianus. “Testamente ya Kale” ne i hatisizwe ka: (4) 1840 ki Vamvas

Mukwae Olga

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Libibele: National Library of Greece; Mukwae Olga: Culver Pictures

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 26]

Kuma: I kopisizwe ka tumelezo ya ba The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

Kuma: I kopisizwe ka tumelezo ya ba The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin