Kana Ne Li Nako ya Satani?

“LULI, ye, i bile nako ya Satani. Kwa li ku simwa batu ba sa haneleli mi ni ku lakaza hahulu cwalo ku bulaya bolule-lule ba batu ba bañwi ka mabaka fela a mushobo, bulapeli kamba mayemo a mwa bupilo.”

Mukiti wa kupuzo ya bu-50 ya tukuluho ya bonomai be ne ba lengilwe mwa minganda ya lifu ya ba Nazi ki ona o n’o tisize kuli ku ñolwe taba ye bulezwi yeo mwa mutende wa The New York Times wa la January 26, 1995. Pulao ye Situhu—ye ñwi ya lipulao ze ile hahulu nkuwa haisali—ne i yundisize Majuda ba ba bat’o eza 6 milioni. Pulao yeo ye se i bizizwe “Pulao ye Libezwi” ne i bituzi ni ba kwa Poland ba ba bat’o ba b’a 3 milioni ba ba si Majuda.

Jonathan Glover mwa buka ya hae ya Humanity—A Moral History of the Twentieth Century, u li: “Ku zwa 1900 ku taha 1989, lindwa ne li bulaile batu ba ba bat’o eza 86 milioni.”

U ekeza kuli: “Ku t’ata ku utwisisa buñata bwa mafu a’ tisizwe ki lindwa mwa miteñi ya luna. Liakalezo kaufela za palo ya mafu ha li bonisi hande buniti bwa taba, kakuli mwa lindwa ze peli za lifasi, ku bulailwe ibat’o ba batu ba babeli ku ba balalu ni ba balalu (ili 58 milioni). Kono mafu ao kambe n’a yanduluzwi ka ku likanelela mwa nako yeo, lindwa ne li ka be li bituzi ibat’o ba batu b’a 2,500 ka zazi. Ka tikanyo yeo, ku shwile batu ba ba fitelela mwanda ka hora, ku si na ku yema, ka lilimo ze 90.”

Kamukwaocwalo, lilimo za ma-1900 se li bulezwi ku ba ze ñwi za lilimo ze situhu ka ku fitisisa ze tahezi batu. Mwa buka ye bizwa Hope Against Hope, Nadezhda Mandelstam u ñola kuli: “Lu iponezi tulo ya bumaswe hamulaho wa ku tompololwa ni ku hatikelwa kwa likuka za butu.” Mwa ndwa ya bunde ni bumaswe, kana bumaswe luli bu tuzi?

 [Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 2]

COVER: Mother and daughter: J.R. Ripper/SocialPhotos

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 3]

Siswaniso sa ba U.S. Department of Energy