Ze Ñozwi za Nuwe Kana Li Na Ni Tuso ku Luna?

JESU ha n’a polofita ka za sisupo sa ku ba teñi kwa hae ni ku fela kwa miinelo ye li teñi cwale mwa lifasi, n’a ize: “Mo ne ku inezi mwa mazazi a Nuwe, ku ka ba cwalo [fa ku ba teñi, NW] kwa Mwan’a mutu.” (Mateu 24:3, 37) Kaniti, Jesu n’a sinuzi kuli ze ezahala miteñi ye za swana ni za mwa nako ya Nuwe. Litaba ze sepeha ili ze nepahezi za likezahalo za mwa mazazi a Nuwe za kona ku ba za butokwa luli.

Kana ze ñozwi za Nuwe ki za butokwa luli? Kana za kona ku pakiwa sina litaba za niti? Kana luli lwa kona ku ziba kuli Munda n’o bile teñi lili?

Munda N’o Bile Teñi Lili?

Bibele i bulela linako za likezahalo z’e lu konisa ku bala nako ku kuta kwamulaho kwa simuluho ya batu. Kwa Genese 5:1-29, lu fumana situhulu se si kala ka ku bupiwa kwa mutu wa pili, Adama, ku isa f’a pepelwa Nuwe. Munda n’o kalile “ka mwaha wa bu 600 wa ku pila kwa Nuwe.”—Genese 7:11.

Kuli lu zibe fo n’o bayulezi Munda, lu tokwa ku kala ka nako ye zwile mubano. F’o ku talusa ku kala ka silimo se si pakiwa ki litaba za silifasi ze bulela za kale ili fo ne ku ezahalezi nto ye ñwi ye bihilwe mwa Bibele. Ku kala ka nako yeo, lwa kona ku eza lipalo ni ku fumana fo n’o bayulezi Munda ka ku ya ka kalenda ya Gregory ye itusiswa hahulu kacenu.

Ku na ni silimo se si zwile mubano, sa 539 B.C.E. Ki sona silimo seo Mulena Sirusi wa Peresia n’a tuluzi Babilona. Ze ñwi za ze ñozwi za silifasi ze bulela za nako ya puso ya hae ki matapa a Sibabilona ni ze ñozwi za bo Diodorus, Africanus, Eusebius, ni Pitolemi. Ka taelo ya Sirusi, bomasiyaleti ba Majuda ba zwa mwa Babilona mi ba yo fita mwa naha ya habo bona ka 537 B.C.E. Ao ne li ona mafelelezo a lilimo ze 70 zeo Juda n’e ka ba matota, ili zeo, ka ku ya ka lipiho za Bibele, ne li kalile ka silimo sa 607 B.C.E. Ka ku kopanya nako ya baatuli ni lipuso za malena ba Isilaele, lu fumana kuli Mututo wa Maisilaele ku zwa mwa Egepita n’o bile ka 1513 B.C.E. Linako ze tomile fa Bibele li lu kutisa hape kwamulaho ka lilimo ze 430 ku yo fita nako ya ku eziwa kwa bulikani ni Abrahama ka 1943 B.C.E. Ku zwa f’o lu na ni ku hupula ku pepwa ni lilimo ze ne ba pilile bo Tera, Nakori, Serugi, Reu, Pelegi, Hebere, ni Shela, hamohocwalo ni Aripakasadi, ya n’a pepilwe “ha ku se ku felile myaha ye mibeli ku zwa kwa munda o mutuna.” (Genese 11:10-32) Kacwalo lwa kona ku bulela kuli Munda n’o kalile ka silimo sa 2370 B.C.E. *

Ñundupula Ya Nela

Lu si ka londota kale likezahalo za mwa mazazi a Nuwe, ha mu bale Genese kauhanyo 7 timana 11 ku isa kauhanyo 8 timana 4. Ka za ñundupula, lu bulelelwa kuli: “Ka mwaha wa bu 600 wa ku pila kwa Nuwe [2370 B.C.E.], ka kweli ya bubeli, ka lizazi la bu 17 kwa kweli, ka lona lizazi leo, mezi a maweluwelu kaufela a mwa buliba bo butuna a pwacuka, mi mahaulo a lihalimu a kwaluluha.”—Genese 7:11.

 Nuwe n’a aluzi silimo ka likweli ze 12 za mazazi a 30 ye ñwi ni ye ñwi. Kwakale, kweli ya pili ne i kala ibat’o ba fahal’a kweli ya luna ya September. Ñundupula ne i kalile ku cuumuka “ka kweli ya bubeli, ka lizazi la bu 17 kwa kweli” mi ya topotoka ka mazazi a 40 ni masihu a 40 mwa likweli za November ni December, 2370 B.C.E.

Ka za Munda w’o, lu talusezwa hape kuli: “Mi mezi a tekela mwa lifasi ka mazazi a’ eza 150. . . . Mezi n’a nz’a kutela mwamulaho, a nz’a wa; mi mazazi a 150 h’a s’a felile, mezi n’a nz’a ya a suta. Ka lizazi la bu 17 kwa kweli ya bu 7, aleka ya fuama fa malundu a Ararati.” (Genese 7:24–8:4) Kacwalo, ne ku ngile mazazi a 150, kamba likweli ze 5, ku zwa fa n’a pwacukezi mezi mwa lifasi ku isa fa n’a kutezi mwatasi. Aleka kacwalo y’a fuama fa malundu a Ararati mwa March, ka 2369 B.C.E.

Cwale ha mu bale Genese 8:5-17. Lingo za malundu ne li bonahezi ibat’o ba likweli ze peli ni licika (mazazi a 73) hasamulaho, ili ‘ka kweli ya bulishumi [June], ka lizazi la pili la kweli.’ (Genese 8:5) * Likweli ze talu (mazazi a 90) ku zwa f’o—ili “ka mwaha wa bu 601 wa ku pila kwa Nuwe, ka lizazi la pili la kweli ya pili,” kamba fahal’a September, 2369 B.C.E.—Nuwe a tusa situwa sa aleka. F’o cwale a bona “kuli se ku omile fafasi.” (Genese 8:13) Ha ku fitile kweli i liñwi ni mazazi a 27 (mazazi a 57 hamoho), ili “ka kweli ya bubeli ka lizazi la bu 27 [fahal’a November, 2369 B.C.E.], lifasi ne li se li omile.” Nuwe ni lubasi lwa hae cwale ba longoka mwa aleka ku hata fafasi. Kacwalo, Nuwe ni ba hae ne ba inzi mwa aleka silimo ni mazazi a lishumi (ili mazazi a 370).—Genese 8:14.

Litaba ze ñozwi zeo ze nepahezi ze bulela likezahalo, litaba, ni nako li pakañi? Li paka kuli: Mupolofita Mushe wa Muheberu, y’o ka mo ku bonahalela n’a ñozi Genese ka ku itusisa litaba ze ñozwi za n’a amuhezi, n’a bulela  litaba za niti, isi matangu. Munda kacwalo u butokwa hahulu ku luna kacenu.

Bañoli Ba Bañwi ba Bibele Ne B’a Nga Cwañi Munda?

Kwand’a taba ya Genese, mwa Bibele ku ñozwi ze ñata ka za Nuwe kamba Munda. Ki ye mitala:

(1) Ezira wa lipatisiso n’a kopanyize Nuwe ni bana ba hae (bo Sema, Kama, ni Jafeta) mwa situhulu sa sicaba sa Isilaele.—1 Makolonika 1:4-17.

(2) Mualafi Luka ya n’a ñozi Buka ya Evangeli u kopanya Nuwe h’a kolohanya bokukululu ba Jesu Kreste.—Luka 3:36.

(3) Muapositola Pitrosi u itusisa hahulu taba ya Munda h’a ñolela Bakreste ka yena.—2 Pitrosi 2:5; 3:5, 6.

(4) Muapositola Paulusi u bulela za tumelo ye tuna ya n’a bonisize Nuwe mwa ku ngangula aleka kuli a banduse ba ndu ya hae.—Maheberu 11:7.

Kana ku na ni ya kona ku hana kuli bañoli ba Bibele bao be ne ba susumelizwe ka moya o kenile ne ba lumezi taba ya Genese ya za Munda? Ku si na ku li cwañi, bao ne ba nga kuli taba yeo ki ya niti.

Jesu ku za Munda

Jesu Kreste n’a li teñi ni kale a si ka taha kale fa lifasi. (Liproverbia 8:30, 31) N’a li sibupiwa sa moya kwa lihalimu ka nako ya Munda. Ka ku ba muiponeli wa ona, Jesu kacwalo ki yena ya fa bupaki bo butuna ka ku fitisisa bwa ka Mañolo bo bu yemela Nuwe ni Munda. Jesu n’a ize: “Mo ne ku inezi mwa  mazazi a Nuwe, ku ka ba cwalo kwa [ku ba teñi, NW] kwa Mwan’a mutu. Kakuli mo ne ku inezi kwa mazazi ale, munda o mutuna u si ka bonahala kale, batu ne ba ca, ba nwa, ba nyala, ba nyalisa, mane la fita lizazi l’a kena Nuwe mwa aleka. Ha ba si ka lemuha se siñwi, mane munda wa kena, mi wa ba kukisa kaufela; ku ka ba cwalo h’a ka [ba teñi, NW] Mwan’a mutu.”—Mateu 24:37-39.

Kana Jesu n’a ka itusisa matangu kuli a lu lemuse ka za ku fela kwa miinelo ye mwa lifasi? Kutokwa! Lu kolwa kuli n’a itusisize mutala wa ze ne ezahezi luli wa katulo ye zwa ku Mulimu ya ku yundisa ba ba maswe. Ee, batu ne ba tibile, kono lwa kona ku omba-ombiwa ki ku ziba kuli Nuwe ni lubasi lwa hae ne ba punyusizwe kwa Munda.

“Mazazi a Nuwe” ki a butokwa hahulu ku ba ba pila kacenu, ka nako ya “ku ba teñi kwa Mwan’a mutu,” Jesu Kreste. Ka mo ne lu balezi taba ye tungile ya za Munda o n’o ambakani lifasi ye ñozwi mwa piho ya n’a bulukile Nuwe, lwa kona ku kolwa kuli ki taba ye n’e ezahezi luli. Mi taba ye mwa Genese ye tahile ka moya wa Mulimu ye bulela za Munda i butokwa hahulu ku luna. Sina Nuwe, bana ba hae, ni basali ba bona ha ne ba lumezi mwa ku pilisa kwa Mulimu, ni luna kacenu lwa kona ku silelezwa ki Jehova fa mutomo wa tumelo ya luna mwa sitabelo sa Jesu sa tiululo. (Mateu 20:28) Hape, lwa kona ku ba ni sepo ya ku ba mwahal’a ba ba ka punyuha ku fela kwa miinelo ye maswe ye mwa lifasi sina ze ñozwi za Nuwe ha li bonisa kuli yena ni lubasi lwa hae ne ba punyuhile Munda o n’o sinyize lifasi la bahedeni ba miteñi yeo.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 5]

Kana Ne Ba Pilanga Nako Ye Telele Cwalo?

BIBELE i li: “Mazazi kaufela a’ pilile Nuwe ki myaha ye 950, mi a shwa.” (Genese 9:29) Metusela kukw’a Nuwe, n’a pilile lilimo ze 969. Metusela ki yena ya n’a pilile nako ye telele hahulu kwa batu kaufela ba ba zibahala. Ha li alulwa ka ku likanelela, lilimo za ku pila za batu mwa masika a lishumi ku zwa ku Adama ku isa ku Nuwe ne li fitelela 850. (Genese 5:5-31) Kana batu ba miteñi yeo ne ba pilanga nako ye telele cwalo?

Mulelo wa Mulimu kwa makalelo ne li wa kuli batu ba pile ku ya ku ile. Mutu wa pili, Adama, n’a bupilwe a na ni kolo ya ku pila a sa shwi ha n’a ka ipeya ku utwa Mulimu. (Genese 2:15-17) Kono Adama n’a ipanguzi mi a yumba tohonolo yeo. Ha s’a pilile lilimo ze 930, inz’a libile hanyinyani-hanyinyani kwa lifu, Adama a kutela kwa liluli kwa n’a simuluhile. (Genese 3:19; 5:5) Mutu wa pili y’o n’a hozisize baikulu ba hae kaufela sibi ni lifu.—Maroma 5:12.

Niteñi, batu be ne ba pila mwa miteñi yeo ne ba li bukaufi ni bupetehi bwa n’a na ni bona Adama kwa makalelo mi ku bonahala kuli ki lona libaka ha ne ba pila nako ye telele ku fita batu ba hasamulaho. Kacwalo, lilimo za bupilo bwa batu ne li bat’o kwananga sikiti pili Munda u si ka taha kale, mi za fukuzeha ka bubebe hamulaho wa Munda. Ka mutala, Abrahama n’a pilile fela lilimo ze 175. (Genese 25:7) Mi lilimo ze bat’o eza 400 hamulaho wa lifu la ñulukundi ya sepahala y’o, mupolofita Mushe n’a ñozi kuli: “Bupilo bwa luna, mazazi a bona a eza myaha ye mashumi aketalizoho ka a mabeli, ku ba ba tiile ki myaha ye mashumi aketa-lizoho ka a malalu. Bo, bukonelo bwa yona ki bwa mikatazo ni butata fela.” (Samu 90:10) Kacenu ku sa li hahulu cwalo.

[Chati/Maswaniso a fa likepe 6, 7]

Ku Bala Lilimo za ku Kuta Kwamulaho ku Zwa Fo Sirusi A Fela Taelo ya ku Lukulula Majuda mwa Buhapwa, ku Isa kwa Munda wa mwa Miteñi ya Nuwe

537 Taelo ya Sirusi *

539 Ku tululwa kwa Babilona ki Sirusi

wa Muperesia

Lilimo ze 68

607 Ku ba matota kwa Juda ka lilimo

ze 70 kwa kalisa

Lilimo ze 906

za okamelo

ya baeteleli,

baatuli, ni

malena a Isilaele

1513 Mututo wa ku zwa mwa Egepita

Lilimo ze 430 Lilimo ze 430 muta bana ba Isilaele ne

ba yahile mwa naha ya Egepita ni mwa Kanana

(Exoda 12:40, 41)

1943 Ku tiiswa kwa bulikani bwa Abrahama

Lilimo ze 205

2148 Ku pepwa kwa Tera

Lilimo ze 222

2370 Makalelo a Munda

[Litaluso za kwatasi]