Mu Si Ke Mwa Tuhela ku Kopana

Mañolo a li: “Lu si ke lwa tuhela liputeho za luna, mo ba ezeza ba bañwi; kono lu kutazane, sihulu ka ku bona kuli lizazi le lituna li sutelezi.” (Maheberu 10:25) Kacwalo, Bakreste ba niti ba lukela ku kopananga kwa sibaka sa ku lapelela teñi kuli ba ‘babalelane ni ku susumezana mwa lilato ni mwa misebezi ye minde.’—Maheberu 10:24.

MUAPOSITOLA Paulusi ha n’a ñozi manzwi ao mwa linako za Bakreste ba kwa makalelo, Majuda ne ba lapelelanga kwa tempele ye tuna mwa Jerusalema. Hape ne ku na ni masinagoge. Jesu n’a ‘lutanga mwa sinagoge ni mwa Tempele, mo ne ba kopananga Majuda.’—Joani 18:20.

Ki libaka mañi za ku kopanela teñi za n’a talusa Paulusi ha n’a susueza Bakreste ku kopananga kuli ba susumezane? Kana miyaho ye mituna ya ku lapelela teñi ya likeleke za Krestendomu y’a swana ni tempele ya mwa Jerusalema? Ba ba ipapata kuli ki Bakreste ne ba kalile lili ku itusisa miyaho ye mituna ya ku lapelela teñi?

‘Ndu ya Libizo la Mulimu’

Litaelo za pili ka za sibaka sa ku lapelela teñi Mulimu li mwa Bibele, mwa buka ya Exoda. Jehova Mulimu n’a laezi batu ba hae ba ba ketilwe—bona Maisilaele—kuli ba yahe “Tabernakele,” kamba “Tende ya kopano.” Aleka ya bulikani ni libyana ze fitana-fitana za Mulimu ne li na ni ku bulukiwa ona m’o. ‘Liseli la kanya ya [Muñ’a] Bupilo ne  li tezi mwa Tabernakele’ ha ne i felile ku yahiwa ka 1512 B.C.E. Tende yeo ye n’e kona ku shimbiwa ne li yona tukiso ye tuna ya Mulimu ya ku mu atumela ka yona ka lilimo ze fitelela 400. (Exoda, likauhanyo 25-27; 40:33-38) Bibele hape i biza tende yeo kuli ne li “Tabernakele ya [Muñ’a] Bupilo” kamba “Ndu ya [Muñ’a] Bupilo.”—1 Samuele 1:9, 24.

Hasamulaho, Davida ha n’a li mulena mwa Jerusalema, n’a lakalize hahulu kuli a yahe ndu ye inelela ye n’e ka lumbekisa Jehova. Kono bakeñisa kuli Davida n’a lwanile lindwa ze ñata, Jehova a mu bulelela kuli: “Ha u na ku yahela Libizo la ka Ndu.” Kono A keta Salumoni mwan’a Davida kuli a yahe tempele yeo. (1 Makolonika 22:6-10) Salumoni n’a yahile tempele ka lilimo ze supile ni licika, mi a i kakula ka 1026 B.C.E. Jehova n’a tabezi ndu yeo, a li: “Ni kenisize Ndu y’o yahile kuli Libizo la ka li ine ku yona kamita; meto a ka, ni pilu ya ka, li ka ba ku yona kamita.” (1 Malena 9:3) Jehova n’a ka zwelapili ku fuyola ndu yeo Maisilaele ha ne ba ka zwelapili ku sepahala. Kono ha ne ba ka tuhela ku eza ze lukile, Jehova n’a ka tuhela ku fuyola sibaka seo, mi ndu yeo ne i ka ba tutuma ya matota.—1 Malena 9:4-9; 2 Makolonika 7:16, 19, 20.

Hañihañi, Maisilaele ba tokolomoha bulapeli bwa niti. (2 Malena 21:1-5) “Kabakaleo [Muñ’a] Bupilo a ba tiseza mulena wa Makalade; . . . ba cisa Ndu ya [Muñ’a] Bupilo, ba wisa lukwakwa lwa Jerusalema, ba cisa ni mandu kaufel’a bulena, ba feza lika kaufela za butokwa. Ba ba ne ba bandukile kwa lilumo, Nebukadenezare a ya ni bona kwa Babilona; ba ba batanga ba hae ni ba bana ba hae.” Bibele i bonisa kuli seo ne si ezahezi ka 607 B.C.E.—2 Makolonika 36:15-21; Jeremia 52:12-14.

Sina mwa n’a bulelezi cimo mupolofita Isaya, Mulimu a luma Mulena Sirusi wa Peresia ku to lukulula Majuda mwa mazoho a Babilona. (Isaya 45:1) Mi hamulaho wa lilimo ze 70 ze ne ba li mwa butanga, ba kutela kwa Jerusalema ka 537 B.C.E. ka mulelo wa ku yo yaha sinca tempele. (Ezira 1:1-6; 2:1, 2; Jeremia 29:10) Niha ne i liyehile ku yahiwa, tempele yeo ne i felile ka 515 B.C.E., mi bulapeli bo bu kenile bwa Mulimu bwa kutiswa sinca. Nihaike ne i si ka kabiswa hahulu mo ne i kabiselizwe tempele ya n’a yahile Salumoni, muyaho w’o n’o bile teñi ka lilimo ze bat’o ba ze 600. Kono tempele yeo ni yona ne i sinyehile bakeñisa kuli Maisilaele ne ba keshebisize bulapeli bwa Jehova. Jesu Kreste ha n’a tile fa lifasi-mubu, n’a fumani kuli tempele yeo ne i sweli ku yahiwa sinca ki Mulena Heroda. Ne ku ka ezahalañi kwa tempele yeo?

“Ha Ku Na Licwe Le Li Ka Siwa Li Sweli fa Licwe”

Jesu n’a bulelezi balutiwa ba hae ka za tempele ya mwa Jerusalema kuli: “Ha ku na licwe le li ka siwa li sweli fa licwe, konji li wisezwe fafasi.” (Mateu 24:1, 2) Kaniti luli sibaka seo se ne si zibahala ka lilimo-limo sina makopanelo a balapeli ba Mulimu ne si sinyizwe ka 70 C.E. ki mpi ya Maroma ye ne til’o felisa bukwenuheli bwa Majuda. * Tempele yeo ne i si ka yahiwa sinca hape. Mwa lilimo za ma-600 C.E., tempele ya Mamozilemu ye bizwa Dome of the Rock ne i yahilwe, mi ni nako ye, i sa li teñi fa sibaka fo ne ku banga tempele ya Majuda.

 Ki kai ko ne ba ka lapelelanga balateleli ba Jesu? Kana Bakreste ba Majuda ba kwa makalelo ne ba ka zwelapili ku yo lapelanga Mulimu kwa tempele ye ne tuha i sinyiwa? Bakreste be ne ba si Majuda ne ba ka lapelelanga kai Mulimu? Kana miyaho ya ku lapelela teñi ya Krestendomu ne i ka yola tempele? Likande la Jesu ni musali wa Musamaria li lu tusa ku utwisisa litaba zeo.

Ka lilimo-limo, Masamaria ne ba lapelela Mulimu kwa tempele ye tuna ye n’e li fa Lilundu la Gerizimi mwa Samaria. Musali wa Musamaria a li ku Jesu: “Bokuku a luna ne ba lapela fa mulunda wo; bo mina mu li, mwa Jerusalema ki mo lu swanezi ku lapela.” Jesu a mu alaba a li: “Ni lumele musali, nako ya ta, mo Ndate h’a sa na ku lapelwa fa mulunda wo, nihaiba mwa Jerusalema.” Tempele tenyene ne i si ke ya tokwahala mwa ku lapela Jehova, kakuli Jesu n’a talusize kuli: “Mulimu ki Moya, mi ba ba mu lapela, ba swanezi ku mu lapela ka Moya ni ka niti.” (Joani 4:20, 21, 24) Muapositola Paulusi hasamulaho n’a bulelezi ba kwa Atene kuli: “Mulimu ya ezize lifasi ni linto kamukana ze ku lona, Yena, kakuli ki Mulena wa lihalimu ni wa lifasi, h’a ini mwa litempele ze ezizwe ka mazoho.”—Likezo 17:24.

Kacwalo, litempele za Krestendomu ha li swani ni tempele ye n’e li teñi pili Bukreste bu si ka taha kale. Mi Bakreste ba kwa makalelo ne ba sa tokwi ku yaha libaka ze cwalo. Kono baapositola ha se ba shwile, batu ne ba kopamisa lituto za niti, ba kwenuha, sina mo ne ku polofitezwi. (Likezo 20:29, 30) Lilimo-limo pili Constantine mubusi wa Maroma a si ka sikuluha kale kuti ku ba Mukreste, ili ka 313 C.E., ba ba twi ki Bakreste ba kala ku keluha mwa lituto za n’a lutile Jesu.

Constantine n’a ekelize hahulu kwa ku zwaka bulapeli bwa sihedeni bwa Maroma ni bo bu twi ki Bukreste. Hatiso ye bizwa Encyclopædia Britannica i li: “Constantine ka sibili n’a laezi kuli ku yahiwe miyaho ye mituna ya Sikreste ye milalu mwa Roma, ili ye bizwa St. Peter’s, S. Paolo Fuori le Mura, ni S. Giovanni in Laterano. N’a . . . ezize milalo ya sifapahano ili ye n’e til’o ba yona milalo ya likeleke za kwa wiko wa Yurope mwahal’a lilimo za 500 ni 1500.” Muyaho o n’o yahilwe sinca wa St. Peter’s Basilica mwa Roma u s’a ngiwa ku ba mutomo wa Keleke ya Katolika.

Caziba wa litaba za kwaikale, Will Durant, u li: “Keleke ne i kopisize lizo ni mikwa ye miñwi ya bulapeli kwa Maroma ba [mahedeni] be ne ba li teñi pili Bukreste bu si ka taha kale.” Mi zeo ne li kopanyeleza “milalo ya miyaho ye mituna ya ku lapelela teñi.” Ku zwa mwa lilimo za ma-900 ku isa ku za ma-1400, ne ku yahilwe hahulu likeleke ni ze ñwi ze mwatas’a bishopu, mi bayahi ne ba isize hahulu pilu kwa milalo. Kona fo i simuluhezi ye miñata kwa miyahotuna ya Krestendomu yeo cwale i ngiwa kuli ki miyaho ya kale ye buheha.

Kana ku lapelela mwa keleke kw’a katulusanga ni ku tiisa batu mwa tumelo? Francisco wa kwa Brazil u li: “Keleke ne i ni tokwisa tabo mwa bulapeli ni ku ni katalisa. Misa n’e li mukwa wa ku kuta-kutela o n’o sa ni tusi luli. Ne ni imuluhile ha ne ni tuhezi ku yanga kwateñi.” Niteñi, balumeli ba niti ba laezwi ku kopananga. Ki tukiso ifi ya ku kopana ye ba na ni ku latelela?

 “Keleke Ye mwa Ndu ya Bona”

Mutala wa mo ba lukela ku kopanela Bakreste u fumanwa ka ku tatubisisa mukopanelo wa balumeli ba mwa nako ya baapositola. Mañolo a bonisa kuli hañata ne ba kopanelanga mwa mandu. Ka mutala, muapositola Paulusi n’a ñozi kuli: “Mu lumelise Prisila ni Akila, batusi ba ka ku Jesu Kreste, . . . mu lumelise ni Keleke ye mwa ndu ya bona.” (Maroma 16:3, 5; Makolose 4:15; Filemoni 2) Libibele ze ñwi za Silozi, ze cwale ka Bibele ye Kenile ya 1951, li toloka linzwi la Sigerike la “puteho” (ek·kle·siʹa) kuli “keleke.” Kono linzwi leo ha li talusi muyaho, li ama kwa sikwata sa batu ba ba kopani ka mulelo o swana. (Likezo 8:1; 13:1) Bulapeli bwa Bakreste ba niti ha bu tokwi kuli konji ba lapelele mwa miyaho ye cisa pasa.

Mikopano ne i zamaiswa cwañi mwa liputeho za Bakreste ba kwa makalelo? Mulutiwa Jakobo u itusisa mufuta wa linzwi la Sigerike la sy·na·go·geʹ ku ama kwa mukopano wa Bakreste. (Jakobo 2:2) Linzwi leo la Sigerike li talusa “ku tisa hamoho” mi li itusiswa mo li itusisezwa linzwi la ek·kle·siʹa. Kono nako ha inze i ya, linzwi la “sinagoge” la kala ku itusiswa ku ama kwa sibaka kamba muyaho mo ne ku kopanela batu. Bakreste ba kwa makalelo ba Majuda ne ba tekelezi ze n’e ezahalanga kwa sinagoge. *

Nihaike fa mikiti ya bona ya ka silimo ne ba kopanelanga kwa tempele mwa Jerusalema, Majuda ne ba yanga kwa masinagoge ku yo ituta za Jehova ni ku ituta Mulao. Ku bonahala kuli kwa masinagoge ne ku fiwanga litapelo mi ne ku banga ni ku bala Mañolo, hamohocwalo ni likutazo ni litaluso ze tungile za Mañolo. Paulusi ni ba n’a zamaya ni bona ha ne ba keni mwa sinagoge ya kwa Antioke, “bazamaisi ba Sinagoge ba ba lumela mutu ya t’o li: Banabahesu, ha mu na ni taba ye mu ka kutaza ka yona, mu i bulele.” (Likezo 13:15) Kaniti, Bakreste ba kwa makalelo ba Majuda ne ba latelela mutala w’o ha ne ba kopananga mwa mandu a bona, ili ku eza kuli mikopano ya bona i ba tuse ku utwisisa Mañolo ni ku tiisa tumelo ya bona.

 Liputeho za ku Tiisana

Ka ku likanyisa Bakreste ba kwa makalelo, Lipaki za Jehova kacenu ba kopanelanga mwa libaka ze bonahala hande ka mulelo wa ku fiwa litaelo za mwa Bibele ni ku ikola sango se sinde ni ba bañwi. Ka lilimo-limo ne ba kopanelanga fela mwa mandu mi ni kacenu ba sa kopana cwalo mwa likalulo ze ñwi. Kono nako ye, palo ya liputeho i ekezehile ku fitelela 90,000, mi sihulu ba kopanelanga mwa miyaho ya bona ye bizwa Mandu a Mubuso. Miyaho yeo haki ye kabisizwe ka ku tula tikanyo mi ha i bonahali sina likeleke. Kono ki miyaho ye tusa ili ye bonahala hande, mo ku kwana liputeho za batu b’a 100 ku isa ku b’a 200, ba ba tahanga kwa mikopano ya ka viki ni viki kuli ba to teeleza kwa Linzwi la Mulimu ni ku ituta lona.

Buñata bwa liputeho za Lipaki za Jehova li kopana halalu ka viki. O muñwi wa mikopano yeo ki wa ngambolo ya nyangela ye bulela za taba ye ama batu cwale. Ngambolo yeo i tatamiwanga ki tuto ye tomile fa taba ya mwa Bibele kamba ya bupolofita, ili y’e mwa magazini ya Tora ya ku Libelela. Mukopano o muñwi ki wa sikolo se si lukiselizwe ku luta batu ka za mwa ku shaelela taba ya mwa Bibele. Mukopano w’o ha u felile, ku tahanga o muñwi, ili o lukiselizwe ku fa liakalezo ze tusa mwa bukombwa bwa Sikreste. Ka viki ni viki, Lipaki hape ba kopananga ka tukwata mwa mandu kuli ba itute Bibele. Batu kaufela ba lukuluhile ku taha kwa mikopano yeo. Ha ku na likoleko ze kupiwanga teñi.

Francisco, y’a s’a bulezwi kale, n’a fumani kuli ku kopana kwa Ndu ya Mubuso kw’a tusa luli. U li: “Sibaka sa mikopano sa pili ko ne ni ile, n’e li muyaho o munde o n’o li mwa tolopo, mi ne ni tabezi hahulu ze ne ni boni. Batu be ne ni fumani kwateñi ne ba na ni silikani, mi ne ni iponezi lilato la bona. Ne ni lakaza hahulu ku ya kwateñi hape. Mi mane, ha ni si ka shuta mukopano ni o mukana ku zwa fela onaf’o. Mikopano yeo ya Sikreste y’a nyangumuna, mi ya matafazanga tumelo ya ka luli. Niha ni ikutwanga ku zwafa kabakala nto ye ñwi, ni yanga kwa Ndu ya Mubuso, ka ku ziba kuli ni ka yo tiiswa.”

Ni mina ha mu ka ya kwa mikopano ya Sikreste ya Lipaki za Jehova, mu ka y’o ikola tuto ya Bibele, sango se si matafaza tumelo, ni ku ba ni kolo ya ku lumbeka Mulimu. Lwa mi mema ka pilu kaufela ku ya kwa Ndu ya Mubuso ye li bukaufi ni ko mu pila. Ha mu na ku inyaza.

[Litaluso za kwatasi]

[Maswaniso a fa likepe 4, 5]

Tabernakele mi hasamulaho ni litempele ne li bile libaka ze nde kwa ku lapelela Jehova

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Muyaho wa St. Peter’s Basilica mwa Rome

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Bakreste ba kwa makalelo ne ba kopananga mwa mandu

 [Maswaniso a fa likepe 8, 9]

Lipaki za Jehova ba ezanga mikopano mwa mandu a bona ni kwa Mandu a Mubuso