Jesu Kreste Bupaki bwa Kuli N’a Pilile Fa Lifasi

KANA mwa lumela kuli munna ya bizwa Albert Einstein n’a kile a pila? Mwendi ha mu na ku liyeha ku alaba kuli ee, kono ki kabakalañi? Batu ba bañata ha ba si ka iponela yena. Kono lipiho ze sepeha ka z’a petile li bonisa kuli kaniti n’a kile a pila. Bupaki bwa kuli n’a li teñi bu bonwa ka ku sebelisa za sayansi za n’a fumani. Ka mutala, ba bañata ba tusiwa ki malaiti a nyukiliya, a’ pangiwa ka ku sebelisa palo ya Einstein ye tumile hahulu ya E=mc².

Mutalusezo o swana w’o wa kona ku itusiswa ku Jesu Kreste, y’a ngiwa ku ba ya amile hahulu batu ku fita ufi kamba ufi. Ze n’e ñozwi ka za hae ni bupaki bo bu iponelwa bwa kuli n’a li  teñi li bonisa hande-nde kuli kaniti n’a kile a pila. Ku si na taba ni ku tabisa kwa likwati le li pumbuzwi cwanoñu fa le li bulela za Jakobo, le li bulezwi mwa taba ya pili, bupaki bwa kuli Jesu n’a kile a pila ha bu itingi fa simbandungulu seo kamba se siñwi kaufela. Niti kikuli, lwa kona ku fumana bupaki bwa kuli Jesu n’a bile teñi mwa litaba zeo bocaziba ba za kwakale ba silifasi ne ba ñozi ka za hae ni ka za balateleli ba hae.

Bupaki bwa Bocaziba ba za Kwakale

Ka mutala, mu bone bupaki bwa Mujuda Flavius Josephus, caziba wa za kwakale wa mwa lilimo za mwanda wa pili ya n’a li Mufalisi. N’a bulezi za Jesu Kreste mwa buka ya Jewish Antiquities. Nihaike kuli ba bañwi ba honona ka za ku nepahala kwa taba ya pili yeo ku yona Josephus n’a ize Jesu n’e li yena Mesiya, Caziba Louis H. Feldman wa kwa Yunivesiti ya Yeshiva u li ki ba sikai be se ba hononile ku nepahala kwa taba ya bubeli. Mwa taba ya bubeli yeo, Josephus n’a ize: “[Ananus muprisita yo muhulu] n’a ungekile mukopano wa baatuli ba Kuta ye Tuna ni ku tisa fapil’a bona munna ya bizwa Jakobo, munyan’a Jesu ya n’a bizwa kuli Kreste.” (Jewish Antiquities, XX, 200) Ee, Mufalisi, yo muñwi wa ba sikwata sa bulapeli sa muñañatoho ili seo balateleli ba sona ba bañata ne ba li lila ze tuna za Jesu, n’a lumezi kuli “Jakobo, munyan’a Jesu” n’a kile a pila.

Bupaki bwa kuli Jesu n’a bile teñi ne bu bonisizwe mwa misebezi ya balateleli ba hae. Muapositola Paulusi ha n’a lengilwe mwa tolongo mwa Roma ka 59 C.E., banna-bahulu ba Majuda ne ba mu bulelezi kuli: “Lwa ziba kuli tuto yeo ye keluhile i lwaniswa kai ni kai.” (Likezo 28:17-22) Ne ba ize balutiwa ba Jesu ne ba li ba ‘tuto ye keluhile.’ Haiba ne ba lwaniswa kai ni kai, bocaziba ba za kwakale ba silifasi mwendi ne ba ka biha ka za bona, nji cwañi?

Tacitus, ya n’a pepilwe ibat’o ba ka 55 C.E. ili y’a ngiwa ku ba yo muñwi wa bocaziba ba za kwakale ba batuna ka ku fitisisa mwa lifasi, n’a bulezi za Bakreste mwa libuka za hae za Annals. Mwa taba ya mulilo o mutuna wa mwa Roma wa ka 64 C.E. ili w’o Nero n’a u nyazelize Bakreste, Tacitus n’a ize: “Nero a limba mulatu ni ku fa nyandiso ye tuna ka ku fitisisa kwa sitopa sa batu ba ne ba toyezwi sitoyo sa bona se situna, ili ba ne ba zibwa ki ba bañata kuli Bakreste. Kreste, fo ku simuluha libizo leo, n’a filwe katulo ye tuna ka ku fitisisa mwa nako ya puso ya Tibere. Katulo yeo ne i filwe ki Ponse Pilato, yo muñwi wa babusisi ba luna.” Tunango twa taba yeo tu lumelelana ni ze bulezwi ka za Jesu wa mwa Bibele.

Muñoli yo muñwi ya n’a bulezi ka za balateleli ba Jesu n’e li Pliny yo Munyinyani, mubusisi wa Bitinia. Ibat’o ba mwa silimo sa 111 C.E., Pliny n’a ñolezi Mulena Trajan, ni ku buza mwa n’a ka ezeza Bakreste. Pliny n’a ñozi kuli, batu be ne ba tamelelizwe ku ba Bakreste ne ba lapela kwa milimu ni ku lapela siswaniso sa Trajan, ka ku bata fela ku bonisa kuli ne ba si Bakreste. Pliny n’a zwezipili kuli: “Ku bulelwa kuli Bakreste ba luli ha ba konwi ku hapelezwa ku eza ifi kamba ifi ya lika zeo.” Taba yeo i paka buniti bwa kuli Kreste n’a kile a pila, ili y’o balateleli ba hae ne ba tabela ku  itombola bupilo bwa bona kabakala tumelo ya bona ku yena.

Buka ya The Encyclopædia Britannica (hatiso ya mwa 2002), ha se i kusufalize zeo bocaziba ba za kwakale ba mwa lilimo za pili ze 200 ne ba bulezi ka za Jesu Kreste ni ka za balateleli ba hae, i li: “Litaba ze ikemezi zeo li bonisa kuli mwa linako za kwamulaho, niheba bahanyezi ba Bukreste ne ba si ka honona ni kamuta ka za ku ba teñi kwa Jesu. Ku honona k’o ne ku til’o ba teñi lwa pili ku si na mabaka a utwahala, kwa mafelelezo a lilimo za mwanda wa bu 18, mwahal’a lilimo za mwanda wa bu 19, ni kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bu 20.”

Bupaki bwa Balateleli ba Jesu

Buka ya The Encyclopedia Americana i li: “Testamente Ye Nca i fa ibat’o ba bupaki kaufela bwa ze n’e ezahezi mwa bupilo bwa Jesu ni ze n’e tamehile ku ezahala ku yena, hamohocwalo ni m’o Bakreste ba makalelo luli ne ba taluselize butokwa bwa hae.” Bahononi ba kana ba sa amuheli Bibele sina bupaki bwa kuli Jesu n’a kile a pila. Niteñi, mitalusezo ye mibeli ye tomile fa litaba za mwa Bibele i tusa hahulu kwa ku paka kuli Jesu kaniti n’a pilile fa lifasi.

Sina ha se lu boni, mihupulo ye mituna ya Einstein i bonisa kuli n’a kile a pila. Ka ku swana, lituto za Jesu li paka buniti bwa kuli n’a pilile. Ka mutala, lu nge Ngambolo ya fa Lilundu ye zibahala hahulu ya n’a file Jesu. (Mateu, likauhanyo 5-7) Muapositola Mateu n’a ñozi cwana ka za m’o ngambolo yeo ne i amezi batu: “Buñata bwa komoka tuto ya hae; kakuli n’a ba luta sina mutu ya na ni mata.” (Mateu 7:28, 29) Ka za m’o ngambolo yeo se i amezi batu mwa lilimo-limo ze fitile, Caziba Hans Dieter Betz n’a ize: “Ngambolo ya fa Lilundu yeo se i amile batu ba bañata, ibe ba lituto za Sijuda ni za Sikreste, kamba mane niheba ba lizo za kwa Wiko.” N’a ekelize kuli ngambolo yeo “i tabelwa hahulu ka nzila ye ipitezi ki batu kaufela.”

Mu bone manzwi a butali a makuswani a, a’ sebeza, a fumanwa mwa Ngambolo ya fa Lilundu yeo: “Mutu h’a ka ku bakula fa lilama la bulyo, u mu sikamiseze ni lona le liñwi.” “Mu tokomele kuli mu si ke mwa tahisa bunde bwa mina kwa nyangela.” “Mu si ke mwa bilaelela za kamuso; kakuli la kamuso li ka ipatela za lona.” “Mu si ke mwa nepela lipelela za mina fapil’a likulube.” “Mu kupe, mi mu ka fiwa.” “Linto kamukana ze mu lata kuli batu ba mi ezeze, mu ba ezeze zona ni mina.” “Mu kene ka munyako o kumbani.” “Mu ka ba ziba ka miselo ya bona.” “Kota ye nde kaufela i beya miselo ye minde.”—Mateu 5:39; 6:1, 34; 7:6, 7, 12, 13, 16, 17.

Kaniti mu kile mwa utwa ze ñwi kwa lipulelo zeo kamba ku utwa lisupo ze tuna za zona. Mwendi mane se li bile mashitanguti mwa puo ya mina. Kaufel’a zona li zwa fa Ngambolo ya fa Lilundu. Ka m’o ngambolo yeo i amezi batu ku paka hande-nde kuli “muluti yo mutuna” n’a kile a pila.

L’u nge kuli yo muñwi n’a ikupulezi mutu ya bizwa Jesu Kreste. Hape l’u ngeñi kuli mutu y’o n’a li ya butali, mi n’a ikupulezi lituto ze twi ki za n’a lutile Jesu mwa Bibele. Kana mutu y’o n’a si ke a tahisa kuli batu ba bañata ba tabele Jesu ni lituto za hae ka mo ku konahalela kaufela? Kono muapositola Paulusi n’a ize: “Majuda ba kupa makazo, mi Magerike ba bata butali; kono luna lu bulela Kreste ya kokotezwi fa [kota ya linyando, NW], ili sitataliso kwa Majuda, ni butanya kwa bamacaba.” (1 Makorinte 1:22, 23) Lushango lwa Kreste ya n’a kokotezwi ne lu sa tabelwi ki Majuda kamba bamacaba. Kono y’o n’e li yena Kreste ye ne ba kutalize Bakreste ba pili. Ki kabakalañi Kreste ha n’a talusizwe ku ba ya kokotezwi? Taba fela ye kolwisa ki ya kuli bañoli ba Mañolo a Sigerike a Sikreste ne ba ñozi niti ka za bupilo ni lifu la Jesu.

Mutalusezo o muñwi o bonisa kuli Jesu n’a kile a pila u boniswa mwa misebezi ya balateleli ba hae ya ku tundamena ku kutaza lituto za hae. Ibat’o ba hamulaho fela wa lilimo ze 30 ku zwa fa n’a kalezi Jesu bukombwa bwa hae, Paulusi n’a kona ku bulela kuli evangeli ne i “bulezwi ku ba ba li teñi kaufela mwatas’a  lihalimu.” (Makolose 1:23) Ee, lituto za Jesu ne li yandile lifasi la kale ku si na taba ni twaniso. Paulusi, yena ya n’a nyandisizwe ka ku ba Mukreste, n’a ñozi kuli: “Kreste haiba ki ya si ka zuha, fohe, tuto ya luna ki ye si na tuso, mi ni yona tumelo ya mina ki ye si na tuso.” (1 Makorinte 15:12-17) Haiba ku kutaza Kreste ya si ka zuswa kwa bafu ne ku si na tuso, ku kutaza ka za Kreste ya n’a si ka pila ne ku si na tuso ni ku fita. Sina ha lu bala mwa piho ya Pliny yo Munyinyani, Bakreste ba pili ne ba tabela ku shwela tumelo ya bona ku Jesu Kreste. Ne ba itombolezi Kreste bupilo bwa bona kakuli n’a li wa luli; n’a pilile fa lifasi, ka mo li taluseza libuka za Evangeli.

Mu Iponezi Bupaki

Ba si ka kalisa kale ku kutaza, Bakreste ne ba na ni ku lumela mwa zuho ya Jesu Kreste. Mwa munahano wa mina, ni mina mwa kona ku bona Jesu ya zusizwe kwa bafu ka ku iponela ka za mw’a amela batu kacenu.

Nakonyana fela Jesu a si ka kokotelwa kale, n’a file bupolofita bo butuna ka za nako ya kwapili ya ku ba teñi kwa hae. Hape n’a bonisize kuli n’a ka zuswa kwa bafu mi n’a ka ina ku la bulyo la Mulimu inz’a libelela nako ya n’a ka nga muhato ni ku lwanisa lila za hae. (Samu 110:1; Joani 6:62; Likezo 2:34, 35; Maroma 8:34) Ku tuha f’o, n’a ka lundula Satani ni badimona ba hae kwa lihalimu.—Sinulo 12:7-9.

Zeo kaufela ne li ka ezahala lili? Jesu n’a file balutiwa ba hae ‘sisupo sa ku ba teñi kwa hae ni sa mafelelezo a muinelo wa linto.’ Sisupo sa ku ziba ka sona ku ba teñi kwa hae kwa ka ku sa bonahala ne si kopanyelelize lindwa ze tuna, lukupwe, lizikinyeho, ku taha kwa bapolofita ba buhata, ku ekezeha kwa bumaswe, ni lincwa ze butuku. Lika ze maswe zeo ne li ka ezahala, kakuli ku lundulwa kwa Satani Diabulosi ne ku ka tahisa ‘bumai kwa lifasi.’ Diabulosi s’a tile fa lifasi “a halifile maswe, ka ku ziba kuli nako ya hae ki ye nyinyani.” Hape, sisupo seo si kopanyeleza ku kutazwa kwa taba ye nde ya Mubuso “mwa lifasi kaufela, ibe bupaki mwa macaba kamukana.”—Mateu 24:3-14; Sinulo 12:12; Luka 21:7-19.

Lika za n’a polofitile Jesu li ezahezi. Ku zwa fo i tumbukela Ndwa ya Lifasi ya I ka 1914, lu boni bupaki kaufela bwa ku ba teñi kwa ka ku sa bonahala kwa Jesu Kreste. Wa busa sina Mulena wa Mubuso wa Mulimu mi u na ni m’ata a matuna hahulu. Taba ya kuli mu sweli magazini ye mwa mazoho a mina ki bupaki bwa kuli musebezi wa ku shaela Mubuso u sweli wa eziwa kacenu.

Kuli mu utwisise ze ñwi ka za m’o ku ba teñi kwa Jesu ku amela batu, mu tokwa ku ituta Bibele. Mwa kona ku kupa Lipaki za Jehova ba mi bulelele ze ñwi ka za ku ba teñi kwa Jesu.

[Maswaniso a fa likepe 5]

Josephus, Tacitus, ni Pliny Yo Munyinyani ne ba bulezi ka za Jesu Kreste ni balateleli ba hae

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Maswaniso a malalu kaufela: © Bettmann/CORBIS

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Bakreste ba pili ne ba lumela kuli Jesu n’a li wa luli