Martin Luther Yena ni Za N’a Siile

“KU BULEZWI kuli se ku ñozwi libuka ze ñata ka za [Martin Luther] ku fita mañi kamba mañi haisali, ku zwisa kwateñi Jesu Kreste.” Ki mo ne i bulelezi koranta ya Time. Manzwi ni likezo za Luther ne li tusize mwa ku tahiswa kwa Reformation—ili muhato wa za bulapeli o’ bulezwi ku ba “petuho ye tuna ka ku fitisisa ye kile ya ezahala mwa litaba za batu.” Kacwalo n’a tusize mwa ku cinca muinelo wa bulapeli mwa Yurope ni ku felisa miinelo ya kwaikale mwa lifasi leo. Luther hape n’a tatekile mutomo wa muñolelo o swana wa puo ya Sijelemani. Bibele ya n’a tolokile isali yona ye zibahala hahulu mwa Sijelemani.

Martin Luther n’a li mutu ya cwañi? Ne ku tile cwañi kuli a be ni susuezo ye cwalo mwa litaba za Yurope?

Luther U Ba Caziba

Martin Luther n’a pepezwi mwa Eisleben, kwa Germany ka November 1483. Nihaike kuli ndat’ahe n’a li mukati wa kopa, n’a konile ku hola mali a’ likani a ku konisa Martin ku ituta hande. Ka 1501, Martin a ba muituti wa fa Yunivesiti ya Erfurt. A bala Bibele lwa pili mwa sifalana sa yona sa libuka. A li: “Ne ni tabisizwe hahulu ki buka yeo mi ne ni sepile kuli muta o muñwi ne ni ka tohonolofazwa ku ba ni buka ye cwalo.”

Ha s’a li wa lilimo ze 22, Luther a ya kwa ndu ya ba bulapeli ya Augustine kwa Erfurt. Hamulaho a ya kwa Yunivesiti ya Wittenberg, kwa n’a il’o fiwa liñolo le li pahami ka ku fitisisa mwa lituto za bulapeli. Luther n’a ikutwile kuli n’a sa lukelwi ku hauhelwa ki Mulimu mi fokuñwi n’a zwafiswanga maswe ki ku ikutwa bufosi mwa lizwalo. Kono tuto ya Bibele, tapelo, ni ku yeya ne li mu tusize ku utwisisa hande m’o Mulimu a’ ngela baezalibi. Luther n’a lemuhile kuli muhau wa Mulimu ha u konwi ku fumanwa inge tuwelo. Kono u fiwa ka sishemo se situna ku ba ba na ni tumelo.—Maroma 1:16; 3:23, 24, 28.

Luther n’a fitile cwañi fa ku ikolwisisa kuli kutwisiso ya hae ye nca ne li ye nepahezi? Kurt Aland, caziba wa litaba ze ezahezi za keleke ni patisiso ya litaba za Testamente Ye Nca, n’a ñozi kuli: “N’a yeyile Bibele mukatumbi kuli a bone haiba zibo ye nca yeo n’e ka zwelapili ku ba ye sepeha ha i ka bapiswa ni litaba ze mwa Bibele, mi a fumana kuli n’a yemelwa mwa litaba kaufela.” Tuto ya ku beiwa ya lukile kamba ku punyuha ka tumelo isi ka misebezi kamba ka ku ipulela libi ku  muprisita, ne i zwezipili ku ba yona mutomo wa lituto za Luther.

Ku Halifiswa ki Taba ya ku Felisa Koto

Kutwisiso ya Luther ya za m’o Mulimu a’ ngela baezalibi ne i mu fapanisize ni Keleke ya Katolika. Miteñi yeo ne ku lumelwa kuli baezalibi ha ba shwa, ne ba na ni ku fiwa koto ka nako ye ñwi. Kono ne ku izwe nako yeo ne i kona ku kusufazwa ka ku lifela tukiso ya ku felisa koto ye n’e ezwa ki papa. Balekisi ba ba cwale ka Johann Tetzel, ya n’a li muyemeli wa yo muhulu kwa mabishopu, Albert wa kwa Mainz, ne ba fumani mali a mañata ka ku lekisa kwa batu-tu fela tukiso ya ku felisa koto. Ba bañata ne b’a nga kuli tukiso ya ku felisa koto ne i kona ku lifela cimo libi za bona za kwapili.

Luther n’a halifisizwe ki ku lekisa tukiso yeo ya ku felisa koto. N’a zibile kuli batu ha ba koni ku leka Mulimu. Mwa mbumbi ya 1517, a ñola litaba za lipatisiso za hae ze bubana ze 95, za ku tama keleke mulatu wa ku itusisa maswe mali, tuto, ni bulapeli. Ka ku bata ku susueza cinceho, isi twaniso, Luther a lumela likopi za litaba za hae zeo ku yo muhulu wa mabishopu Albert wa kwa Mainz ni kwa licaziba ba sikai. Buñata bwa baituti ba litaba za kwaikale ba li Reformation ne i kalile ka 1517 kamba bukaufi ni silimo seo.

Luther n’a si yena a nosi mwa ku liloka bufosi bwa keleke. Lilimo ze mwanda kwamulaho, mueteleli wa Reformation wa kwa Czechoslovakia, Jan Hus, n’a nyazize taba ya ku lekisa tukiso ya ku felisa koto. Mane niheba pili Hus a si ka eza cwalo, John Wycliffe wa kwa England n’a bonisize kuli lizo ze ñwi ze n’e latelelwa ki keleke ne si za ka Mañolo. Ba mwa miteñi ya Luther, bo Erasmus wa kwa Rotterdam ni Tyndale wa kwa England ne ba susuelize kuli ku eziwe cinceho. Kono ka tuso ya mushini wa ku hatisa ka ona o n’o pangilwe ki Johannes Gutenberg kwa Germany, litaba za n’a ñozi Luther za ba ni susuezo ye tuna ni ku hasana hahulu ku fita za baeteleli ba bañwi ba Reformation.

Mushini wa Gutenberg wa ku hatisa ka ona n’o itusisizwe mwa Mainz ka 1455. Lilimo za ma 1500 ha li to kalisanga, ne se ku na ni mishini ya ku hatisa ka yona mwa litolopo ze 60 mwa Germany ni mwa linaha ze ñwi ze 12 za mwa Yurope. Lwa pili haisali, sicaba ne si kona ku zibiswa ka bubebe litaba ze n’e ba ama. Mwendi isi ka tumelezo ya hae, litaba ze 95 za n’a ñozi Luther ne li hatisizwe ni ku hasanyiwa. Taba ya ku eza licinceho mwa keleke ya yanduluka. Ya ba kañi ye tuna, mi Martin Luther kapili-pili a ba yena ya bubana hahulu ni ku fita mwa Germany.

“Lizazi ni Kweli” Z’a Bilingana

Ka mianda-nda ya lilimo, Yurope n’e li mwa tamaiso ya likopano ze peli ze m’ata, ili: Mubuso o n’o Zamaiswa ki Roma Ye Mwatas’a Papa ni Keleke ya Katolika ya Maroma. Hanns Lilje, ya n’a banga mueteleli wa Lutheran World Federation, n’a talusize kuli: “Mubusi ni papa ne ba swalisana inge lizazi ni kweli.” Kono ne ku sa zibahali kuli lizazi ne li mañi mi kweli ne li mañi. Kwa makalelo a ma 1500, sibeli sa likopano zeo ne se li felezwi ki m’ata. Cinceho ne se i atumela.

 Papa Leo X a’ nga muhato fa litaba ze 95 zani ka ku bemba Luther kuli u ka zwiswa mwa keleke haiba a sa tuheli. Ka buñañeli, Luther a cisa fapil’a nyangela liñolo la papa la ku mu bemba mi a hatisa litaba ze ñwi ze n’e susueza linabi ku eza licinceho mwa keleke papa niha sa lati. Ka 1521, Papa Leo X a zwisa Luther mwa keleke. Luther ha n’a pihelezi kuli n’a nyazizwe a si ka zekiswa hande, Mubusi Charles V a mu bizeza kwa mukopano wa babusisi kwa Worms. Musipili wa Luther wa mazazi a’ 15 wa ku zwa kwa Wittenberg ku ya kwa Worms ka April ya 1521 n’o li sina tukiso ye libisa kwa tulo. Nyangela n’e mu yemela, mi batu kai ni kai ne ba bata ku mu bona.

Mwa Worms, Luther a yema fapil’a mubusi, linabi, ni linumwana za papa. Jan Hus ni yena n’a kile a zekiswa cwalo mwa Constance ka 1415 mi n’a cisizwe fa kota. Ka ku iswa mamelelo ki keleke ni mubuso, Luther a hana ku tuhela lituto za hae konji lila za hae ha ne li ka bonisa ku zwelela mwa Bibele kuli u fosize. Kono ne ba sa mu koni kwa ku hupula Mañolo. Likatulo za mwa muzeko w’o ne li ñozwi mwa liñolo le li bizwa Edict of Worms. La zibahaza kuli Luther u lobile mulao ni kuli za n’a ñozi li kwalilwe. Ha s’a zwisizwe ki papa ni ku amuhiwa silelezo ya mulao ki mubusi, n’a s’a li mwa kozi ya ku bulaiwa.

Mi kwa taha likezahalo ze kakamalisa ili ze si ka libelelwa. Mwa musipili wa hae wa ku kuta kwa Wittenberg, Luther a iswa mwa kunu ya buhata ye ne lukisizwe ki mutusi Frederick wa kwa Saxony. Kacwalo, Luther a ya ko ne li sa koni ku mu nyamatala lila za hae. Luther n’a isizwe mwa muyaho o ipatile wa mwa Wartburg, kwa n’a il’o meliseza mulelu ni ku ba mutu u sili—ili ku ba likwambuyu wa libizo la Junker Jörg.

Bibele Ye Bizwa September Bible Y’a Futokwa

Ka likweli ze lishumi ze n’e latelezi, Luther n’a pilile mwa muyaho wa mwa Wartburg w’o ka ku ba ya bandile ku mubusi ni papa. Buka ya Welterbe Wartburg i talusa kuli “nako ya n’a li mwa Wartburg ne li ye ñwi ya linako za n’a petile ze ñata mwa bupilo bwa hae.” Ye ñwi ya ze tuna ka ku fitisisa za n’a petezi mwateñi, ne li ku tolokiwa kwa litaba za Erasmus za Mañolo a Sigerike ku isa mwa Sijelemani. Ha se i hatisizwe mwa September ya 1522 ku si na ku zibahaza Luther sina mutoloki wa yona, Bibele yeo n’e zibahalile sina September Bible. Teko ne li 1 1/2 guilders—ili mali a likana ni a kona ku hola mubeleki wa fa lapa mwa silimo. Niteñi, Bibele yeo ya September n’e liliwa meto telee. Mwa likweli ze 12 fela, ne ku hatisizwe likopi ze 6,000 za mifuta ye mibeli, mi mwa lilimo ze 12 ze n’e tatami ne ku hatisizwe mifuta ye kona ku eza 69.

Ka 1525, Martin Luther a nyala Katharina von Bora ya n’a banga sisita. Katharina n’a kona hahulu misebezi ya fa lapa mi sishemo sa munn’a hae ne si mu patehisize luli. Mwa lapa la Luther ne ku bile, isi fela musal’a hae ni bana ba hae b’a silezi, kono hape ni balikani, licaziba, ni babalehi. Mwa busupali bwa hae Luther n’a fitile fa ku ba hahulu ni libubo la ku ba  muelezi kuli mane licaziba be ne ba tibelelanga mwa ndu ya hae ne ba swalanga liñoliso ni mapepa ku ñola za n’a bulela. Ze ne ba ñola zeo ne li kopanyizwe ni ku bizwa Luthers Tischreden (Litaba za Luther ka Nako ya Ku Ca). Ka nakonyana, ne li hasanyizwe hahulu mwa puo ya Sijelemani ili ku fitiwa fela ki Bibele.

Mutoloki Y’a Ikonela ni Muñoli Yo Mutuna

Silimo sa 1534 ha si to fitanga, Luther n’a s’a felize ku toloka Mañolo a Siheberu. N’a na ni buikoneli bwa ku tamahanya muñolelo, muutwahalelo, ni manzwi. Kacwalo, n’a tolokile Bibele ye n’e konwa ku utwisiswa ki batu-tu fela. Ka ku bulela za mutolokelo wa hae, Luther n’a ñozi kuli: “Lu swanela ku buza me ya fa ndu ya hae, mwanana ya mwa likululu ni mutu-tu fela ya fa musika, mi ni ku teeleza ka tokomelo mo ba bulelela ni ku toloka ka nzila ye swana.” Bibele ya Luther ne i tomile mutomo wa muñolelo o swana wa puo o n’o amuhelwa mwa Germany kaufela.

Kwand’a ku kona ku toloka, Luther ne li muñoli ya sifanu. Kutwi nako kaufela ya n’a bile muñoli, n’a ñola lipatisiso za hae mwa liviki ze peli ni ze peli. Ze ñwi ku za n’a ñola ne li za likañi inge muñoli wa zona. Niha n’a supezi, Luther n’a zwezipili ku ñola ka ku kayaula. Litaba za n’a ñozi hasamulaho ne li bile za ku kayaula hahulu ni ku fita. Ka ku ya ka buka ya Lexikon für Theologie und Kirche, za n’a ñozi Luther li bonisa “buhali bwa hae bo bu fitelezi” ni “kutokwa buikokobezo ni lilato,” hamohocwalo ni “buñañeli hahulu.”

Ha ne ku zuhile ndwa ye n’e bizwa Peasants’ War ye ne yundisize ba bañata mwa lilalo za linabi, Luther n’a buzizwe ka za katulo ya hae fa musunga w’o. Kana batu bao ne ba na ni libaka le li utwahala la ku bilaela malen’a bona? Luther n’a si ka lika ku bata kuli nyangela i mu yemele ka ku fa kalabo ye n’e ka tabisa ba bañata. N’a lumela kuli batanga ba Mulimu ba swanela ku utwa ba ba beilwe fa bulena. (Maroma 13:1) Ku si na ku kata-kata, Luther a atula kuli musunga w’o u yemiswe ka t’ata. A li: “Ya kona a ba tabe, a ba nate, a ba bulaye.” Hanns Lilje n’a ize kalabo yeo ne i tahisize kuli Luther a felelwe ki “libubo le lituna kwa sicaba.” Hape, litaba za n’a ñozi Luther hamulaho ka za Majuda be ne ba hanile ku amuhela Bukreste, sihulu ya On the Jews and Their Lies, li tahisize kuli ba bañata ba mu nge kuli n’a li mulwanisi wa Majuda.

Za N’a Siile Luther

Reformation, ye n’e kukuelizwe ki banna ba ba cwale ka Luther, Calvin, ni Zwingli, ne i tahisize kuli ku tomiwe bulapeli bo bunca bo bu bizwa Protestanti. Nto ye tuna ya n’a siile Luther mwa Protestanti ne li tuto ya hae ye tuna ya ku beiwa ya lukile ka tumelo. Se siñwi ni se siñwi sa lilalo za linabi za Germany ne si yemela bulapeli bwa Protestanti kamba bwa Katolika. Bulapeli bwa Protestanti bwa hasana ni ku latiwa ki sicaba mwa Scandinavia, Switzerland, England, ni mwa Netherlands. Kacenu le se bu lapelwa ki bolule-lule ba batu.

 Ba bañata ba ba sa lumeli lituto kaufela za Luther ba sa mu bubeka. Naha ye n’e banga German Democratic Republic, mo ne ku fumaneha Eisleben, Erfurt, Wittenberg, ni Wartburg, ka 1983 ne i ezize mukiti wa bu 500 wa ku hupula ku pepwa kwa Luther. Naha yeo ne i mu ngile ku ba mutu ya ipitezi mwa likezahalo za Germany ni sizo. Hape, Mukatolika ya n’a li muituti wa bulapeli wa mwa ma 1980 n’a bulezi ka bukuswani za n’a ezize Luther kuli: “Ku be ne ba tile mwamulaho wa hae ne ku si na ya n’a likana ni yena.” Caziba Aland n’a ñozi kuli: “Silimo ni silimo ku hatiswa lihatiso ze nca ze bat’o ba 500 ka za Martin Luther ni za Reformation—hape li fumaneha ibat’o ba mwa lipuo ze tuna kaufela mwa lifasi.”

Martin Luther n’a li sifanu kwa zibo ni kwa ku sa libala lika, n’a ziba manzwi a mañata, mi n’a li mubeleki y’a mafulofulo. Hape n’a li wa kacimacima ni kashwau, mi n’a nganga muhato ka buhali kwa lika za n’a bona kuli ki za bukwenuheli. Ha n’a li fakaufi ni ku shwa mwa Eisleben mwa February ya 1546, balikani ne ba buzize Luther haiba n’a sa tiyezi litumelo za n’a lutile ba bañwi. N’a alabile kuli: “Ee.” Luther n’a shwile, kono ba bañata ba sa kumalezi lituto za hae.

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Luther n’a hanyelize za ku lekisa tukiso ya ku felisa koto

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Luther n’a hanile ku tuhela lituto za hae konji lila za hae ha ne li ka mu bonisa ku zwelela mwa Bibele kuli n’a fosize

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Ku zwelela mwa buka ya The Story of Liberty, 1878

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Muzuzu wa Luther mwa muyaho wa mwa Wartburg mwa n’a tolokezi Bibele

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Sibeli sa maswaniso: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 26]

Ku zwelela mwa buka ya Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, ye hatisizwe ki ba Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 30]

Ku zwelela mwa buka ya The History of Protestantism (Vol. I)