Eusebius Kana Ki “Musimululi wa Ze Ezahezi za Keleke”?

KA 325 C.E., Constantine, Mulena wa Roma, n’a bizelize mabishopu kaufela kwa muleneñi wa Nicaea. Mulelo wa hae n’e li wa ku tatulula taba ye n’e kananilwe hahulu: yona ya swalisano ya Mulimu ni Mwan’a hae. Ku be ne ba li teñi, ne ku na ni munna ya ngiwa ku ba ya itutile hahulu mwa miteñi ya hae, yena Eusebius wa kwa Sesarea. Eusebius n’a itutile Mañolo ka tukufalelo mi n’a li muyemeli wa tumelo ya Sikreste ya kuli ku na ni Mulimu a li muñwi.

Buka ya Encyclopædia Britannica i li, kwa Mukopano wa kwa Nicaea, “yena Constantine ka sibili n’a okamezi, ili ku zamaisa lipuhisano ka tukufalelo, mi yena luli ki yena ya n’a akalelize . . . muhupulo o mutuna o bonisa swalisano ya Kreste ni Mulimu, ‘ona wa ku ba a li muñwi ni Ndate,’ mwa tumelo ye ne ba tomile ba mukopano w’o . . . Ka ku saba mulena, mabishopu, kwand’a fela ba babeli, ba nyatela tumelo yeo, nihaike buñata bwa bona ne ba sa lumeli cwalo.” Kana Eusebius n’a li yo muñwi wa be ne ba si ka nyatela? Ki tuto mañi ye lu kona ku ituta kwa mayemo a n’a ngile? Ha lu nyakisiseñi ka za Eusebius—ili bupaki bwa hae bwa ku ituta ni za n’a petile.

Ze Tuna Za N’a Ñozi

Eusebius mwendi n’a pepezwi mwa Palestine ibat’o ba ka 260 C.E. Kwa bwanana bwa hae, n’a sebelisananga ni Pamphilus, muokameli wa keleke ya mwa Sesarea. Eusebius n’a bile muituti ya mafulofulo, mi n’a itutanga kwa sikolo sa za bulapeli sa Pamphilus. N’a itusisize hahulu sifalana sa libuka se si ipitezi sa Pamphilus. Eusebius n’a tukufalezwi hahulu ku ituta, sihulu ku ituta Bibele. Hape n’a bile mulikani yo mutuna wa Pamphilus, mi hasamulaho a t’o ipiza kuli “Eusebius mwan’a Pamphilus.”

Ka za milelo ya hae, Eusebius n’a ize: “Ni lela ku ñola taba ya mo ne ba tatamanezi Baapositola ba ba kenile, hamoho ni linako ze fitile ku zwa kwa miteñi ya Mupulusi wa luna ku t’o fita ku ya luna; ku talusa m’o likezahalo ze ñata ni za butokwa za keleke ne li ezahalezi, ka mo li kandekelwa ki batu; ni ku bulela ba ba busize ni ku okamela keleke mwa libaka ze ipitezi hahulu, ni bao mwa linako za bona ba shaezi linzwi la Mulimu ka mulomo kamba ka ku ñola.”

Eusebius u hupulwa hahulu ka buka ya hae ye kutekiwa hahulu ya History of the Christian Church. Buka ya hae ya livolyumu ze 10 ye n’e hatisizwe ibat’o ba ka 324 C.E. i ngiwa ku ba yona ya butokwa ka ku fitisisa ya litaba za keleke ze n’e ñozwi mwa linako za kwaikale. Kabakala yona buka yeo, Eusebius a t’o bizwa kuli musimululi wa litaba za keleke.

Kwand’a buka ya Church History, Eusebius n’a ñozi buka ya Chronicle, mwa livolyumu ze peli. Volyumu ya pili n’e li kusufazo ya ze ezahezi mwa lifasi. Mwa lilimo za ma 300 C.E., ya  t’o ba mutomo wa ku batisisa za likezahalo za lifasi ka mo ne li tatamanezi. Volyumu ya bubeli ne i bonisa lilimo za ze n’e ezahezi. Ka ku itusisa mindandwe ye zamaelela, Eusebius n’a bonisize ku tatamana kwa lipuso za mibuso ye shutana-shutana.

Eusebius n’a ñozi libuka ze ñwi ze peli za litaba ze ezahezi, ili Martyrs of Palestine ni Life of Constantine. Ya pili i bulela ze n’e ezahezi mwa lilimo za 303 ni 310 C.E. ni ku nyakisisa bashwela-tumelo ba mwa nako yeo. Mwendi Eusebius n’a iponezi zona likezahalo zeo. Buka ya bubeli, ya livolyumu z’e ne, ye n’e hatisizwe hamulaho wa lifu la Mulena Constantine ka 337 C.E., ne i na ni tunango twa butokwa twa ze n’e ezahezi. Buka yeo ne i si ka ñolwa ka mo ne li ezahalezi lika luli, kono ne i ñozwi sihulu ka muñolelo wa ku lumbeka.

Libuka za Eusebius za buyemeli li kopanyeleza ni kalabo ya n’a filwe Hierocles—mubusisi wa Muroma wa mwa nako ye swana. Hierocles ha n’a ñozi ku lwanisa Bakreste, Eusebius n’a alabile ka ku ba yemela. Hape, ka ku yemela niti ya kuli Mañolo n’a simuluzwi ki Mulimu, n’a ñozi libuka ze 35, ze ngiwa ku ba za butokwa ka ku fitisisa, ze n’e ñozwi ka buikatazo bo butuna hahulu. Ku zeo, ze 15 za pili li lika ku yemela ku amuhela kwa Bakreste litaba ze kenile za libuka za Siheberu. Ze ñwi ze 20 li fa bupaki bwa kuli Bakreste ba na ni tukelo ya ku sa latelela lizo za Sijuda ni ku latelela likuka ni mikwa ye minca. Libuka zeo kaufela li bonisa ka butungi litaba ze yemela Bukreste ka mwa n’a bu utwisiseza Eusebius.

Eusebius n’a pilile ibat’o ba lilimo ze 80 (c.260-c.340 C.E.), mi n’a bile yo muñwi wa bañoli ba batuna ka ku fitisisa mwa linako za kwaikale. Za n’a ñozi li kopanyeleza ze n’e ezahezi ku kala ka lilimo za pili za mianda ye milalu ku t’o fita mwa linako za Mulena Constantine. Mwa kalulo ya mafelelezo ya bupilo bwa hae, kwand’a musebezi wa hae wa ku ba muñoli, hape n’a li bishopu wa Sesarea. Nihaike u tumile ka ku ba caziba wa ze ezahezi, Eusebius hape n’a li muyemeli wa bulapeli, muswanisi wa mapa ya Palestine, mukutazi, munyakisisi wa bulapeli, ni muñoli ya li mutalusi wa litaba za keleke.

Milelo ya Hae Ye Mibeli

Ki kabakalañi Eusebius ha n’a ungekile mingendenge ye mituna-tuna cwalo? Kalabo i fumanwa mwa tumelo ya hae ya kuli n’a pila mwa nako mo ne ku sweli ku ezahala lika ze nca. N’a ikutwa kuli mwa masika a felile ne ku ezahezi likezahalo ze tuna, mi masika a kwapili n’a ka tokwa litaba ze ñozwi ka za teñi.

Eusebius n’a na ni mulelo o muñwi—ona wa ku yemela keleke. N’a lumela kuli Bukreste ne bu zwa ku Mulimu. Kono ba bañwi ne ba sa lumelelani ni muhupulo w’o. Eusebius n’a ñozi kuli: “Hape ni lela ku fa mabizo ni palo ni buñata bwa linako za bao ka ku lata ze nca kwa bona, ba ezize mafosisa a matuna ka ku fitisisa, mi ka ku ipulela kuli ki bafumani ba zibo, ye i si zibo, ba shandauzi ha situhu, sina makanyani a buhali, mutapi wa Kreste.”

Kana Eusebius n’a ipala ku ba Mukreste? Ku bonahala cwalo, kakuli n’a ize Kreste n’e li “Mupulusi wa luna.” N’a ize: “Ni lela . . . ku kandeka likozi ze n’e wezi kapili-pili Majuda kaufela kabakala ku lwanisa Mupulusi wa luna, ni ku ñola linzila ni linako zeo ku zona linzwi la Mulimu li lwanisizwe ki Bamacaba, ni ku talusa ba ba li lwanezi ka linako ze shutana-shutana, niha ne ba bulaiwa ni ku tukufazwa, hamoho ni manzwi a ku itumelela a’ ezizwe mwa mazazi a luna, hamoho ni tuso ye sishemo, ye musa, yeo Mupulusi wa luna a file kaufel’a bona.”

 Lipatisiso za Hae Ze Tuna

Libuka zeo yena Eusebius ka sibili n’a balile ni ku ama ku zona ki ze ñata hahulu. Ki mwa libuka za Eusebius fela mo ku bulelwa ka za batu ba ba ile libubo ba mwa lilimo za pili za mianda ye milalu ya mwa Nako ya Luna. Litaba za butokwa ze bulela za litukiso za ku bata ku peta milelo ye miñwi li bulelwa fela mwa libuka za hae. Li zwa kwa limbule za zibo ze sa konwi ku fumanwa cwale.

Ha n’a kubukanya litaba, Eusebius n’a ezize cwalo ka tukufalelo ni ka tokomelo. Ku bonahala kuli n’a likile ka t’ata ku taluhanya lipiho ze sepeha ni ze sa sepehi. Niteñi, libuka za hae li na ni mafosisa. Fokuñwi, u talusa ka mafosisa kamba mane ku palelwa ku utwisisa batu ni likezo za bona. Mwa ku tatamanisa linako, fokuñwi u ezize mafosisa. Eusebius hape n’a si na bukwala bwa ku ñola litaba za hae. Kono ku si na taba ni bufokoli bo bu iponelwa, libuka za hae ze ñata li ngiwa ku ba za butokwa hahulu.

Kana N’a Lata Niti?

Eusebius n’a iyakatwa ka za taba ye n’e si ka wisezwa likamba ya za swalisano ya Ndate ni Mwana. Kana, ka mwa n’a lumelela Eusebius, Ndate n’a bile teñi pili Mwana a si ka ba teñi? Kamba kana Ndate ni Mwana ne ba bile teñi nako ye swana? N’a buzize kuli: “Haiba ba bile teñi nako ye swana, Ndate u kona ku ba cwañi Ndate, mi Mwana u kona ku ba cwañi Mwana?” Mane n’a tiiselize tumelo ya hae ka Mañolo, ili ku fa mitala ya Joani 14:28, ye bulela kuli ‘Ndate ki yo muhulu ku Jesu,’ ni Joani 17:3, k’o Jesu a bulelwa kuli n’a ‘lumilwe’ ki Mulimu a nosi wa niti. Ka ku ama kwa Makolose 1:15 ni Joani 1:1, Eusebius n’a kananile kuli Linzwi ki “siswaniso sa Mulimu Ya sa bonwi”—ki Mwan’a Mulimu.

Kono ka bumai, kwa mafelelezo a Mukopano wa kwa Nicaea, Eusebius n’a yemezi mubonelo u sili. Ka ku fapahana ni mutomo wa hae wa ka Mañolo wa kuli Mulimu ni Kreste ha ba likani, a lumelelana ni mulena.

Tuto Ye Lukela ku Itutiwa

Ki kabakalañi Eusebius ha n’a cincize kwa Mukopano wa kwa Nicaea ni ku yemela tuto ye si ya ka mañolo? Kana n’a hupula za ku fiwa situlo sa bupolitiki? Ki kabakalañi ha n’a ile ni kwa mukopano w’o? Nihaike kuli mabishopu kaufela ne ba bizizwe, ki ba sikai fela—ba 300—be ne ba fumanehile teñi. Kana Eusebius mwendi n’a bata ku bukeleza libubo la hae mwa nyangela? Mi ki kabakalañi Mulena Constantine ha n’a mu kutekile hahulu? Eusebius n’a inzi ku la bulyo la mulena kwa mukopano w’o.

Ku bonahala kuli Eusebius n’a keshebisize taelo ya Jesu ya kuli balateleli ba Hae ba si bi “ba lifasi.” (Joani 17:16; 18:36) Mulutiwa Jakobo n’a buzize kuli: “Mina babuki, ha mu zibi kuli ku lata za lifasi ki ku lwanisa Mulimu?” (Jakobo 4:4) Mi kelezo ya Paulusi ya swanela luli, ye li: “Mu si ke mwa lwala coko i liñwi ni ba ba sa lumeli”! (2 Makorinte 6:14) Haike lu ikambuse kwa lifasi ha lu nze lu “lapela [Ndate] ka Moya ni ka niti.”—Joani 4:24.

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Siswaniso se si bonisa Mukopano wa kwa Nicaea

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Scala/Art Resource, NY

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 29]

Ka tumelezo ya Special Collections Library, University of Michigan