Ne Ba Tuzi Nyandiso

FRIEDA JESS n’a pepilwe ka 1911 mwa Denmark, mi a tutela ni bashemi ba hae kwa Husum kwa mutulo wa Germany. Ha se ku fitile lilimo, a kena musebezi mwa Magdeburg, mi ka 1930 a kolobezwa, a ba Muituti wa Bibele, ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova ka nako yeo. Ka 1933, Hitler a ba mueteleli wa naha mi ku zwelela honaf’o, kaizeli Frieda a nyandiswa ka lilimo ze 23 isi fela ki puso i liñwi ya buhateleli, kono ze peli.

Mwa March 1933, muuso wa Germany ne u ezize liketisa mwa naha. Dokota Detlef Garbe, muzamaisi wa miziyamu ye bizwa Neuengamme Concentration Camp Memorial ye li bukaufi ni Hamburg, u li: “Ba Nazi ne ba hapeleza batu ba bañata kuli ba kete mueteleli wa bona, yena Adolf Hitler.” Lipaki za Jehova ne ba latelezi kelezo ya Jesu ya ku ikambusa ku za lipuso za naha ni ku ‘sa ba ba lifasi,’ kacwalo bona ne ba si ka eza kwa liketisa. Ne ku zwileñi mwateñi? Musebezi wa Lipaki ne u kwalezwi.—Joani 17:16.

Frieda n’a zwezipili ku eza misebezi ya hae ya Sikreste ka ku ipata, mane n’a tusize kwa ku hatisa magazini ya Tora ya ku Libelela. U li: “Ze ñwi kwa limagazini zeo ne li isizwe ka sitalifi kwa mizwale ba luna ba mwa tolongo.” Frieda n’a tamilwe ka 1940 mi a tosangiswa ki ba Gestapo, mapokola ba Nazi. Ku zwa f’o, a pika likweli mwa tolongo inz’a li a nosi. N’a konile cwañi ku itiisa? U li: “Tapelo ne i ni tusize. Ne ni kalanga ku lapela kakusasana luli mi ne ni lapelanga hañata ka zazi. Tapelo ne i ni file m’ata ni ku ni tusa ku sa bilaela hahulu.”—Mafilipi 4:6, 7.

Frieda n’a lukuluzwi, kono ka 1944 batikitibi ba Gestapo ba mu tama hape. N’a atulezwi lilimo ze supile mwa tolongo ya kwa Waldheim. Frieda u zwelapili u li: “Mapokola ne ba ni file ku sebeleza mwa litapisezo ni basali ba bañwi. Hañata ne ni sebezanga ni lipantiti yo muñwi wa kwa Czechoslovakia, mi ne ni mu talusezanga hahulu ka za Jehova ni ka za tumelo ya ka. Nto yeo ne i ni tiisize.”

Ku Lukululwa ka Nakonyana Fela

Mapantiti ba kwa Waldheim ne ba lukuluzwi ki masole ba Soviet Union mwa May 1945, mi Frieda a kutela kwa Magdeburg, kwa musebezi wa hae wa ku kutaza, kono ne li ka nakonyana fela. Lipaki ba nyandiswa hape ki babusi ba sibaka sa mwa Germany se ne si busiwa ki ba Soviet Union. Gerald Hacke wa kwa Hannah-Arendt-Institute for Research Into Totalitarianism u li: “Lipaki za Jehova ne li ba bañwi kwa likwata za batu ze sikai be ne  ba nyandisizwe hahulu ki lipuso ze peli za buhateleli mwa Germany.”

Ki kabakalañi nyandiso ha ne i kalile hape? Ne li ka libaka le li swana la buikambuso bwa Bakreste. Ka 1948, mwa East Germany ne ku eziwa liketisa, mi sina mwa taluseza Hacke, “libaka le lituna [Lipaki za Jehova ha ne ba nyandisizwe] ki la kuli bona ne ba si ka abana mwa ku eza liketisa.” Mwa August 1950, Lipaki za Jehova ne ba kwalezwi mwa East Germany. Frieda ni Lipaki ba bañwi b’a mianda-nda ne ba tamilwe.

Frieda a ipumana hape mwa kuta mi a atulelwa ku pika lilimo ze silezi mwa tolongo. U li: “Cwale ne ni inzi ni balumeli ba bañwi, mi yeo ne li tuso ye tuna.” Ha n’a lukuluzwi ka 1956, a tutela kwa West Germany. Frieda cwale u na ni lilimo ze 90, mi u pila mwa Husum, inz’a sebeleza Mulimu wa niti, Jehova.

Frieda n’a nyandisizwe ka lilimo ze 23 mwa lipuso ze peli za buhateleli. U li: “Ba Nazi ne ba likile ku ni bulaya; ba Komyunizimu ne ba likile ku ni zwafisa. Ne ni fumani kai m’ata? Ne li mwa ku ituta Bibele hande pili ni si ka tamiwa kale, mwa ku lapelanga kamita ha ne ni li ni nosi, mwa ku swalisana ni balapeli ba bañwi ha ne ku konahala, ni mwa ku taluseza ba bañwi litumelo za ka ha ne ni fumananga sibaka.”

Puso ya Fasizimu mwa Hungary

Naha ye ñwi m’o Lipaki za Jehova ne ba nyandisizwe ka lilimo-limo ki mwa Hungary. Ba bañwi ne ba nyandile isi fela mwa lipuso za buhateleli ze peli, kono mane ze talu. Mutala ki Ádám Szinger. Ádám n’a pepezwi mwa Paks, kwa Hungary, ka 1922, mi n’a li Muprotestanti kwa bwanana. Ka 1937, Baituti ba Bibele ne ba tile fa ndu ya Ádám, mi honaf’o a tabela ze ne ba mu bulelezi. Za n’a itutile mwa Bibele ne li mu kolwisize kuli keleke ya habo ne i sa luti lituto za mwa Bibele. Kacwalo, a zwa mwa Keleke ya Protestanti ni ku kala ku kutazanga ni Baituti ba Bibele.

Puso ya Fasizimu ne i hula hahulu mwa Hungary. Mapokola hañata ne ba bonanga Ádám ha n’a kutaza fa ndu ni ndu, kacwalo ba mu tama ni ku mu tosangisa. Lipaki ba zwelapili ku nyandiswa, mi ka 1939 musebezi wa bona wa kwaliwa. Ka 1942, Ádám a tamiwa, a lengiwa mwa tolongo, mi a natiwa maswe. Ki nto mañi ye n’e mu konisize ku tiyela nyandiso mwa tolongo niha n’a na ni lilimo ze 19 fela? U li: “Pili ni si ka tamiwa kale, ne ni itutanga hahulu Bibele mi ne ni utwisisize hande milelo ya Jehova.” Ádám n’a kolobelizwe sina Paki ya Jehova ha s’a lukuluzwi mwa tolongo. F’o ne li busihu mwa August 1942, mwa nuka ye li bukaufi ni ndu ya hae.

Tolongo mwa Hungary, Musebezi mwa Serbia

Ka nako ya ndwa ya bubeli, Hungary ne i swalisani ni Germany ku lwanisa Soviet Union, mi mwa mbumbi ya 1942, Ádám a hapelezwa ku kena busole. U li: “Ne ni ba taluselize kuli ha ni koni ku kena busole kabakala ze ni itutile mwa Bibele. Ne ni talusize za buikambuso bwa ka.” N’a atulezwi ku pika lilimo ze 11 mwa tolongo. Kono Ádám n’a si ka ina nako ye telele mwa Hungary.

Ka 1943, kwa kubukanyiwa Lipaki za Jehova ba ba bat’o eza 160, ba longiwa mwa mikolo, ni ku fuluhiwa mwa Nuka ya Danube ku liba kwa Serbia. Ádám ne li yo muñwi wa bona. Mwa Serbia, mapantiti bao cwale ne ba li mwatas’a puso ya Hitler. Ne ba lengilwe mwa tolongo ya kwa Bor ni ku hapelezwa ku beleka mwa mukoti wa kopa. Ibat’o ba hamulaho wa silimo, ba kutiswa hape kwa Hungary, mi Ádám a y’o lukululwa ki masole ba Soviet Union matabula a 1945.

Hungary ka Nako ya Komyunizimu

Kono ne li tukuluho ya nakonyana fela. Kwa mafelelezo a ma-1940, baeteleli ba Komyunizimu mwa Hungary ne ba kwalezi musebezi wa Lipaki za Jehova, sina mo ne ba ezelize ba Fasizimu pili ndwa i si ka tumbuka kale. Ka 1952, Ádám n’a tamilwe ha n’a hanile hape ku kena busole. Ka nako yeo, n’a na ni  lilimo ze 29 mi n’a na ni musali ni bana ba babeli. Ádám n’a taluselize kuta kuli: “Haki lona lwa pili l’o ku hana ku kena busole. Ne ni kile na tamiwa hape ka nako ya ndwa mi ne ni isizwe kwa Serbia ka libaka le li swana. Ha ni lati ku kena busole kabakala lizwalo la ka. Ni Paki ya Jehova, mi ni ikambusize ku za politiki.” Ádám n’a atulezwi ku pika lilimo ze 8, kono hamulaho ne li fukulizwe mi n’a pikile fela z’e ne.

Ádám n’a nz’a nyandiswa ku fitela fahal’a ma-1970, ili lilimo ze fitelela 35 ku zwa fo ne ba tezi lwapili Baituti ba Bibele fa ndu ya bashemi ba hae. Mwa nako yeo kaufela, n’a tamilwe lilimo ze 23 ki likuta ze silezi, mi n’a pikile mwa litolongo ze bat’o ba ze lishumi. N’a nyandisizwe ki lipuso ze talu—ba Fasizimu mwa Hungary pili ndwa i si ka tumbuka kale, ba Nazi ya Germany mwa Serbia, ni ba Komyunizimu mwa Hungary ka nako ya ndwa ya ka mulomo.

Ádám u sa sebeleza Mulimu ka busepahali habo yena kwa Paks. Kana u na ni m’ata a ipitezi a’ mu konisize ku itiisa hahulu cwalo? Batili. U li:

“Ne ni tusizwe ki tuto ya Bibele, tapelo, ni swalisano ni balumeli ba bañwi. Kono ze ñwi hape ze peli ze ni tusize ki ze: Nto ya pili, Jehova ki yena Muñ’a m’ata. Ze ne ni tusize hahulu ki silikani ni yena se si tiile. Nto ya bubeli kikuli ne ni hupulanga Maroma kauhanyo 12, ye li: ‘Mu si ke mwa kutisa bumaswe.’ Kacwalo ne ni sa buluki sikoto kwa pilu. Hañata ne ni banga ni sibaka sa ku kutiseza bumaswe batu be ne ba ni nyandisize, kono ne ni si ka eza cwalo. Ha lu swaneli ku itusisa m’ata a lu file Jehova kwa ku kutiseza batu bumaswe ka bumaswe.”

Ku Fela kwa Nyandiso Kaufela

Frieda ni Ádám cwale ba lapela Jehova ka tukuluho. Kono ze ne ba ipumani ku zona li lu lutañi ka za ku nyandiseza batu bulapeli bwa bona? Li lu luta kuli nyandiso ye cwalo ki ya mbango—sihulu haiba ba ba nyandiswa ki Bakreste luli. Lipaki za Jehova ne ba utwisizwe butuku luli mi ne ku sinyizwe lika ze ñata mwa ku ba nyandisa, kono mulelo wa nyandiso ne u palile. Kacenu, ku na ni Lipaki za Jehova ba bañata mwa Yurope mo ne ku na ni lipuso ze peli za buhateleli.

Lipaki ne ba ezizeñi ha ne ba nyandisizwe? Sina mo lu bonezi ku bo Frieda ni Ádám, ne ba utwile kelezo ya Bibele ye li: “U si ke wa tulwa ki bumaswe, kono u tule bumaswe ka bunde.” (Maroma 12:21) Kana luli bunde bwa kona ku tula bumaswe? Bwa kona, haiba bunde b’o bu tahiswa ki tumelo ye tiile ku Mulimu. Tulo ya Lipaki za Jehova mwa Yurope ne li tulo ya moya wa Mulimu, mi ki poniso ya m’ata a bunde. Bunde bo bu cwalo bu tahiswa ki tumelo mi tumelo i tahiswa ki moya o kenile kwa Bakreste ba ba ikokobeza. (Magalata 5:22, 23) Mwa lifasi la mifilifili le, yeo ki tuto ye lu kona ku ituta kaufel’a luna.

[Maswaniso a fa likepe 5]

Frieda Jess (Thiele cwale) nako ya tamiwa ni kacenu le

[Maswaniso a fa likepe 7]

Ádám Szinger nako ya tamiwa ni kacenu le