Alexander VI Papa Y’o Rome I Sa Libali

“KWA Makatolika, ha ku na manzwi a’ ka likana a ku nyaza ka ona Alexander VI.” (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters [Misebezi ya Bo Papa ku Zwa Ibat’o Ba Silimo sa 1500]) “Bupilo bwa hae ne li bo bu maswe hahulu . . . Lu na ni ku lumela kuli nako ya papa y’o ha i kutekehisi Keleke. Ba mwa miteñi ya lusika lwa Borgia, nihaike ne ba tekelezi likezo ze cwalo ze maswe, ne ba kakamalisizwe hahulu ki likezo za bona ze maswe hahulu. Se ku fitile lilimo ze 400, kono ze ne zwile mwa likezo ze maswe zeo ha li si ka felelela.”—L’Église et la Renaissance (1449-1517) (Keleke ni ku Ya kwa Linako za Zwelopili).

Ki kabakalañi lihatiso ze kutekeha za litaba za kwamulaho ili ze bulela za Keleke ya Katolika, ha li nyaza hahulu cwalo papa ni lubasi lwa hae? Ne ba ezizeñi kuli ba nyazahale hahulu cwalo? Lika ze n’e bonisizwe mwa Rome (October 2002–February 2003), ka taba ye li I Borgia—l’arte del potere (Lusika lwa bo Borgia—Butali bwa ku Busa), ne i file kolo ya ku singanyeka litukelo ze ba ipile bo papa, sihulu mo ne li itusiselizwe ki Rodrigo Borgia, kamba Alexander VI (papa wa ku zwa ka 1492 ku isa 1503).

Mwa N’a Pahamezi

Rodrigo Borgia n’a pepezwi mwa lusika lo lu pahami ka 1431 kwa Játiva, mwa mubuso wa Aragon, ye s’e li Spain. Malum’ahe ya bizwa Alfonso de Borgia, bishopu wa Valencia, n’a boni za tuto ya mwan’a kaizel’a hae y’o, mi a bona teñi kuli Rodrigo ha n’a sa li mushimani, wa fumana litulo za keleke za lituwelo. Ha to ba wa lilimo ze 18, ka tuso ya Alfonso, ili yo ka nako yeo n’a li kardinalu (ya tatama papa kwa situlo), Rodrigo a tutela kwa Italy, kwa n’a iz’o ituta za milao. Alfonso ha n’a bile Papa Calixtus III, a fa Rodrigo ni mwana yo muñwi wa kaizel’a hae bukardinalu. Pere Lluis Borgia n’a filwe bubusisi bwa mileneñi i sikai. Hañihañi Rodrigo a ketiwa mubakweli wa muprisita wa keleke, mi n’a bile mubakweli mwa tamaiso ya bo papa ba ba fitana-fitana, kacwalo a kona ku fumana litulo ze ñata za lituwelo ze tuna, a olela bufumu bo buñata, ku ba ni m’ata a matuna, ni ku pila bupilo bwa silena bwa mbombolelwa luli.

Rodrigo n’a na ni zibo, ne li mubuleli yo munde, n’a yemela bucaziba, mi n’a kona ku peta milelo ya hae. Kono n’a na ni linyazi ze  ñata. Nyazi wa hae wa kamita n’a mu pepezi bana ba bane, mi hape n’a pepezwi bana ki basali ba bañwi. Papa Pius II niha n’a mu nyazelize ku tomenena hahulu “buzangunda” ni “minyaka ye si ka hoifiwa,” Rodrigo n’a si ka baka.

Papa Innocent VIII ha n’a timezi ka 1492, makardinalu ba keleke ba kopana kuli ba kete ya ka mu yola. Kw’a zibahala kuli Rodrigo Borgia, ka lisepiso ze nde hahulu ni ku nyaza-nyaza fa nalela, n’a lekile liketiso za makardinalu ka yena kuli mukopano w’o u mu kete ku ba Papa Alexander VI. Makardinalu bao n’a ba lifile cwañi? N’a ba file litulo mwa keleke, mandu a silena, mandu a masabelo, mileneñi, mandu a ba bulapeli, ni libaka ze zamaiswa ki mabishopu ze ocolisa lituwelo ze tuna. Mwa kona ku utwisisa libaka caziba yo muñwi wa litaba za kale za keleke ha n’a bulezi kuli puso ya Alexander VI ne li “mazazi e n’e ile nkuwa Keleke ya Roma.”

N’a Sa Shutani ni Babusi ba Silifasi

Kabakala m’ata a hae mwa keleke a ku ba toho ya keleke, Alexander VI a kaupa Spain ni Portugal mwa mingalato ya ku lwanela libaka ze n’e sa zo fumanwa za lifasi la America. M’ata a hae a silifasi n’a mu konisize ku ba yena mubusi wa linaha za papa ze n’e na ni lindao mwahal’a Italy, mi n’a busa mubuso wa hae ka mukwa wa babusi ba bañwi ba mwa miteñi yeo. Sina lipuso za bo papa ba kwamulaho ni ba hamulaho, puso ya Alexander VI ni yona ne li ya likweta, sobozi, ni ku isa batu mwa kunu.

Mwa miteñi ya nyewanyewa yeo, mibuso n’e lakanela lilalo mwa Italy, mi papa ni yena n’a ipanda. Mubusezo wa hae wa ka sitalifi ni lipangano za n’a eza ni ku loba, n’a li lukiselize ku ipahamisa hahulu, ku zwisezapili bana ba hae, ni ku pahamisa lusika lwa Borgia fahalimw’a bote. Juan mwan’a hae, ya n’a nyezi wahabo mulena wa Castile, n’a ketilwe mubusi wa Gandía, kwa Spain. Mwan’a hae yo muñwi, ya bizwa Jofré, n’a nyezi muikuly’a mulena wa Naples.

Papa ha n’a bata mulikani kuli a tiise silikani sa hae ni France, a tibela linyalo la mwan’a hae wa musizana wa lilimo ze 13, yena Lucrezia, ya n’a beelelizwe ku nyalwa ki likwambuyu la kwa Aragon, mi a mu fa ku wahabo mubusi wa Milan. Linyalo leo ha ne li tuhezi ku peta mulelo wa lona wa bupolitiki, kwa fumanwa libaka le li sa swalehi la ku li felisa, mi Lucrezia a fiwa ku Alfonso wa kwa Aragon, wa mwa lubasi lwa sitela sa hae. Ka nako yeo, Cesare Borgia kaizel’a Lucrezia, ya n’a lelile ze tuna ili ya situhu, a eza sipangano ni Louis XII wa France, mi linyalo la kaizel’a hae ni Muaragon la ba maswabisa. Kwa ezwa cwañi? Hatiso ye ñwi i li Alfonso, munn’a hae ya bumai, “n’a holofalizwe ki banna ba bane be ne ba likile ku mu omba moyo fa mapahamelo a muyaho wa St. Peter’s. Ha n’a sa kuliswa, yo muñwi wa batanga ba Cesare a mu nyokola.” Papa, ka ku bata lipangano ze ñwi ze tusa, a lukiseza Lucrezia ku nyalwa lwa bulalu, ili ku mwan’a mubusi ya m’ata wa Ferrara. F’o Lucrezia ne li wa lilimo ze 21.

Miteñi ya n’a benda Cesare i bulelwa ku ba ye ne li “ya ku sa sepahala, ili mo ne ku suluhile mali ka buñata.” Nihaike ndat’ahe n’a mu ketile ku ba kardinalu inz’a li wa lilimo ze 17, Cesare n’a swanela hahulu ku za lindwa ku fita misebezi ya keleke, kakuli ne li ya kanyanyu, ya tomenena hahulu libubo, ili ya sa sepahali,  sina ba sikai ba bañwi. Ha s’a tulukile fa situlo sa mwa keleke, a nyala mukwae wa Mufura, a kona cwalo ku ba mubusi wa Valentinois. Ku tuha f’o, ka tuso ya masole ba Mafura, a tukufalelwa musebezi wa ku taeka ni ku bulaya ili kuli a itongwele mutulo wa Italy.

Kuli a fumane tuso kwa masole ba Mafura mwa ku petahalisa milelo ya Cesare, papa a lumelela telekano ye tusa kono ili ye swabisa ya n’a bata Louis XII wa France. Telekano yeo n’e konisize Louis XII ku nyala Anne wa kwa Brittany ni ku shangela mubuso wa mufumahali y’o kwa mubuso wa hae. Hatiso ye ñwi i li ka ku eza cwalo, papa “a sinyisa Keleke libizo ni ku booloka likuka kuli a hulise ba lubasi lwa hae ku za silifasi.”

Nyazo ya Buzangunda bwa Bo Papa

Buzangunda bwa lusika lwa Borgia ne bu tahisize lila ni ku nyaziwa. Papa n’a sa isangi hahulu pilu ku be ne ba mu nyaza, kono Girolamo Savonarola n’a sa konwi ku siiwa fela. Savonarola ne li mulapeli wa ba Dominic, mukutazi ya ziyelize, ili mubusi wa Florence. N’a nyazize libi za ba ndu ya papa hamoho ni likezo ni bukupuki bwa papa ka sibili, ili ku shaela kuli a tululwe ni kuli ku eziwe licinceho mwa keleke. Savonarola a kangauka, a li: “Mina baeteleli ba Keleke, . . . busihu mu ya kwa linyazi za mina mi kakusasa kwa lisakramente.” Hasamulaho n’a ize: “[Baeteleli bao] ba na ni sifateho sa lihule, libubo la bona li sinya Keleke. Na mi bulelela niti, batu ba, ha ba lumeli mwa tumelo ya Sikreste.”

Kuli a mu kuzise, papa a fa Savonarola situlo sa kardinalu, kono yena a si hana. Kamba ne li ku lwanisa papa kwa hae kamba ku kutaza ko ne ku tisize kuli lifasi li mu melele manaka, Savonarola kwa mafelelezo a zwiswa mwa keleke, a lengiwa mwa tolongo, a tukufazwa kuli a bake, mi a bondiwa ni ku ciswa mwa mulilo.

Lipuzo Ze Tuna

Likezahalo za kwamulaho zeo li tahisa lipuzo za butokwa. Bukupuki ni likezo za papa ze cwalo li kona ku ngiwa cwañi? Bocaziba ba za ikale ba li nga cwañi? Mo li ngelwa kwa shutana-shutana.

Ba bañata ba li, Alexander VI u lukela ku ngiwa ka ku ya ka miteñi ya hae. Za n’a eza ku za bubusi ni keleke kutwi ne li ka takazo ya ku bukeleza kozo, ku kaupa mibuso, ku tiisa silikani ni babusi ba bañwi be ne ba ka sileleza bupapa, ni ku tisa kuli ba ba twi ki babusi ba Bakreste ba zwelepili ku swalisana mwa ku kasha lila za bona za ma-Turkey.

Kono likezo za hae bo? Caziba yo muñwi u li: “Nako ifi kamba ifi ya Keleke i bile ni Bakreste ba ba maswe ni baprisita ba ba sa swaneli. Kuli ku si ke kwa ba ni ya ka kakamaliswa ki seo, Kreste ka sibili n’a sinuzi za teñi; mane n’a likanyize Keleke ya hae kwa simu mo ku mela buloto bo bunde ni mufuka, kamba lituwa le li swasa litapi ze nde ni ze maswe, sina ni yena ha n’a tuhelezi Judasi ku ba mwahal’a baapositola ba hae.” *

Caziba y’o u sa zwelapili, u li: “Mpwito mo ku comekwa licwe la butokwa ye siyo hande ha i nyinyafazi butokwa bwa lona. Ku cwalo ni ku muprisita, sibi sa hae ha si koni ku mbwanjingela . . . tuto y’a luta. . . . Gauda i sa li gauda, ku si na taba kuli lizoho le li i tisize li kenile  kamba ha li si ka kena.” Caziba yo muñwi wa Mukatolika u kanana kuli mwa taba ya Alexander VI, Makatolika sakata ne ba swanezi ku latelela kelezo yeo Jesu n’a file balutiwa ba hae ka za bañoli ni Bafalisi, ye li: ‘Mu eze ze ba mi bulelela, kono mu si ke mwa ya ka likezo za bona.’ (Mateu 23:2, 3) Kono kana luli litaluso zeo za mi kolwisa?

Kana Bo Ki Bukreste Sakata?

Jesu n’a siile sikuka se si bunolo sa ku likanya ka sona ba ba twi ki Bakreste. N’a ize: “Mu ka ba ziba ka miselo ya bona. Kikuli sisansa sa veine si ka yangulwa kwa mukakani, kamba lifeiga li koyolwe kwa mikona? Ki mo ku inezi: kota ye nde kaufela i beya miselo ye minde; mi kota ye maswe ha i koni ku beya miselo ye minde. Kota ye nde ha i koni ku beya miselo ye maswe, mi kota ye maswe ha i koni ku beya miselo ye minde. Kifo ni li: Mu ka ba ziba ka miselo ya bona.”—Mateu 7:16-18, 20.

Mwa lilimo-limo ze fitile, hañata baeteleli ba bulapeli ba petile cwañi ze tokwahala za Bukreste sakata bwa n’a tomile Jesu ili bo ne ba latelezi balutiwa ba hae ba niti, mi miteñi ye ba li peta cwañi? Ha lu nyakisiseñi lika ze peli fela, ili bupolitiki ni mupilelo.

Jesu ne si mubusi wa silifasi. N’a ipilezi ona cwalo fela, a itumelela mane kuli n’a si na nihaiba sibaka “f’a ka samela toho ya hae.” Mubuso wa hae n’e ‘si wa lifasi le,’ mi balutiwa ba hae ne ba si ke ba ba “ba lifasi, sina [yena ha n’a] si wa lifasi.” Kacwalo Jesu n’a hanile ku kena mwa bupolitiki bwa miteñi yeo.—Mateu 8:20; Joani 6:15; 17:16; 18:36.

Kono kana haki niti kuli ka lilimo-limo likopano za bulapeli li tomenezi ku eza silambeti ni babusi ba silifasi kuli ba fumanele fateñi m’ata ni bufumu, nihaike seo si nyandisisize batu-tu fela? Kana hape haki niti kuli buñata bwa ba bahulu ku bona ki limbombo, nihaike buñata bwa batu be ba lukela ku sebeleza ba kana ba ba linjebwe?

Muhabo Jesu, Jakobo, n’a ize: “Mina babuki, ha mu zibi kuli ku lata za lifasi ki ku lwanisa Mulimu? hakulicwalo ya lata ku ba mulikani wa lifasi, u ipeya sila ku Mulimu.” (Jakobo 4:4) “Sila ku Mulimu” cwañi hape? Liñolo la Joani 5:19 li li: “Lifasi kamukana li lapalezi mwatas’a ya maswe.”

Ka za mikwa ya Alexander VI, caziba wa ze ezahezi wa mwa linako za Borgia n’a ñozi kuli: “Mupilelo wa hae ne li wa buzangunda. N’a si na maswabi kamba niti, tumelo kamba bulapeli. N’a cilwe ki mukwañuli o sa feli, takazo ye fitelezi ya libubo, situhu sa bubatana, ni takazo ye tuka ya ku zwisezapili bana ba hae ba bañata.” Kono haki Borgia fela kwa baeteleli ba keleke ya n’a ezize lika ze cwalo.

Mañolo a liñi ka za mikwa yeo? Muapositola Paulusi n’a buzize kuli: “Kana ha mu zibi kuli ba ba sa ezi ka ku luka, ha ba na ku ca sanda sa mubuso wa Mulimu? Mu si ke mwa ipuma: Ni mahule, . . . ni babuki, . . . ni ba ba lakaza za ba bañwi [“ba mukwañuli, NW”], . . . ha ba na ku luwa sanda sa mubuso wa Mulimu.”—1 Makorinte 6:9, 10.

O muñwi wa milelo ye n’e bulezwi ya tukiso ya cwanoñu fa mwa Rome ye ama lusika lwa bo Borgia ne li wa ku “utwisisa makwambuyu bao ka ku ya ka miteñi ya bona . . . , ili ku utwisisa fela kono kaniti isi kuli ba swalelwe kamba ku nyaziwa.” Mane, bapoti ne ba lukuluhile ku ba ni mibonelo ya bona. Cwale mina mubonelo o mu bile ni ona ki ufi?

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Rodrigo Borgia, Papa Alexander VI

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Ndat’ahe Lucrezia Borgia n’a itusisize yena kwa ku ipahamisa hahulu

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Cesare Borgia n’a tomenezi hahulu libubo mi n’a sa sepahali

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Bakeñisa kuli Girolamo Savonarola n’a hanile ku kuziswa, n’a bondilwe ni ku ciswa mwa mulilo