Linjebwe Ba Zwelapili ku Njebwala

“Ha ku na nyangela ye kona ku zwelapili ku eza hande ni ku wabela, ili yeo buñata bwa yona ki ya batu ba ba shebile ni ba ba si na tabo.”

MUITUTI wa litaba za sifumu sa naha, Adam Smith, n’a bulezi pulelo yeo kwamulaho mwa lilimo za ma 1700. Buñata ba kolwa kuli buniti bwa za n’a bulezi bw’a iponelwa luli kacenu. Shutano ye mwahal’a baipumaneli ni ba ba sa ipumaneli ya iponahaza fo ku sweu. Mwa Philippines, batu ba bañata ba pila ka masheleñi a sa kwani nihaiba K5,000 ka zazi, ili masheleñi ao hañata a fumanwa mwa mizuzunyana fela mwa linaha ze fumile hahulu. Piho ya ba United Nations ya Human Development Report 2002 i bulela kuli “5 pesenti ya batu ba ba fumile hahulu mwa lifasi ba na ni lituwelo ze fitelela ha 114 za ba 5 pesenti ba ba botanile hahulu.”

Hailif’o ba bañwi ba pila kwateñi hande, batu ba bañata ki bonaicahela fela, ba icahela bibulututu ko ba fumana kaufela. Ba bañwi ba na ni bumai; ba pila mwa makululu, mwendi ka ku ba fela ni pepa ya ku yala fafasi. Buñata bwa bona ba satalala ka mo ba konela kaufela kuli ba fumane sa ku ipilisa ka sona—ku numanuma mwa manyalala, ku sundulula mishimbo ye bukiti, kamba ku zamaya ba nopelela mwa mangolobani lika za kuli ba lekise, ili ze ba fumanisa masheleñi a manyinyani.

Shutano ye mwahal’a bafumi ni ba ba shebile ha i fumanwi fela mwa linaha ze sa zwelapili, kono sina panga ya World Bank ha i bulela, “‘likalulonyana mo ku na ni bunjebwe’ li atile mwa linaha kaufela.” Ku zwa Bangladesh ku ya kwa United States, ku si na taba kuli ba bañwi ba fumile cwañi, ku na ni bao ba ba mbindana ku bata ze likani za ku ca kamba ku bata malobalo. Mutende wa The New York Times ne u kutezi ku bulela manzwi a piho ya 2001 U.S. Census Bureau ku bonisa kuli shutano ye mwahal’a ba ba fumile ni ba ba shebile mwa United States i sa zwelapili ku hula. N’o ize: “Silimo se si felile, palonyana ya batu ba ba onyokile hahulu [mwa United States] ne ba filwe licika la mali a ku itusisa . . . Ba ba shebile hahulu ba sikai ne ba filwe 3.5 pesenti.” Muinelo ki o swana kamba u maswe ni ku fita mwa linaha ze ñwi. Piho ya ba World Bank i bonisa kuli palo ye bat’o eza 57 pesenti ya bayahi ba lifasi ba pilela fa masheleñi a sa kwani K10,000 ka zazi.

Mwa 2002 bobule-lule ba batu ne ba bilaelizwe hahulu ki lipiho za bazamaisi ba likampani be ne ba fitile fa ku fuma hahulu ka linzila ze sa swalehi, ili ku ekeza fela kwa butata. Nihaike kuli ne ku si na mafosisa luli a n’a ezizwe, buñata ba ikutwile kuli bazamaisi  ba likampani bao, sina ka mo ne ku bulelezwi mwa koranta ya Fortune, “ne ba fuma hahulu ka ku tula tikanyo, ili ku onyoka ka buñwanyama bo bu maswe-maswe.” Ka ku bona ze ezahala mwa lifasi, ba bañwi ba makala ka m’o batu ba bañwi ba lumelelwa ku ba ni masheleñi a mañata-ñata cwalo, a’ fita fa mamilioni a myanda-nda a madola, hailif’o batu ba bañata ba pila mwa bunjebwe.

Kana Bunjebwe Ha Bu Na ku Fela?

Seo ha si talusi kuli ha ku na ya lika ku eza se siñwi ka za ziyezi ye wezi ba ba shebile. Babusi ba milonga ba ba na ni milelo ye minde ni likopano ze tusa se ba likile luli ku fa liakalezo za ku eza cinceho. Nihakulicwalo, ze ezahala li sa zwafisa. Piho ya Human Development Report 2002 i li “linaha ze ñata li njebwalile hahulu ku fita mo ne li inezi lilimo ze 10, 20 mi mane fokuñwi ni ze 30 kwamulaho,” ku si na taba ni buikatazo bo bunde bwa ku kondolokisa lika.

Kana seo si talusa kuli ba ba shebile ha ba sa na sepo? Lu mi mema ku bala taba ye tatama ku alakanya butali bo bu sebeza bo bu kona ku mi tusa ona cwale fa hamohocwalo ni litatululo zeo mwendi mwa li ku ba mu li nahane.