Kana Ki Bupaki bwa Ze Pumbuzwi bwa Kuli Jesu N’a Bile Teñi?

“BUPAKI bwa kuli Jesu N’a Bile Teñi Bu Ñozwi fa Licwe.” Ki mona mo ne ku ñolezwi cwalo fa likepe la pili la hatiso ya Biblical Archaeology Review (November/December 2002). Fa likepe leo, ne ku bonisizwe siswaniso sa likwati le li pangilwe fa pepa (lime) la ku bulukela teñi masapo, le ne li fumanwi mwa Israel. Majuda ne ba itusisanga hahulu makwati a’ cwalo ka nako ye kuswani ya mwahal’a lilimo za mwanda wa pili B.C.E. ni 70 C.E. Likwati leo ne li ipitezi bakeñisa muñolo wa mwa puo ya Siarami o fa lineku le liñwi la lona. Bocaziba ne ba itumelezi kuli ne ku ñozwi kuli: “Jakobo, mwan’a Josefa, munyan’a Jesu.”

Ka ku ya ka Bibele, Jesu wa kwa Nazareta n’a na ni munyani wa libizo la Jakobo, ya n’a ngiwa ku ba mwan’a Josefa, munn’a Maria. Jesu Kreste ha n’a lutile mwa munzi wa habo, bateelezi be ne ba ikomokezi ne ba buzize kuli: “Yo, hasi yena mwan’a mupangi? Ha lu li, m’ahe ki ya bizwa Maria, mi banyani ba hae ki Jakobo, ni Josefa, ni Simoni, ni Juda? Mi likaizeli za hae hasi ba, ba mo ku luna kaufela?”—Mateu 13:54-56; Luka 4:22; Joani 6:42.

Ee, ze ñozwi fa likwati leo za lumelelana ni ze bulelwa ka za Jesu wa kwa Nazareta. André Lemaire, caziba wa miñolo ya kale ni muñoli wa taba ye bulezwi fahalimu mwa magazini ya Biblical Archaeology Review u pihelela kuli, haiba Jakobo ya ñozwi fa likwati leo n’e li munyan’a Jesu Kreste ku bom’ahe, fohe b’o ki bupaki “bwa ze pumbuzwi bwa kale ka ku fitisisa bwa za Jesu bo bu siyo mwa Bibele.” Hershel Shanks, yo muhulu wa magazini yeo, u li likwati leo “ki nto ya luli, ye kona ku iponelwa, ya mwa linako za mutu a li muñwi wa butokwa ka ku fitisisa ya kile a pila fa lifasi.”

Kono mabizo kaufela a malalu ao a n’a ñozwi fa likwati leo n’a tumile mwa linako za baapositola. Kacwalo, kwa konahala kuli ne ku na ni lubasi mo ne ku na ni Jakobo, Josefa, ni Jesu, kwand’a fela lubasi lwa Jesu Kreste. Lemaire u akaleza kuli: “Mwa Jerusalema, ka nako ya masika a mabeli a pili silimo sa 70 C.E. si si ka fita kale, mwendi ne ku na ni . . . ibat’o ba batu ba 20 be ne ba bizwa Jakobo mwan’a Josefa, munyan’a Jesu.’” Niteñi, u ikutwa kuli nihakubacwalo, Jakobo ya ñozwi fa likwati leo ki yena ya swanela ku ba munyan’a Jesu Kreste ku bom’ahe.

Ku na ni nto ye ñwi hape ye kolwisa ba bañwi kuli Jakobo ya ñozwi fa likwati leo n’e li munyan’a Jesu Kreste ku bom’ahe. Nihaike kuli ku ñola libizo la ndat’ahe mutu ya shwile fa makwati a’ cwalo ne ku atile, munyani kamba muhulwan’a mutu n’a ñolwanga ka siwela luli. Kacwalo, bocaziba ba bañwi ba  lumela kuli Jesu y’o u lukela ku ba ya n’a li wa butokwa, ili nto y’e ba nahanisa kuli n’e li Jesu Kreste, mutomi wa Bukreste.

Kana Likwati Leo La Sepeha?

Likwati la ku bulukela masapo leo ki nto mañi? Ki mbokisi kamba sibulukelo se siñwi mo ne ku beiwanga masapo a mutu ya shwile, situpu sa hae ha se si bolile mwa libita mwa n’a bulukilwe. Makwati a mañata n’a uzwizwe mwa mabita a’ li bukaufi ni Jerusalema. Likwati leo fo ne ku ñozwi libizo la Jakobo ne li zwa fa musika wa lika za kwakale, isiñi kwa sibaka sa ka mulao sa za bupumbuli. Muñ’a likwati leo kutwi n’a li lekile ka mali a manyinyani mwa ma-1970. Kacwalo, likwati leo ha li zibahali hande ko li zwelela. Caziba Bruce Chilton wa kwa Bard College, mwa New York, u li: “Haiba ha mu zibi ko ne li fumanwi likwati ni ko ne li inzi ka lilimo ze bat’o ba ze 2,000, ne mu ka puma ha ne mu ka li ku na ni swalisano mwahal’a nto yeo ni batu be i kana i bulela za bona.”

Kuli a batisise bupaki bo bu siyo bwa za bupumbuli, André Lemaire n’a lumezi likwati leo kwa likolo la Geological Survey (le li talima za ze pumbuzwi) la kwa Israel. Babatisisi ba kwateñi ne ba pakile kuli likwati leo ne li pangilwe fa pepa (lime) mwa lilimo za mwanda wa pili kamba wa bubeli C.E. Ne ba bihile kuli “ha ku na bupaki bo ne bu fumanwi bwa kuli ne ku itusisizwe sisebeliso sa miteñi ye.” Niteñi, baituti ba Bibele be ne ba buzizwe ki ba magazini ya The New York Times ne ba ize “bupaki bo bu si na mutomo bo bu supa ku Jesu mwendi n’e li bo bu tiile, kono niteñi ne bu si na mutomo.”

Magazini ya Time ne i ize “ki ba sikai kwa batu ba ba itutile miteñi ye ba ba latula kuli Jesu u kile a pila.” Niteñi, ba bañata ba ikutwa kuli ku lukela ku ba ni bupaki bo buñwi kwand’a bo bu mwa Bibele bwa kuli Jesu n’a bile teñi. Kana ze pumbuzwi li lukela ku ba mutomo wa tumelo ya mutu ku Jesu Kreste? Lu na ni bupaki mañi bwa ku ba teñi kwa “mutu a li muñwi wa butokwa ka ku fitisisa ya kile a pila fa lifasi”?

[Manzwi a bañi ba maswaniso fa likepe 3]

Kwa nzohoto, likwati fo ku ñozwi libizo la Jakobo: AFP PHOTO/J. P. Moczulski; ku la bulyo, muñolo: AFP PHOTO/HO