Tatian—N’a Li Mulumeli Kamba Mukeluhi?

IBAT’O ba kwa mafelelezo a musipili wa hae wa bulalu wa bulumiwa, muapositola Paulusi n’a ezize mukopano ni banna bahulu ba puteho ya Efese. N’a ba bulelezi kuli: “Na ziba kuli, ha ni se ni ile, ku ka t’o kena ku mina litongwani ze buhali, ze li si ke za utwela mutapi butuku. Mi hape ni mwahal’a mina luli, ku ka zwa banna ba ba ka bulela litaba ze kopami, kuli balutiwa ba ba latelele.”—Likezo 20:29, 30.

Ku likana ni manzwi a Paulusi ao, lilimo za ma-100 C.E. ne li bonahezi ku ba nako ya cinceho ni bukwenuheli bo ne bu bulezwi cimo. Tuto ye ne atile ya bulapeli ni butali bwa batu ya kuli za moya ki zona ze nde fela, mi za nama kaufela li maswe, ili ye n’e silafalize tumelo ya balumeli ba bañwi ne i nze i ekezeha. Balapeli bao ne ba lumela kuli lika za moya ki ze nde ni kuli za nama kaufela li maswe. Ka ku nahana kuli za nama kaufela li maswe, ne ba hana za manyalo ni za ku pepa, kuti li tisizwe ki Satani. Ba bañwi ku bona ne ba lumela kuli haiba za moya ki zona ze nde fela, u zibe z’a eza mutu ka mubili wa hae wa nama ha li na taba. Mibonelo ye cwalo n’e tahisize mipilelo ye tulile tikanyo, ya ku itima kwa lika kaufela kamba ku ikenya hahulu mwa mizamao ye maswe. Ba tumelo yeo ne ba lumela kuli puluso i taha fela ka tuto ya bulapeli bo, kamba ka zibo ya ka butu, mi nto yeo ne i ba kwalela ku fumana niti ya Linzwi la Mulimu.

Ba ba twi ki Bakreste ne ba ngile muhato mañi kwa lubeta lwa tuto yeo? Batu ba bañwi ba ba itutile ne ba hanyelize tuto ya buhata yeo, kono ba bañwi ne ba i amuhezi. Ka mutala, Irenaeus n’a kalisize ku lwanisa lituto ze keluhile ku fitela h’a shwa. N’a lutilwe ki Polycarp, munna ya n’a pilile mwa linako za baapositola. Polycarp n’a susueza ku kumalela hahulu kwa lituto za Jesu Kreste ni baapositola ba hae. Nihaike Irenaeus ni mulikan’a hae Florinus ne ba lutilwe ki Polycarp, Florinus yena a ikenya mwa lituto za Valentinus, mueteleli ya tumile wa bulapeli mo ne ku keni tuto ya ku toya za nama kaufela. Zeo n’e li linako ze maswe luli.

Litaba za n’a ñozi Tatian, muñoli ya zibahala wa mwa lilimo za ma-100 C.E., li bonisa muinelo wa bulapeli mwa miteñi yeo. Tatian n’e li mutu ya cwañi? Ne ku tile cwañi kuli a ipale ku ba Mukreste? Tatian n’a tiyezi cwañi kukuezo ya lituto za bukwenuheli za ku toya za nama kaufela? Likalabo za hae ze tabisa ni mutala wa hae li fa tuto ku ba ba bata niti kacenu.

 U Katana “Ze Ñozwi Ze Ñwi za Siñete”

Tatian n’a pepezwi mwa Siria. Ku zamaya ni ku bala hahulu ne li mu konisize ku ziba lizo za Magerike ni Maroma ba mwa miteñi yeo. Tatian n’a izo pota kwa Roma ku yo bulela fa nyangela. Kono ha n’a li mwa Roma, mamelelo ya hae ya libiswa kwa Bukreste. A kala ku eza siango ni Justin Martyr, mwendi ku ba mulutiwa wa hae.

Mwa likande la hae le li talusa mwa n’a kenezi mwa Bukreste bwa miteñi yeo, Tatian u paka kuli: “Ne ni batile mwa ku fumanela niti.” Ha talusa mo ne ku bezi ha n’a boni Mañolo, u li: “Ne ni katani ze ñozwi ze ñwi za siñete, za kale hahulu ku fita mihupulo ya Sigerike, ze nde hahulu ku fita mafosisa a litaba za Sigerike; mi ne ni fitile fa ku ba ni tumelo ku zona bakeñisa muñolelo wa zona o bunolo, buniti bwa bañoli, zibo ya likezahalo za kwapili, bunde bwa likuka za zona, ni zibahazo ya kuli mulonga wa pupo kaufela u tomile ku Mutu a li muñwi.”

Tatian n’a si ka kata-kata ku mema batu ba miteñi yeo kuli ba tatubisise Bukreste bwa nako yeo ni ku bona bunolo ni ku utwisiseha kwa litaba za teñi ze ne fapahana ni litaba ze tatezani za Buhedeni. Lu kona ku itutañi kwa litaba za n’a ñozi?

Za N’a Ñozi Li Patululañi?

Litaba za n’a ñozi Tatian li mu paka ku ba mulumeli, muñoli ya n’a yemela tumelo ya hae. N’a lwanisa hahulu-hulu mihupulo ya butu ya sihedeni. Mwa buka ya hae ye li Address to the Greeks, Tatian u koñomeka kutokwa tuso kwa litumelo za sihedeni ni bunde bwa Bukreste bwa miteñi yeo. Muñolelo wa hae u buhali kakuli n’a nyefula mikwa ya Sigerike. Ka mutala, ha bulela za Heracleitus, caziba wa lituto za butu, u li: “Niteñi lifu ne li bonahalize butoto bwa munna yo; kakuli ni kwa n’a itutile za milyani hamohocwalo ni lituto za mihupulo ya butu, ha n’a kulile nañwe, a itamba buloko bwa komu, mi buloko bo ha ne bu oma, bwa kokonyanisa litalo la mubili wa hae kaufela, kuli mane a pumakeha biemba-emba, mi kona mwa na shwezi honacwalo.”

Tatian na nga hahulu ka butuna tumelo ku Mulimu a li muñwi, yena Mubupi wa lika kamukana. (Maheberu 3:4) Mwa buka ya hae ye li Address to the Greeks, u ama ku Mulimu sina  “Moya” mi u li: “Ki yena a nosi ya si na makalelo, mi ki Yena Y’a li makalelo a lika kamukana.” (Joani 4:24; 1 Timotea 1:17) Ka ku hanyeza ku itusisa maswaniso mwa bulapeli, Tatian u ñola kuli: “Ni kona ku bulela cwañi likota ni macwe kuli ki milimu?” (1 Makorinte 10:14) N’a lumela kuli Linzwi, kamba Logos, n’a bile teñi sina mweli kwa misebezi ya Ndat’a luna wa kwa lihalimu mi hamulaho a itusiswa mwa ku bupa pupo ye bonahala. (Joani 1:1-3; Makolose 1:13-17) Ku ama ka za zuho ka nako ye tomilwe, Tatian u li: “Lu lumela kuli ku ka ba ni zuho ya mibili hamulaho wa ku fela kwa lika kamukana.” Ka za libaka ha lu shwa, Tatian u ñola kuli: “Ne lu si ka bupelwa ku shwa, kono lu shwa kabakala bufosi bwa luna. Tukuluho ya ku iketela i lu sinyize; luna be ne ba lukuluhile lu fetuhile bazike; lu lekisizwe kabakala sibi.”

Taluso ya fa Tatian ka za moyo ya lyanganisa. U bulela kuli: “Mina Magerike, moyo niha u kona ku shwa, ha u shwi ka i li ona. Kono kwa konahala kuli u shwe. Haiba luli, ha u zibi niti, wa shwa, mi wa shengunuka hamoho ni mubili, kono kwa mafelelezo wa zuha hamoho ni mubili kwa mafelelezo a lifasi, ku to fiwa koto ya lifu inz’o sa shwi.” Tatian za n’a talusa luli ka lipulelo zeo ha li utwisisehi. Kana i kona ku ba kuli niha n’a kumalezi cwalo kwa lituto ze ñwi za Bibele, n’a lika hape ku lumelelana ni ba n’a pila ni bona mi kacwalo a zwaka niti ye mwa Mañolo ka mihupulo ya butu ya sihedeni?

Musebezi o muñwi wa butokwa wa Tatian ki toloko ya Diatessaron, kamba Swalisano ya Libuka za Evangeli. Tatian n’a li wa pili ku fa liputeho za mwa Siria Libuka za Evangeli mwa puo ya zona. Wo n’e li musebezi o n’o itebuhiwa hahulu, wa ku kopanya libuka z’e ne za Evangeli mwa likande li liñwi fela. Toloko yeo ne i itusisizwe ki Keleke ya Syria.

Mukreste Kamba Mukeluhi?

Ku tatubisisa hande litaba za n’a ñozi Tatian ku patulula kuli n’a ziba hande Mañolo mi n’a a nga ka butuna. Ku ama kwa m’ata a ona ku yena, u ñola kuli: “Ha ni iyakatwi ku fuma; ni hana busole; ni toile buhule; ha ni susumezwi ki lilato le lituna la sifumu kuli ni ye kwa liwate ni yo ba mufuluhi; . . . Ha ni na takazo ye tuna ya libubo . . . Lizazi li liñwi ki la batu kaufela, ni lifu li liñwi kwa batu kaufela, ibe kuli ba fumile kamba ki linjebwe.” Tatian u lemusa kuli: “Mu shwe kwa lifasi, ku hanyeza butoto bwa lona. Mu pile ku Mulimu, mi ka ku Mu utwisisa mu nepele kwatuko butu bwa kale.”—Mateu 5:45; 1 Makorinte 6:18; 1 Timotea 6:10.

Kono ha mu nyakisise za n’a ñozi Tatian mwa buka ye li On Perfection According to the Doctrine of the Savior. Mwa buka yeo u talusa kuli linyalo li zwa ku Diabulosi. Tatian u nyaza hahulu linyalo, kakuli kuti batu ka ku ikenya mwa manyalo, ne ba ka fetuha bazike ba lifasi le li fela.

Ku bonahala kuli ibat’o ba ka 166 C.E., hamulaho wa lifu la Justin Martyr, Tatian n’a tomile kamba n’a swalisani ni kakwata ka bakwenuheli ka ka bizwa Encratites. Kakwata kao ne ka koñomeka hahulu buiswalo bo butuna ni ku eza mubili ka t’ata. Ne ba itima kwa veine, linyalo, ni maluo.

Tuto ku Luna

Ki kabakalañi Tatian ha n’a keluhile cwalo kwa Mañolo? Kana n’a bile “muutwi fela ya libala”? (Jakobo 1:23-25) Kana Tatian n’a palezwi ku hana matangu a’ si na tuso mi kiha s’a swasiwa ki mihupulo ya batu? (Makolose 2:8; 1 Timotea 4:7) Ka ku ba kuli mafosisa a n’a yemezi ki a matuna hahulu, kana lwa kona ku akaleza kuli mwendi n’a lyangani?

Ka mo ku inezi kaufela, za n’a ñozi Tatian ni mutala wa hae li lu bonisa fela muinelo wa bulapeli mwa lizazi la hae. Li lu bonisa m’o kukuezo ya mihupulo ya butu i kona ku sinyeza. Haike lu beye mwa munahano temuso ya muapositola Paulusi ya ku pima “litaba ze si na tuso, za ku nyefula, ni likañi za zibo ye ba li ki zibo, bo hasi yona.”—1 Timotea 6:20.