“Se Si Lutiwa ki Ya Butali”—Ki Liwelu-Welu la Bupilo

MUAPOSITOLA Paulusi n’a ize: “O! buliba bwa bufumu ni bwa butali . . . ni bwa zibo ya Mulimu! Likatulo za hae ha li konwi ku batisezwa, ni linzila za hae ha li konwi ku fumanwa!” (Maroma 11:33) Mi ñulukundi ya sepahala Jobo n’a ize: “Mulimu ki ya na ni butali ku feleleza.” (Jobo 9:4) Ee, ha ku na ya likana ni Mubupi wa lihalimu ni lifasi kwa butali. Ku konwa ku bulelwañi ka za se si lutiwa, kamba Linzwi le li ñozwi, la Mubupi ya cwalo?

Walisamu n’a opezi kuli: “Mulao wa [Muñ’a] Bupilo u petehile, u katulusa moya; bupaki bwa [Muñ’a] Bupilo bwa sepahala, bu talifisa ya si na kutwisiso. Litaelo za [Muñ’a] Bupilo li lukile, li tabisa pilu; mulao wa [Muñ’a] Bupilo u kenile, u bonisa meto.” (Samu 19:7, 8) Kaniti Mulena Salumoni wa Isilaele wa kwaikale u lukela ku ba ya n’a utwisisize buniti bwa manzwi ao! N’a ize: “Se si lutiwa ki ya butali, ki liwelu-welu la bupilo; si pimisa batu kwa lilaba la lifu.” (Liproverbia 13:14) Mwa litimana za pili ze 13 za Liproverbia kauhanyo 13, Salumoni n’a bonisize m’o kelezo ye mwa Linzwi la Mulimu i kona ku lu tuseza ku bolosola bupilo bwa luna ni ku sa bu kenya mwa kozi.

Mu Be Y’a Lutwa

Liproverbia 13:1 i li: “Mwana ya butali u teeleza tuto [“kalimelo,” NW] ya ndat’ahe; kono musomi h’a utwi ku nyaziwa.” Kalimelo ya ndate i kona ku ba ye musa kamba ye buhali. Pili i kona ku taha sina tuto, mi haiba seo si haniwa, ku kona ku taha koto. Mwana u eza hande ku amuhela kalimelo ya ndat’ahe.

Bibele i li: “Mulena [Jehova] u kalimela ya latwa ki Yena, mi u nata mwana yo muñwi ni yo muñwi yo a amuhela.” (Maheberu 12:6) Nzila ye ñwi yeo Ndat’a luna wa kwa lihalimu a lu kalimela ka yona ki ka Linzwi la hae le li ñozwi, yona Bibele. Linzwi la hae li lu kalimela ha lu bala Bibele ka ku i’ nga ka likute ni ku eza ze lu ituta ku yona. Lwa tuseha ka ku eza cwalo, kakuli z’a bulela Jehova kaufela ki za ku lu tusa.—Isaya 48:17.

Hape kalimelo i kona ku taha ku luna ka ku hakululwa ki mulumeli yo muñwi ya iyakatwa buiketo bwa luna bwa kwa moya. Kelezo ifi kamba ifi ye tusa ye lumelelana ni Linzwi la Mulimu i konwa k’u ngiwa, isi sina y’a ikupulezi mutu y’o, kono sina ye zwa ku Mulimu, yena Simbule se situna sa niti. Lu ka eza hande ku i amuhela kuli i zwa ku Jehova. Ha lu eza cwalo ni ku lumeleza kelezo yeo ku sikulula munahano wa luna, ku bolosola kutwisiso ya luna ya Mañolo, ni ku lukisa linzila za luna, u zibe lu sweli ku tusiwa ki kalimelo. Ki nto ye swana ni kelezo ye lu fiwa kwa mikopano ya Sikreste ni mwa lihatiso ze tomile fa Bibele. Ku sebelisa ze lu ituta ka manzwi a’ ñozwi ao  kamba a bulezwi ki nzila ye nde hahulu ya ku ikalimela ka butu.

Kono musomi h’a utwi kalimelo. Buka ye ñwi i li, “Bakeñisa kuli u nahana kuli w’a ziba z’a eza, ha lutiwi.” H’a utwi niheba nyazo—ili kalimelo ye tiile hahulu. Kono kana w’a kona ku bonisa kuli kalimelo ya Ndate ki ye fosahezi? Jehova h’a si ka fosa ni kamuta, mi h’a na ku fosa ni kamuta. Ka ku hana kalimelo, musomi u ikeza fela butoto. Ka manzwi a sikai a ketilwe hande, Salumoni u bonisa hande-nde butokwa bwa ku ba ya lutwa.

Mu Swale Lulimi!

Ka ku bonisa butokwa bwa ku etelelwa ki Linzwi la Mulimu mwa ku bulela kwa luna, mulena wa Isilaele u swaniseza mulomo kwa kota ye beya miselo. U li: “Mutu u ka ca bunde kwa muselo wa mulomo wa hae, kono moyo tota [kamba, “ze ba tomenena hahulu”] wa ba ba eza ka bupumi ki mifilifili.” (Liproverbia 13:2, NW) Muselo wa mulomo ki manzwi a’ bulelwa. Mi mutu u kutula z’a cezi ka manzwi a hae. Caziba yo muñwi u li: “Haiba manzwi a hae a lelezwi ku tabisa ni ku tahisa silikani ni batu, u ka ca bunde, ku ikola bupilo bwa tabo ni bwa kozo.” Muinelo ha u yo cwalo ku mupumi. U bata ku eza mifilifili ni ku eza maswe ba bañwi. U lela mifilifili, mi u kutula mifilifili. Lilaba la lifu li fa munyako wa hae.

Salumoni u ekeza kuli: “Ya tokomela mulomo wa hae, u babalela bupilo bwa hae; kono ya mbwambwatela luli, u ka fumana manyando.” (Liproverbia 13:3) Lipulelo za bukuba, ze si ka nahanisiswa li kona ku tahisa ku sinyeha libizo, ku tunka lipilu, ku sinya silikani, kamba mane kolofalo ya kwa mubili. Ku mbwambwata hape ku kona ku tahiseza mutu ku nyaziwa ki Mulimu, kakuli mañi ni mañi u na ni ku ikalabela ku Mulimu kabalaka manzwi a hae. (Mateu 12:36, 37) Kaniti, ku tokomela mulomo wa luna ku ka lu sileleza kwa manyando. Kono lu kona ku ituta cwañi ku tokomela mulomo wa luna?

Nzila ye ñwi ye bunolo ya ku eza cwalo ki ku sa bulela hahulu. Bibele i li: “Mutu ya bulela hahulu, h’a tokwi ku fosa.” (Liproverbia 10:19) Nzila ye ñwi ki ku nahana lu si ka bulela kale. Muñoli yo u li: “Yo muñwi h’a bulela, manzwi a hae a taba sina mukwale.” (Liproverbia 12:18) Mutu ha sa nahanisisi za ku bulela, mubuleli ni ya teeleza ku yena sibeli sa bona ba kona ku utwa butuku. Kacwalo, Bibele i lu fa kelezo ye nde ye li: “Pilu ya mutu ya na ni niti i ikupula kalabo.”—Liproverbia 15:28.

Mu Ikataze

Salumoni u li: “Pilu ya ya buzwa inz’e lakaza mi ha i fumani se siñwi; kono pilu ya ya ikataza i ka koliswa.” (Liproverbia 13:4) Buka ye ñwi i li: “Sisupo sa [lishitanguti leo] kikuli takazo fela ki ya mbango,” mi “ku ikataza ki kona ko ku tusa. Ba ba buzwa ki litakazo . . . z’e ba canga, mi ha ba fumani se siñwi ka buzwa bwa bona.” Kono pilu, kamba takazo ya mutu ya ikataza, ya koliswa—ku nuniswa.

Ku konwa ku bulelwañi ka za ba ba sa lati ku ineela ku Jehova kabakala ku saba buikalabelo? Ba kana ba bonahala ku ba ni takazo ya ku pila mwa lifasi le linca la Mulimu, kono kana ba tabela ku eza se siñwi ka za  teñi? Ze tokwahala ku ba ba “zwa mwa ñalelwa ye tuna” kikuli ba bonisize tumelo mwa sitabelo sa Jesu sa tiululo, ku ineela ku Jehova, ni ku bonisa buineelo bwa bona ka kolobezo ya mwa mezi.—Sinulo 7:14, 15.

Mu nyakisise hape ze amiwa mwa ku lata ku kena fa buluti mwa puteho. Takazo ya ku bata musebezi o munde w’o kaniti ya babazeha mi ya susuezwa mwa Mañolo. (1 Timotea 3:1) Kono ku bonisa fela takazo ha ku si ka likana. Ku fita fa mayemo ao ku tokwahala ku hulisa tulemeno to tu tokwahala ni buikoneli. Zeo li tokwa ku ikataza ka butu.

Niti Y’a Bonela

Mutu ya lukile u hulisa tulemeno twa silumeli mi u bulela niti. U lemuha kuli bupumi bu lwanisa mulao wa Jehova. (Liproverbia 6:16-19; Makolose 3:9) Kacwalo, Salumoni u li: “Mutu ya na ni niti u toile bupumi; kono ya maswe u itoisa batu, mi u felela mwa maswabi.” (Liproverbia 13:5) Mutu ya lukile ha ambuki fela bupumi; wa bu toya luli. Wa ziba kuli ku si na taba ni mo bu utwahalela hande, bupumi bu sinya silikani se sinde ni batu. Hape, mutu ya puma h’a sa sepiwa. Mutu ya maswe u eza ze swabisa ibe ka bupumi kamba ka nzila ye ñwi, mi kacwalo u itahiseza kashwau.

Ka ku bonisa tuso ya ku eza ze lukile ku Mulimu, mulena ya butali u li: “Niti i bonela ya lukile mwa nzila ya hae; kono bumaswe bu wiseza baezalibi fafasi.” (Liproverbia 13:6) Sina lukwakwa, ku luka ku sileleza mutu, kono bumaswe bwa mu zieza.

Mu Si Ipumisi

Ka ku bonisa kuli w’a utwisisa mukwa wa batu, mulena wa Isilaele u li: “Yo muñwi u ikeza mufumi kanti h’a na se siñwi; yo muñwi u ikeza mubotana, kanti u fumile hahulu.” (Liproverbia 13:7) Mutu a kana a sa bi mw’a bonahalela ku ba. Babotana ba bañwi ba kana ba ipumisa ku fuma—mwendi ka ku iponahalisa, ku iponisa kuli ba ipumanela, kamba ku ikutekehisa fela. Mutu ya fumile a kana a ipumisa ku botana, ka mulelo wa ku pata maluwo a hae.

Ibe ku iponahalisa ka bupumi kamba ku ipata ha ku si ka luka. Haiba lu babotana, ku sinyeza mali fa lika za bumbombo kuli lu iponahalise ku fuma ku kona ku bukula luna ni lubasi lwa luna ze tokwahala mwa bupilo. Mi ku ipumisa ku botana hailif’o mutu u fumile ku kana kwa mu bisa  akaloti, ili ku mu tokwisa likute ni tabo ye zwa mwa ku fana. (Likezo 20:35) Ku pila ka busepahali ku tahisa bupilo bo bunde.

Litakazo za Mina Li Be Ze Bunolo

Salumoni u li: “Mutu u liululwa ki bufumu bwa hae; kono mubotana h’a fumbelwi.” (Liproverbia 13:8) Ki tuto mañi ye lutiwa ka pulelo ye nde yeo?

Ku na ni lituso mwa ku ba mufumi, kono ku fuma ha ku fi tuso ye tezi. Mwa linako ze t’ata ze lu pila ku zona, bafumi hañata ba ipumananga ni mabasi a bona mwa kozi ya ku iswa mwa kunu ku fitela ku lifiwa mali a kuli ba kutiswe. Fokuñwi, mufumi u kona ku lifa mali kuli a pilise bupilo bwa hae kamba bwa yo muñwi wa ba mwa lubasi lwa hae. Kono hañata ya isizwe mwa kunu wa bulaiwanga. Sabo ye cwalo hañata i kwa bafumi.

Mubotana h’a na sabo ye cwalo. Hailif’o a kana a sa bi ni lituso ni maluwo e ba ikola bafumi, ki ka siwela a kona ku nomiwa ki ba kunu. Yeo ki tuso ye ñwi ya ku nolofaza ze lu tokwa ni ku sa sinyeza nako ya luna ni m’ata kwa ku bata sifumu.—2 Timotea 2:4.

Mu Tabe mwa “Liseli”

Salumoni u ekeza ku bonisa tuso ye lu fumana mwa ku eza lika ka mw’a latela Jehova. U li: “Liseli la ba ba lukile la tabisa; kono lumonyi lwa ba ba maswe lu ka tima.”—Liproverbia 13:9.

Lumonyi lu swaniseza ze lu itinga ku zona kuli lu monyehe nzila ya bupilo bwa luna. ‘Linzwi la Mulimu ki lumonyi lwa mwa mautu a mutu ya sepahala ni liseli la mwa nzila ya hae.’ (Samu 119:105) Ku tezi zibo ni butali bwa Mubupi. Ha lu bolosola kutwisiso ya luna ya tato ya Mulimu ni mulelo wa hae, liseli la kwa moya le li lu etelela li fita fa ku benya hahulu. Seo luli ki simbule sa tabo! Ze lu ka yaululelwa ki butali bwa lifasi kamba “zibo ye ba li ki zibo, bo hasi yona,” kiñi?—1 Timotea 6:20; 1 Makorinte 1:20; Makolose 2:8.

Kono muezalibi, ku si na taba ni mo lumonyi lwa hae lu bonahalela ku benya ni mw’a bonahalela ku ba muipumaneli, lumonyi lwa hae lu ka timiwa. U ka ba mwa simbwi, ili mo lihutu la hae li ka fita fa ku sitatala. Hape, ‘ha ku na mupuzo w’a ka fiwa.’—Liproverbia 24:20.

Kono lu swanela ku ezañi haiba lu kakanya za ku eza mwa muinelo o muñwi? Ku cwañi ha lu sa zibi ka za haiba lu na ni m’ata a ku eza nto ye ñwi? Liproverbia 13:10 i lemusa kuli: “Buikuhumuso bu tahisa fapano.” Ku eza sika se lu sa zibi kamba se lu si na m’ata a ku si eza ki buikuhumuso mi ku ka tahisa lifapahano. Kana ne ku si ke kwa ba hande ku buza ba bañwi ba ba na ni zibo ni yeloseli?  Mulena y’a butali u li: “Butali bu ku mutu ya lata ku elezwa hande.”

Mu Tokomele Lisepo za Buhata

Mali a kona ku tusa luli. Ku ba ni mali a’ likani ku lukile ku fita ku pila ka ku sukuluka kamba ka bubotana. (Muekelesia 7:11, 12) Kono ze twi ki lituso za sifumu se si fumanwi ka linzila ze maswe li kona ku ba puka fela. Salumoni u lemusa kuli: “Bufumu bo bu fumanwa ka bupumi, bu ya bu nze bu fela; kono ya iselela ka ku sebeza u ka na a ekeza kwateñi.”—Liproverbia 13:11.

Ka mutala, mu nyakisise muliko wa papali ya likwinano za mali. Mubapali wa yona a kana a sinya mali a hae a’ fumanwi ka ku ikataza ka ku sepa kuli u ka wina mali a mañata. Kono hañata seo si siyanga lubasi lwa hae mwa butata. Mi ku ezahalañi haiba mubapali yo a wina? Bakeñisa kuli mali ao a tile ka bunolo, a kana a sa itebuhi hahulu ona. Hape, a kana a sa zibi mwa ku sebeliseza hande mupuzo w’a sa zo fumana w’o. Kana sifumu sa hae si si ke sa fela kapili-pili? Kono bufumu bo bu fumanwi hanyinyani-hanyinyani, ka ku eza misebezi ye minde, bu hula hande mi bu kona ku itusiswa hande.

Salumoni u li: “S’o sepile ha si liyeha ku taha, pilu i tahelwa ki ndiulu; kono s’o n’o lakaza, ha u si fumana, ki kota ya bupilo.” (Liproverbia 13:12) Lisepo ze si ka talelezwa li tahisanga maswabi ili ku tahiseza pilu ndiulu. Seo sa ezahalanga hahulu mwa bupilo. Kono seo ha si cwalo kwa lisepo ze tomile ka ku tiya fa Linzwi la Mulimu. Lwa kona ku ikolwisa hande-nde kuli li ka talelezwa. Nihaiba ze lu kana lw’a nga kuli z’a liyeha ha li na ku lu swabisa.

Ka mutala, lwa ziba kuli lifasi le linca la Mulimu li fakaufi. (2 Pitrosi 3:13) Lu libelela ka tabo ye tuna talelezo ya lisepiso za Mulimu. Ku ezahalañi nako ye siyezi ha lu itusisa yona kwa ku pateha mwa “musebezi wa Mulena,” ku susueza balumeli ba bañwi, ni ku tiisa hahulu silikani ni Jehova? Ku fita ku ikutwa ‘ndiulu kwa pilu,’ lu tezi tabo. (1 Makorinte 15:58; Maheberu 10:24, 25; Jakobo 4:8) Talelezo ya takazo ye libelezwi ka nako ye telele ha i ka fita, ki kota ya bupilo—ye matafaza ni ku katulusa.

Mulao wa Mulimu—Simbule sa Bupilo

Ka ku bonisa butokwa bwa ku utwa Mulimu, Liproverbia 13:13 i li: “Ya shwaula linzwi, wa ipulaya; kono ya saba milao u ka fumana mupuzo.” Haiba ya kolotile a loba tumelelano ka ku sa lifa sikoloti, u ka luza za n’a file ku ba swalele. Ka ku swana, lu ka luza se siñwi haiba lu sa utwi milao ya Mulimu. Ku luza cwañi?

“Se si lutiwa ki ya butali, ki liwelu-welu la bupilo; si pimisa batu kwa lilaba la lifu.” (Liproverbia 13:14) Ku pila ku si na mulao wa Mulimu ya butali ka ku fitisisa, yena Jehova, ki ku pila ku si na ketelelo ye kona ku lu tusa ku ba ni bupilo bo bunde ni bo butelele. K’o, ki ku luza hahulu luli! Kacwalo, lu ka eza nde ku isa hahulu mamelelo kwa Linzwi la Mulimu ni ku li lumeleza ku susueza minahano, lipulelo, ni likezo za luna.—2 Makorinte 10:5; Makolose 1:10.

[Maswaniso a fa likepe 23]

Ku utwa kelezo ya mwa Mañolo ki nzila ye nde ya ku ikeleza ka yona

[Maswaniso a fa likepe 24, 25]

“Pilu ya mutu ya na ni niti i ikupula kalabo”

[Maswaniso a fa likepe 24, 25]

Ku pateha mwa “musebezi wa Mulena” ku lu fa tabo ye tuna