Batu Ba Babotana Ba Toloka Bibele

KA 1835, Henry Nott, muyahi wa mandu wa kwa England, ni John Davies, wa kwa Wales ya n’a itutile za ku lekisa mwa sintolo, ne ba felize mungendenge o mutuna. Hamulaho wa ku mbindana lilimo ze fitelela 30, ba ungula ku toloka Bibele mutumbi ku isa mwa puo ya Sitahiti. Ki matata afi e ne ba ipumani ku ona banna ba babeli ba babotana bao, mi ki lifi ze n’e zwile mwa musebezi wa bona w’o, o ne ba si ka ezeza tuwelo?

Kopano ya “The Great Awakening”

Mwa lilimo za ku zwa 1751 ku isa 1800, ba mwa kopano ya Protesitanti ye n’e bizwa Great Awakening, kamba Awakening fela, ne ba kutaza mwa mapatelo a minzi ni bukaufi ni mikoti ni lifakitori za mwa Britain. Mulelo wa bona ne li kuli ba fite kwa babeleki. Bakutazi ba Awakening ne ba susuelize ka tukufalelo kuli Bibele i hasanyiwe.

Musimululi wa kopano yeo, yena William Carey wa bulapeli bwa Baptist, n’a li yo muñwi wa be ne ba tomile kopano ya London Missionary Society (LMS ka bukuswani), ili ye n’e tomilwe ka 1795. Ba LMS ne ba lutile batu be ne ba lakaza ku ituta lipuo ze ñwi kuli ba y’o eza bulumiwa mwa sibaka sa South Pacific. Mulelo wa balumiwa bao ne li wa kuli ba kutaze Evangeli mwa puo ye ba ziba batu ba mwa sibaka seo.

Simu ya pili ko ne ba ile balumiwa ba LMS ne li kwa sioli sa Tahiti, ili se ne si sa z’o fumanwa. Kwa batu ba Awakening, lioli zeo ne li ‘libaka ze mwa lififi’ la buhedeni, ili masimu a n’a tokwa ku kutulwa.

Batu Ba Babotana Ba Peta Musebezi O Mutuna

Kuli batu ba kutazwe, balutiwa ba ba bat’o kwana 30 be ne ba ketilwe ka putako ili be ne ba si ka itukisa hande ba kena sisepe sa Duff, se ne si lekilwe ki ba LMS. Piho ye ñwi i kolokisa “mapasita ba bane ba ba sumekezwi [be ne ba si ka lutiwa bupasita], babeti b’a silezi, bapangi ba makatulo ba babeli, bayahi ba mandu ba babeli, baindi ba babeli, baluki ba litino ba babeli, mulekisi wa mwa sintolo, mupangi wa lisale, mubeleki wa fa lapa, mualafi, mumbuti, mupangi wa mabulukelo a mezi a likota, mupangi wa bwanda, muluki wa likuwani, mupangi wa masila, mupangi wa likabati, basali baketalizoho ba ba nyezwi, ni bana ba balalu.”

 Liitusiso fela ze ne ba na ni zona balumiwa bao za ku kona ku ziba ka zona lipuo za pili za mwa Bibele ne li dikishinari ye kopanyeleza Sigerike ni Sikuwa ni Bibele ye n’e na ni dikishinari ya Siheberu. Mwa likweli ze supile ze ne ba li mwa sisepe, balumiwa ne ba petile manzwi a mañwi a Sitahiti a n’a ñozwi ki bapoti ba pili, ili ao buñata bwa ona n’a ñozwi ki bakwenuheli ba mwa sisepe se si bizwa Bounty. Ha se ku fitile kanako, sisepe sa Duff sa fita kwa Tahiti, mi la March 7, 1797, balumiwa bao ba longoka mwa sisepe. Kono hamulaho wa silimo si li siñwi buñata bwa bona ne ba zwafile mi ba kuta. Ne ku siyezi fela balumiwa b’a supile.

Ku b’a supile bao, Henry Nott, ya n’a banga muyahi, n’a li wa lilimo ze 23 fela za buhulu. Ka ku bona za n’a ñozi, u lukela ku ba ya n’a keni hanyinyani fela sikolo. Niteñi, ku zwa kwa makalelo n’a bonahezi ku ba ya bunangu mwa ku ituta puo ya Sitahiti. N’a taluswa ku ba ya n’a sepahala, ya mombela, ni y’a silikani.

Ka 1801, Nott n’a ketilwe ku luta Sitahiti kwa balumiwa b’a 9 be ne ba sa z’o taha. Mwahal’a bona ne ku na ni John Davies wa kwa Wales ya n’a li wa lilimo za bahulu ze 28, ya n’a bile muituti yo mutuna ili ya beleka ka t’ata, wa pilu ye wile ni bufani. Hamulaho wa nakonyana, banna ba babeli bao ba lela ku toloka Bibele ku isa mwa Sitahiti.

Musebezi O Eshula

Kono ku toloka ku isa mwa puo ya Sitahiti n’o bile musebezi o eshula, kakuli Sitahiti ne li puo ye n’e si na ze ñozwi miteñi yeo. Balumiwa ne ba na ni ku ituta sona ka ku teeleza fela. Ne ba si na dikishinari kamba buka ya muitusisezo wa manzwi. Milumo ya ka ku zwisa moya ya mwa puo yeo ili ye pumelwa ka ku kwala kalakato, litaku za bana ze ñata ze tatamana (ze kona ku ba z’e ketalizoho mwa linzwi li li liñwi), ni litaku za mushemi ze itusiswa ka siwela, ne li zwafisize hahulu balumiwa bao. Ne ba bilaezi kuli: “Buñata bwa manzwi a ñolwa ka litaku za bana fela, mi ye ñwi ni ye ñwi i na ni mulumo wa yona.” Ne ba itumelezi kuli ne ba sa koni ku “swala hande-nde milumo ya manzwi ao ka ku nepahala ka mo ku tokwahalela.” Mane ne ba nahanile kuli ne ba utwa milumo ye siyo!

Ze n’e ekeza kwa butata hape kikuli fokuñwi, manzwi a mañwi n’a haniswa ku itusiswa, kamba ne li mbamba mwa Sitahiti mi kacwalo n’a na ni ku cinciwa. Manzwi a litaluso ze swana hape n’a nganga moya. Linzwi la “tapelo,” ne li na ni manzwi a’ 70 a’ swana ni lona mwa Sitahiti. Mibeelo ya mibamba mwa Sitahiti, ili ye shutanela kwahule ni ya Sikuwa, ni yona ne i tisa butata. Ku si na taba ni matata ao, hanyinyani-hanyinyani balumiwa bao ba lukisa mukoloko wa manzwi ili ao hamulaho wa lilimo ze 50 a t’o hatiswa ki Davies ku eza dikishinari ya manzwi a’ 10,000.

Ku tuha f’o, butata bo buñwi ne li bwa ku ñola Sitahiti. Balumiwa ne ba likile ku eza cwalo ka ku itusisa muñolelo o n’o itusiswa mwa Sikuwa. Kono bakeñisa kuli Sikuwa si itusisa sipeleta sa Silatini, ne si sa lumelelani ni milumo ya Sitahiti. Kacwalo, kwa zuha lipuhisano ze ñata-ñata za mibizezo ni miñolelo ya manzwi. Hañata balumiwa ne ba ipangela mipeletelo ye minca ya manzwi, ka ku ba bona ba pili mwa Mawate a kwa Mboela ku kalisa ku ñola puo yeo. Ne ba sa zibi kuli musebezi wa bona wo n’o ka ba mutala o ne u ka likanyiswa ki lipuo ze ñata za mwa South Pacific.

Ha Ba Na Hande Lisebeliso, Kono Ba Tezi Buikonelo

Batoloki bao ne ba na ni libuka li sikai fela za ku ama teñi. Ba LMS ne ba ba laezi kuli ba amange kwa libuka za Textus Receptus ni King James Version. Nott a kupa ba LMS kuli ba lumele lidikishinari ze ñwi za Siheberu ni Sigerike ni Libibele mwa sibeli sa lipuo zeo. Ha ku zibahali ka za haiba n’a amuhezi libuka zeo. Haili Davies yena n’a filwe libuka za sikolo ki balikani ba hae ba kwa Wales. Ze ñozwi li bonisa kuli n’a na ni dikishinari ya Sigerike, Bibele ya Siheberu, ni Testamente ye Nca mwa Sigerike, ni Septuagint.

Ka nako yeo, musebezi wa ku kutaza wa balumiwa bao ne u sa tahisi se siñwi. Nihaike  kuli balumiwa bao ne se ba bile mwa Tahiti lilimo ze 12, ne ku si na niheba mutu a li muñwi mwa sibaka seo ya n’a kolobelizwe. Kwa mafelelezo, lindwa ze n’e zwelapili mwahal’a bañi ba naha za hapeleza balumiwa kaufela ku tunuhela kwa Australia, kwand’a Nott wa mutundameti. Ka nakonyana ne li yena fela mulumiwa ya n’a siyezi mwa Lioli za Windward, ili kalulo ya lioli ze bizwa Society Islands, kono n’a na ni ku latelela Mulena Pomare II, mulena y’o ha n’a balehezi kwa sioli sa Moorea se si li bukaufi.

Kono ku shimbuluka kwa Nott ne ku si ka yemisa musebezi wa ku toloka, mi Davies ha s’a tandile lilimo ze peli mwa Australia, a to kopana hape ni Nott. Ka nako yeo, Nott na s’a itutile lipuo za Sigerike ni Siheberu ni ku li ziba hande. Kacwalo, a kalisa ku toloka likalulo ze ñwi za Mañolo a Siheberu ku isa mwa Sitahiti. A keta likalulo za Bibele ze ne ba kona ku utwisisa ka bunolo bayahi ba mwa sioli seo.

Ka ku sebelisana hahulu ni Davies, Nott a kalisa ku toloka Evangeli ya Luka, ye n’e felizwe mwa September ya 1814. A hatisa toloko ye n’e utwahala mwa Sitahiti tenyene, mi Davies yena n’a bapanya ze tolokilwe zeo ni za mwa lipuo za makalelo ze mwa Bibele. Ka 1817, Mulena Pomare II a ikupela ku hatisa likepe la pili la Evangeli ya Luka. A eza cwalo ka mushini o munyinyani wa ka mazoho wa ku hatisa ka ona o n’o tisizwe ki balumiwa kwa Moorea. Mwa taba ya ku tolokiwa kwa Bibele ku isa mwa Sitahiti ha ku swaneli ku libalwa muyahi wa mwa Tahiti ya n’a li ya sepahala wa libizo la Tuahine, ya n’a bile ni balumiwa bao lilimo kaufela zeo ni ku ba tusa ku utwisisa tunango twa puo yeo.

Toloko Y’a Ungulwa

Ka 1819, hamulaho wa ku mbindana lilimo ze silezi, ku tolokiwa kwa Libuka za Evangeli, Likezo za Baapositola, ni buka ya Lisamu kwa fela. Mushini wa ku hatisisa, o n’o tile ni balumiwa ba banca, wa nolofaza musebezi wa ku hatisa ni ku hasanya Libibele zeo.

Kwa taha nako ya mungendenge wa ku toloka, ku bolosola ze tolokilwe, ni ku ñololola. Hamulaho wa ku pila lilimo ze 28 mwa Tahiti, Nott a kula ka 1825, mi ba LMS ba mu lumelela ku kuta kwa England. Bunde kikuli ka nako yeo Mañolo a Sigerike na s’a fela ku tolokiwa. A zwelapili ku toloka likalulo kaufela ze n’e siyezi za Bibele mwa musipili wa hae wa ku ya kwa England ni mwa nako ya n’a il’o ina teñi k’o. Ka 1827 Nott a kuta kwa Tahiti. Ha se ku fitile lilimo ze 8, ili mwa December ya 1835, a ungula. Hamulaho wa ku mbindana lilimo ze fitelela 30, Bibele mutumbi ya fela ku tolokiwa.

Ka 1836, Nott a kuta kwa England kuli Bibele mutumbi ya Sitahiti i yo hatisezwa kwa London. La June 8, 1838, Nott ya n’a tabile hahulu a fa Muoli Victoria Bibele ya Sitahiti ya pili ku hatiswa. Yeo luli ne li nako ye tabisa  hakalo ku mutu ya n’a banga muyahi ili y’o lilimo ze 40 kwamulaho n’a longani mwa sisepe sa Duff ni ku yo yongobela mwa sizo sa ba Tahiti kuli a feze musebezituna w’o, wa ka nako ye telele.

Hamulaho wa likweli ze peli, Nott a kuta kwa South Pacific ni mambokisi a’ 27 mo ku tezi likopi z’e 3,000 za pili za Bibele ye kwanile ya Sitahiti. Ha s’a tibelezi mwa Sydney, a kula hape, kono a hana ku kauhana ni mambokisi a hae a butokwa ao. Ha s’a folile, a fita mwa Tahiti ka 1840, ili m’o nyangela ne i tubilikanezi mushimbo wa hae w’o, kuli ba ipumanele likopi za Bibele ya Sitahiti. Nott a shwela mwa Tahiti mwa May ya 1844 a li wa lilimo ze 70.

Ku Ama Lipuo Ze Ñata

Kono musebezi wa Nott n’o zwezipili ku ba teñi. Toloko ya hae n’e amile hahulu lipuo za Polynesia. Ka ku ñola puo ya Sitahiti, balumiwa bao ne ba bukelelize puo yeo. Muñoli yo muñwi n’a ize: “Nott n’a bukelelize mubulelelo wa Sitahiti sa kwaikale. Kamita i ka banga ko ku swanela ku itusisa Bibele mwa ku ituta puo ya Sitahiti se si lukile.” Ku sebeza ka t’ata kwa batoloki bao ne ku bukelelize manzwi a’ likiti-kiti kuli a si ke a lateha. Hamulaho wa lilimo ze mwanda, muñoli yo muñwi a li: “Bibele ya Sitahiti ye zwile mubano ya Nott ki mona mo ku fumaneha Sitahiti se sinde ka ku fitisisa—mañi ni mañi wa lumelelana ni taba yeo.”

Musebezi wa butokwa w’o, n’o si ka tusa fela Matahiti kono hape n’o bile mutomo wa litoloko ze ñwi za lipuo za mwa South Pacific. Ka mutala, batoloki ba mwa Cook Islands ni mwa Samoa ne ba itusisize yona ku ba mutala. Mutoloki yo muñwi n’a ize: “Ni latelezi hande-nde mutala wa munna-muhulu Nott, ili y’o toloko ya hae ni i tatubisisize ka tokomelo.” Ne ku bihilwe kuli mutoloki yo muñwi ‘n’a na ni libuka za Siheberu za Lisamu ni lihatiso za Sikuwa ni za Sitahiti’ ha n’a ‘toloka ye ñwi ya lisamu za Davida ku isa mwa Sisamoa.’

Ka ku latelela mutala wa ba Awakening mwa England, balumiwa mwa Tahiti ne ba cisehezi ku zwisezapili za ku ituta. Mane, ka lilimo ze fitelela mwanda, Bibele ne li yona fela buka ye n’e fumaneha kwa bayahi ba Tahiti. Kacwalo ya ba ya butokwa hahulu mwa mupilelo wa bayahi ba Tahiti.

Ku fumaneha hañata-ñata kwa libizo la Mulimu mwa Mañolo a Siheberu ni a Sigerike ki ye ñwi ya likalulo za butokwa hahulu mwa hatiso ya Nott Version. Kacwalo, kacenu le libizo la Jehova l’a zibahala hande-nde mwa Tahiti ni lioli za yona. Mane l’a bonahala ni fa likeleke ze ñwi za ba Protesitanti. Kono cwale libizo la Mulimu se li zibahalela hahulu kwa Lipaki za Jehova ni musebezi wa bona wa ku kutaza ka tukufalelo, ili m’o ba itusisa hahulu Bibele ya Sitahiti ye n’e tolokilwe ki Nott ni ba n’a swalisani ni bona. Mi ku ikataza kwa batoloki ba ba cwale ka Henry Nott ku lu hupulisa buitebuho bo lu swanela ku ba ni bona kwa ku fumaneha kwa Linzwi la Mulimu ibat’o ba kwa batu kamukana kacenu.

[Maswaniso a fa likepe 26]

Litoloko za pili za Bibele ya Sitahiti, 1815. Libizo la Jehova li mwateñi

Henry Nott (1774-1844), mutoloki yo mutuna wa Bibele ya Sitahiti

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Bibele ya Sitahiti: Copyright the British Library (3070. a.32); Henry Nott ni liñolo: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; katekisema: Ka tumelezo ya London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Katekisema ka puo ya Sitahiti ni ya Si-Welsh ka mwa 1801, mo ne ku fumaneha libizo la Mulimu

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 28]

Ka tumelezo ya London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Keleke ya Protesitanti ye na ni libizo la Jehova fapili, sioli sa Huahine, French Polynesia