Ugarit Munzi wa Ikale mwa Naha ya Baale

KA SILIMO sa 1928, sikekele sa mulimi wa kwa Syria ne si natile licwe le ne li kwahezi libita mo ku na ni tuka-ka twa lizupa twa kale-kale. Mulimi y’o n’a sa zibi butokwa bwa lika zeo za n’a fumani. Ha si utwa za teñi, sikwata sa bapumbuli ba Mafura se ne si etelezwi ki Claude Schaeffer sa ya kwateñi silimo se ne si tatami.

Ba mano kalisa ku yepa, ba pumbula litapa fo ku cakuzwi manzwi a n’a ba konisize ku ziba lika zeo ze ne ba sweli ku pumbula. Ba fumana kuli ki Ugarit, “o muñwi  wa minzi ya ikale ya butokwa hahulu mwa Middle East.” Muñoli ya bizwa Barry Hoberman mane n’a ize: “Ku ze pumbuzwi kaufela, nihaiba yona miputo ya Dead Sea Scrolls, ha ku na ze kile za lu tusa hahulu ku utwisisa Bibele ku fita zeo.”—The Atlantic Monthly.

Fa Makopanelo-a-Linzila

Ugarit u fa mulunda o bizwa Ras Shamra, kwa mutulo wa naha ye se bizwa Syria, fa likamba la liwate la Mediteranea. Lilimo ze fitelela 3,000 kwamulaho, Ugarit ne li munzi o n’o tezi batu ba ba zwa kwa linaha ze fitana-fitana. Ne li muleneñi wo eza libima ze 35 ku zwa Lilundu la Casius kwa mutulo ku ya Tell Sukas kwa mboela ni libima ze 20 ku isa ku ze 30 ku zwa liwate la Mediteranea kwa wiko ku ya Musindi wa Orontes kwa upa.

Limunanu ne li ipilela hande hahulu mwa naha ye sa bati hahulu kamba ku cisa hahulu ya Ugarit. Ne li naha ya bubeke, oli ya olive, veine, ni mabala a n’a sa ipumanelwi fela mwa Mesopotamia ni Egepita. Mi ka ku ba kuli n’o li fa makopanelo-a-linzila za lipisinisi, munzi wo n’o fitile fa ku ba o muñwi wa misika ye mituna ya pili ya balekisi ba ba zwa kwa linaha li sili. Mwa Ugarit ki mona m’o balekisi ba kwa Aegean, Anatolia, Babilona, Egepita, ni ba kwa linaha ze ñwi za Middle East ne ba to lekisezanga butale, lico, mi ne ku lekiswa libyana ze ñata ze ne zwa mwa Ugarit ka sibili.

Kono Ugarit niha ne i onyokile cwalo, ne i zamaiswa ki linaha ze ñwi. Munzi wo n’o li sisabelo sa sisole sa Mubuso wa Egepita se si kwa mutulo luli, ku fitela u ba mwatas’a Mubuso wa Mahiti mwa lilimo za ma-1300 B.C.E. Ugarit ne i tokwiwa ku lifa mutelo ni ku fa mubusi wa yona yo mutuna masole. “Batu ba kwa Liwate” * ha ne ba kalile ku shandaula Anatolia (Kalulo ye fahal’a Turkey) ni mutulo wa Syria, Mahiti se ba t’o nga masole ni lisepe za Ugarit. Kacwalo, Ugarit ne i sa koni ku itamulela mi ya shandaulwa kaufel’a yona ibat’o ba ka 1200 B.C.E.

Ku Pumbula Za Ikale

Shandauko ya Ugarit i siile tutuma ye tuna ye eza limita ze 20 mwa butelele ni liekele ze fitelela 60 mwa bupala. Ku pumbuzwi fela kalulo ye nyinyani ya sibaka seo. Ku ze pumbuzwi ku fumanwi teñi kwandu ye tuna ye eza limita ze 10,000 mwa butelele ni ze 10,000 mwa bupala mi i na ni malapa ni mizuzu ye bat’o ba ye mwanda. Mwa sibaka seo ne ku na ni lipompi, limbuzi, ni mipaipi ya ze maswe. Libyana za mwa ndu ne li kabisizwe ka gauda, macwe a bizwa lapis lazuli, ni ka manaka a litou. Ku fumanwi teñi mamota a kabisizwe manaka a litou ka bukwala. Sitapa se si yahezwi limota ni kasa ka ku yepa ne li ekelize kwa bunde bwa kwandu yeo.

Munzi ni libala le li u potolohile ne li tezi litempele za Baale ni za Dagani. * Litempele zeo, mwendi za butelele bwa limita ze 20, ne li na ni  kakozwana ka ka ya mwa ndu ya mwahali mo ne ku inzi siswaniso sa mulimu. Ne ku na ni mapahamelo a liba fa katala fa n’a bulelelanga mulena ka nako ya mikiti. Busihu kamba ka nako ya liñungwa, lilambi mwendi ne li tukiswanga fahalimw’a litempele zeo kuli bafuluhi ba lisepe ba bone fa likamba. Bafuluhi be ne ba nga kuli haiba ba kutile hande ki ka m’ata a Baale-Hadadi mulimu wa liñungwa, ku si na ku kakanya ne ba itumezi ku mulimu wa bona y’o ka ku mu fa liankora ze 17 ze fumaneha mwa tempele ya hae.

Ku Fumanwi Miñolo ya Butokwa ye Cakuzwi

Mwahal’a ze pumbuzwi mwa Ugarit kaufela ku fumanwi matapa a mañata-ñata a lizupa. Ze ñozwi ka za mali, mulao, kutwano, ni tamaiso li fumanwi mwa lipuo ze 8 mi li ñozwi ka miñolo ye ketalizoho. Sikwata sa Schaeffer ne si fumani matapa a’ ñozwi mwa puo ye sa zibahali ku to fita ni kacenu le, ye itusisa lisupo ze 30, mi lisupo zeo li panga sipeleta se siñwi sa kale hahulu ku fita ze kile za fumanwa. Sikwata seo ne si file puo yeo libizo la Ugarit.

Kwand’a litaba ze ne ezahala ka zazi ni zazi, matapa a Ugarit a na ni litaba z’e lu tusa ku utwisisa hahulu bulapeli ni likezo za miteñi yeo. Ku bonahala kuli bulapeli bwa Ugarit ne bu swana hahulu ni bwa Makanana be ne ba li mabapa ni bona. Ka ku ya ka Roland de Vaux, litaba zeo “li bonisa hande fo ku sweu ze ne ezahala mwa naha ya Kanana nakonyana pili Maisilaele ba si ka i hapa kale.”

Bulapeli mwa Munzi wa Baale

Mwa litaba za Ras Shamra ku bulezwi teñi za milimu ya banna ni ya basali ye fitelela 200. mulimu yo mutuna ki El, ya twi ki ndat’ahe milimu ni batu. Mi Baale-Hadadi mulimu wa liñungwa kuti ne li “muzamai wa mwa malu” ni “mulen’a lifasi.” El u taluswa ku ba munna-muhulu ya butali, wa milelu ye misweu ili ya kwahule ni batu. Kono Baale ki mulimu o tiile o lika ka t’ata ku ipatela bulena fahalimw’a milimu ni batu.

Litaba ze fumanwi mwendi ne li lokiwanga fa mikiti ya bulapeli, inge cwalo fa nyuyele kamba ka nako ya kutulo. Kono taluso ya zona luli ha i zibahali hande. Mwa toko ye ñwi ya za ku lwanela bubusi, Baale u fenya mwan’a El ya lateha, Yamm mulimu wa liwate. Tulo yeo mwendi ne i file bafuluhi ba kwa Ugarit sepo ya kuli Baale n’a ka ba sileleza mwa liwate. Mwa ku lwana ni Mot, Baale wa fenyiwa mi wa bulaiwa. Ku taha linanga, mi batu ba tuhela ku sebeza. Musal’a Baale ni kaizel’a Baale ya bizwa Anat—yena mulimu wa lilato ni wa ndwa—ba bulaya Mot ni ku zusa Baale kwa bafu. Baale u bulaya bana ba Athirat (Asherah) musal’a El, mi u kutela fa lubona. Kono Mot wa zuha hamulaho wa lilimo ze supile.

Ba bañwi ba nga kuli toko yeo i supa kwa ku cinca-cinca kwa linako za mwaha muta  pula ye melisa licalo i yoliwa ki ku cisa kwa mbumbi mi kihona i taha hape mwa matabula. Ba bañwi ba nahana kuli mupotoloho wo wa lilimo ze supile u ama kwa sabo ya ku saba lukupwe ni linanga. Ibe kuli niti ki ifi, taba kikuli ne ku ngiwa kuli batu ne ba ka onyoka fela Baale ha n’a ka bubana. Caziba Peter Craigie u li: “Mulelo wa bulapeli bwa Baale ne li wa ku bata ku mu pahamisa; balapeli ba hae ne ba lumela kuli licalo ni likomu z’e li za butokwa hahulu ku mutu ne li ka zwelapili fela ku ba teñi Baale ha n’a ka bubana.”

Silelezo kwa Buhedeni

Litaba ze pumbuzwi li bonisa fo ku sweu silafalo ya bulapeli bwa Ugarit. Hatiso ya The Illustrated Bible Dictionary i li: “Litaba zeo li bonisa ze maswe ze ne zwile mwa bulapeli bwa milimu yeo; ye ne susueza lindwa, buhule bo bu twi ki bo bu kenile, mabato ni za tobali ni ku sinyeha kwa sicaba ko ne ku zwile mwateñi.” De Vaux u li: “Mutu ha ka bala litoko zeo, u ka utwisisa libaka balapeli ba niti ba Yahweh ni bapolofita ba batuna ha ne ba nyenyize bulapeli b’o.” Mulao wa Mulimu kwa sicaba sa ikale sa Isilaele n’o li silelezo kwa bulapeli bo bu cwalo bwa buhata.

Mwa Ugarit ne ku ezwa hahulu za bulauli, za bunuhi, ni za mabibo. Lisupo ne li sa batiwi fela mwa lika za kwahalimu kono ni kwa limbututu ze sitani ze mwa limba ni za mwa mba ya lifolofolo ze bulailwe. Caziba wa za kwaikale Jacqueline Gachet u li: “Ne ku lumelwa kuli folofolo ye ezizwe sitabelo ku mulimu ka sizo ne i fetuha kalulo ya mulimu wo mi kuti moya wa mulimu n’o kopana ni moya wa folofolo yeo. Kacwalo, ka ku talimisisa lisupo za fa lilama zeo za lifolofolo, kuti mutu n’a kona ku ziba moya wa milimu ili yeo ne i kona ku fa kalabo ya ee kamba awa kwa lika ze ka ezahala kwapili kamba ku bulela ze lukelwa ku eziwa mwa muinelo o muñwi.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) Kono Maisilaele bona ne ba na ni ku ambuka mikwa ye cwalo.—Deuteronoma 18:9-14.

Mulao wa Mushe n’o hanisa ku eza buhule ni lifolofolo. (Livitike 18:23) Kezo yeo ne i ngiwa cwañi mwa Ugarit? Mwa litaba ze fumanwi, Baale u eza buhule ni nkomwana. Mupumbuli Cyrus Gordon u li: “Niha ne ku ka bulelwa kuli Baale n’a ipetuzi poho kuli a eze cwalo, ha ku konwi ku bulelwa kuli baprisita ba hae ni bona ne ba ipetuzi lipoho ha ne ba latelela litangu leo ka ku eza luli buhule ni linkomwana.”

Maisilaele ne ba laezwi kuli: “Mu si ke mwa paza mibili ya mina kabakala mafu.” (Livitike 19:28) Kono El ha n’a utwile kuli Baale u shwile, a “paza litalo la hae ka tipa, a ipaza ka kabemba; a ipazaka kwa malama ni kwa silelu.” Ku bonahala kuli balapeli ba Baale ne ba na ni mukwa wa ku itabaka.—1 Malena 18:28.

Toko ye ñwi ya kwa Ugarit i bonisa kuli ku apeha pulinyana mwa mabisi ne li sizo sa bulapeli bwa Makanana sa kuli li zwale. Kono mwa Mulao wa Mushe, Maisilaele ne ba laezwi kuli: “U si  ke wa apea pulinyana ka muzilili wa m’a yona.”—Exoda 23:19.

Ku Bapanywa ni Bibele

Litaba za Ugarit ne li tolokilwe pili ka ku itusisa Siheberu sa mwa Bibele. Peter Craigie u li: “Ku na ni manzwi a mañata a mwa Bibele ya Siheberu ao litaluso za ona ha li zibahali hande, mi mane fokuñwi h’a zibahali ni hanyinyani; batoloki ba mwa lilimo za ma-1900 ne ba likile ka linzila ze fitana-fitana ku nuha litaluso za ona. Kono manzwi ao h’a fumaneha mwa litaba za Ugarit, taluso ya ona ya utwisiseha.”

Ka mutala, linzwi la Siheberu le li kwa Isaya 3:18 hañata li tolokiwa kuli “likabiso za kwa toho.” Linzwi le li swana ni leo mwa litaba za Ugarit li talusa lizazi ni mulimu wa lizazi wa musali. Kacwalo, basali ba kwa Jerusalema ba ba bulezwi mwa bupolofita bwa Isaya mwendi ne ba tinanga likabiso ze ne na ni tuswaniso twa lizazi to tu lepelela ni “likabiso ze swana sina kweli” za ku kuteka ka zona milimu ya Makanana.

Liproverbia 26:23 ka ku ya ka litaba za bo Masorete i li: “Mulomo wa lubya ni pilu ye maswe” li swana sina piza ya lizupa ye kabisizwe “makango a silivera.” Linzwi la kwa Ugarit li bonisa kuli swanisezo yeo i konwa ku tolokwa kuli “sina mañwalo fa liñetana.” Kacwalo, Bibele ya New World Translation i tolokile lishitanguti leo kuli: “Mulomo wa lubya ni pilu ye maswe li swana sina mañwalo a silivera fa liñetana la piza ya lizupa.”

Kana Ki Fona Fo I Tomile Bibele?

Tatubisiso ya litaba za Ras Shamra i tisize kuli bocaziba ba bañwi ba nahane kuli likalulo ze ñwi za Bibele li simuluha fa litaba za litoko za Ugarit. André Caquot, wa kwa French Institute, u bulela za “bulapeli bwa Maisilaele bo bu tomile fa lizo za Makanana.”

Ka za Samu 29, Mitchell Dahood wa kwa Pontifical Biblical Institute mwa Rome u li: “Balapeli ba Yahweh ba fumani Samu yeo kwa pina ya kale ya Makanana ye ne ba opelela Baale mulimu wa liñungwa . . . Ibat’o ba kuli linzwi ni linzwi la samu l’a kona ku fumaneha mwa litaba za kale za Makanana.” Kana ku nepahezi ku bulela cwalo? Batili ha ku si ka nepahala!

Bocaziba ba bañwi ba bande ba lemuhile kuli kwa litaba ze swana zeo ku na ni ze shangezwi. Caziba Garry Brantley u li: “Mwa litaba za Ugarit, ha ku na taba ni ye kana ye ñozwi ka ku swana luli ni ye mwa Samu 29. Ku akaleza kuli Samu 29 (kamba kalulo ye ñwi ya Bibele) i tomile fa litangu la buhedeni ha ku na bupaki ni bo bukana.”

Kana ku swana kwa mubulelelo, mulokelo, ni miñolelo ki bupaki bo bu bonisa kuli litaba za mwa Bibele li simuluha fa litaba za Ugarit? Batili, ku swana ko ku cwalo ku lukelwa ku libelelwa. Hatiso ya The Encyclopedia of Religion i li: “Ha li swana cwalo ki kabakala sizo: nihaike kuli linaha za Ugarit ni Isilaele ne li sa swani mi mipilelo ya bona ne i fapana, kaufel’a zona ne li na ni sizo si li siñwi se ne si na ni manzwi a swana a litoko ni a bulapeli.” Garry Brantley u feleleza kuli: “Ha ku si ka luka ku bulela kuli litaba za mwa Bibele li tomile fa lituto za buhedeni bakeñisa fela ku swana kwa manzwi.”

Mi ka ku feleleza, ku swanela ku lemuhiwa kuli haiba ku na ni ku swana mwahal’a litaba za Ras Shamra ni za Bibele ki kwa mwa manzwi fela, haki kwa litaba za kwa moya ze ku yona. Mupumbuli ya bizwa Cyrus Gordon u li: “Likuka ze pahami za muzamao ze mwa Bibele ha li fumanehi mwa litaba za Ugarit.” Kaniti, shutano ye mwahal’a zona ki ye tuna hahulu ku fita ku swana kwa zona.

Ku ituta za Ugarit ku kona ku zwelapili ku tusa baituti ba Bibele ku utwisisa sizo, litaba za kwaikale, ni bulapeli bwa mwa miteñi ya bañoli ba Bibele ni ka za sicaba sa Maheberu. Ku ituta litaba za Ras Shamra mwendi hape ku kona ku tusa mwa ku utwisisa Siheberu sa kwaikale. Kono se situna ni ku fita kikuli ze pumbuzwi mwa Ugarit li bonisa hande fo ku sweu fapano ye mwahal’a bulapeli bo bu masila bwa Baale ni bulapeli bo bu kenile bwa Jehova.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 25]

Ze pumbuzwi mwa Ugarit li ekelize kwa kutwisiso ya luna ya Mañolo

[Mapa/Maswaniso a fa likepe 24, 25]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Mubuso wa Mahiti mwa ma 1300 B.C.E.

LIWATE LA MEDITERANEA

Eufrati

LILUNDU LA CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SYRIA

EGEPITA

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Kaswaniso ka Baale ni komoki ye bonahala inge toho ya folofolo: Musée du Louvre, Paris; ku penta kwandu: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Munyako o pumbuzi wa kwandu

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Toko ya Ugarit ya mwa litangu i kona ku tusa mwa ku utwisisa Exoda 23:19

[Manzwi a bañi ba maswaniso]

Musée du Louvre, Paris

[Maswaniso a fa likepe 27]

Licwe la Baale fo ku cakuzwi

Mukeke wa gauda o swaniseza ku zuma lifolofolo

Sikwahezo sa mbokisi ya lunaka lwa tou ye swaniseza mulimu wa musali wa lupepo

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Maswaniso kaufela: Musée du Louvre, Paris