Ze Ezahezi Mwa Bupilo

Jehova U Hohela Baishuwi kwa Niti

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO ASANO KOSHINO

Ka 1949, lilimonyana fela ku zwa fo ne i felezi Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, muzwahule cwana yo mutelele, y’a silikani, n’a potezi lubasi lo ne ni sebeza ku lona mwa Kobe City. N’a li mulumiwa wa Lipaki za Jehova wa pili ku taha mwa Japan. Ku pota kwa hae ne ku ni kwalulezi kolo ya ku hohelwa kwa niti ye mwa Bibele. Kono kashe pili ni mi kandekele za ka.

N E NI pepilwe ka 1926 mwa munzinyana o kwa mutulo wa Okayama Prefecture. Na ni wa buketalizoho mwa mba ya luna ya bana ba 8. Bondate ne ba tiile mwa bulapeli bwa mulimu wa si-Shinto bo ne bu li mwa sibaka seo. Kacwalo luna banana ne lu ikolanga mikiti ni ku kopana ni bahabo luna fa mikiti ya bulapeli ya mwa silimo kaufela.

Ha ne ni nze ni hula, ne ni na ni lipuzo ze ñata ka za bupilo, kono ne ni bilaezwa hahulu ki lifu. Ka sizo mutu n’a tokwahala ku shwela fa ndu mi banana ne ba na ni ku ba bukaufi ni mwanahabo bona ya timela. Ne ni ishondile hahulu bokuku ba basali ha ba shwa ni munyan’a ka ha shwa a si ka kwanisa kale nihaiba silimo. Ne ku ni sabisanga hahulu ku nahana za lifu la bashemi ba ka. ‘Kana lifu ki nto ye tamehile kuli konji i ezahale? Kana ku na ni ze kona ku bisa bupilo ku ba bo bu tabisa?’ Ne ni bata hahulu ku ziba.

Ka 1937, ha ne ni li mwa sitopa sa busilela fa sikolo se sinyinyani, ndwa ya China ni Japan ya tumbuka. Ne ku nomilwe batu ba ku luma kwa ndwa mwa China. Bana ba sikolo ne ba iponezi bondat’a bona kamba bahulwani ba bona ha ba laeza, ka ku huweleza manzwi a ku tompa mubusi wa bona kuli “banzai!” (ye talusa kuli a pile nako ye telele). Batu ne ba ikolwisa kuli tulo n’e ka ba ya Japan, yona naha ye kenile, ni mubusi wa yona ya li mulimu o pila.

 Ku si ka fita ni nako, mabasi a kala ku amuhela lizibiso za mafu a ba ba izo shwela kwa ndwa. Mabasi a’ shwezwi, n’a sa koni ku omba-ombiwa, n’a itilokela fela. Sitoyo ne si hula mwa lipilu za bona, mi ne ba tabela haiba lila za bona ki bona be ne ba holofala hahulu kamba ku shwa ka buñata. Kono ka nako ye swana, ne ni nahanile kuli, ‘Lila za luna ni bona b’a nyanda sina mo lu nyandela luna muta mutu ye ba lata a shwa.’ Ha ni to fezanga ku ituta fa sikolo se sinyinyani, ndwa ne i ipa m’ata mwa China.

Ni Kopana ni Muzwahule

Ka ku ba balimi, lubasi lwa luna ne lu njebwalile kamita, kono bondate ne ba ni lumelelize ku zwelapili ku kena sikolo ibile fela ne ba si ke ba tokwiwa ku lifa se siñwi. Kacwalo, ka 1941, na kalisa ku ituta fa sikolo sa basizana mwa Okayama City, ibat’o ba likilomita ze 100 ku ya kwateñi. Sikolo seo ne si lukiselizwe ku luta basizana ku ba basali ba bande ni bashemi ba bande, mi bana ba sikolo ne ba lumiwa ku yo pila mwa mabasi a’ fumile mwa tolopo kuli ba yo itutela teñi misebezi ya fa ndu. Kakusasana bana ba sikolo ne ba ituta ka ku sebeza mwa mandu ao, mi musihali ne ba yanga kwa sikolo.

Hamulaho wa mukiti wa ku lu amuhela, bo muluti ba ka ba tina siapalo sa Sijapani se si bizwa kimono, mi ba ni isa kwa ndu cwana ye tuna. Kono ka libaka le liñwi le ni sa zibi, musali wa fa ndu yeo n’a si ka ni amuhela. Bo muluti ba ipuza kuli: “Kona kuli lu ye kwa ndu ya bo Mrs. Koda cwale?” Ba ni isa kwa ndu ye yahilwe sina mandu a kwa Wiko mi ba liza mulangu wa kwa sikwalo. Nakonyana fela, se ku taha musali cwana yo mutelele wa milili ye miseta. Ne ni komokile hahulu! N’e si Mujapani, mi ka nako yeo na li ku ba ni bone mutu wa kwa Wiko. Bo muluti ba ni zibahaza ku bo Mrs. Maud Koda mi kapili-pili ba funduka. Na kena mwa ndu ka sabo inze ni hoholola mikotana ya ka. Hasamulaho ne ni zibile kuli bo Mrs. Maud Koda ki ba kwa America kono ba nyezwi ku munna wa Mujapani ya n’a izo itutela kwa United States. Bo Mrs. Koda ne ba luta Sikuwa fa likolo za ku lifela.

Habusa fela kakusasana, mipateho ya kalisa. Bo munn’a bo Mrs. Koda ne ba kula butuku bwa kanono, mi ne ni na ni ku ba babalela. Bakeñisa kuli ne ni sa zibi Sikuwa ni hanyinyani, na kala ku bilaela hanyinyani. Ne ni imuluhile bo Mrs. Koda ha ba ni ambota mwa Sijapani. Zazi ni zazi, ne ni ba utwa ba ambolisana mwa Sikuwa, mi hañihañi mazebe a ka a kala ku twaela puo yeo. Ne ni tabezi bupilo bwa kozo fa ndu yeo.

Ne ni tabisizwe hahulu ki pabalelo ya bo Maud ku bo munn’a bona be ne ba kula-kula. Ba banna ne ba lata ku balanga Bibele. Hasamulaho na lemuha kuli bosinyalana bao ne ba na ni buka ya The Divine Plan of the Ages ya mwa Sijapani, ye ne ba fumani kwa sintolo sa libuka za kale mi na lemuha hape kuli ne ba na ni ñoliso ya Tora ya ku Libelela ya mwa Sikuwa ka lilimo-limo.

Zazi le liñwi ne ni filwe mpo ya Bibele. Ne ni tabile kakuli l’o ne li lona lwa pili mwa bupilo ku luwa Bibele ya ka tota. Ne ni i balanga ha ni ya kwa sikolo ni ha ni kuta kono ki ze nyinyani ze ne ni utwisisa mwateñi. Ka ku ba kuli ne ni hulezi mwa bulapeli bwa si-Shinto sa kwa Japan, Jesu Kreste n’a bonahala ku ba hahulu kwahule ni na. Ne ni si ka ziba kuli ao ne li ona makalelo a n’a ka ni libisa kwa ku ziba niti ye mwa Bibele, yona niti ye n’e ka alaba lipuzo za ka za bupilo ni lifu.

 Likezahalo z’e Talu ze Maswe

Lilimo ze peli za tuto ya fa lapa za fela, mi na kauhana ni lubasi lwa bo Maud. Ha se ni felize sikolo, na kena mwa sikwata sa baitateli ba basizana mi na abana mwa ku luka mayunifomu a sisole. Litasezo za mwahalimu za masole ba America ba limbomba za B-29 za kalisa, mi la August 6, 1945, mbomba ya nyukilia ya tunyisezwa mwa Hiroshima. Ha se ku fitile mazazi a sikai, na amuhela telegramu ya ku ni zibisa kuli boma ba kula maswe. Na kwela sitima sa pili se si ya kwa hae. Ha ni longoka mwa sitima, na katana wahabo na mi a ni zibisa kuli boma ba timezi. Ne ba timezi la August 11. Nto ye ne ni sabanga ka lilimo-limo ne i ezahezi cwale! Ku felile, boma ne ba si ke ba ni ambolisa kamba ku ni menyeza hape.

La August 15, Japan ya tulwa. Kona kuli mwahal’a mazazi a lishumi fela ne ni talimani ni likozi ze talu: ku tunya kwa mbomba ya nyukilia, lifu la boma, ni taba ya ku tulwa kwa Japan ye ne si ke ya libalwa. Kono ne ni omba-ombilwe kwateñi ka ku ziba kuli ndwa ne i felile mi batu ne ba si ke ba bulaiwanga ki ndwa hape. Bakeñisa ndiulu ya kwa pilu, na tuhela musebezi kwa fakitori mi na kutela kwa hae.

Ni Kena mwa Niti

Zazi le liñwi, ka ku sa libelela, na amuhela liñolo le li zwa ku bo Maud Koda kwa Okayama. Ne ba ni kupa kuli ni ye ni yo ba tusa kwa misebezi ya fa lapa, kakuli ne ba bata ku kwalula sikolo sa ku luta Sikuwa. Ne ni sa zibi sa ku eza, kono ne ni lumezi memo ya bona. Ha se ku fitile lilimonyana, na tutela kwa Kobe ni lubasi lwa bo Koda.

Kwa makalelo a mbumbi mwa 1949, munna cwana yo mutelele ya silikani a potela lubasi lwa bo Koda. Libizo la hae ne li Donald Haslett, mi n’a zwa kwa Tokyo ku ya kwa Kobe ku yo batela balumiwa ndu kwateñi. N’e li yena mulumiwa wa Lipaki za Jehova wa pili ku taha mwa Japan. Ndu ne i fumanehile, mi mwa November 1949, balumiwa ba sikai ba punya mwa Kobe. Zazi le liñwi, balumiwa baketalizoho ba t’o potela lubasi lwa bo Koda. Ba babeli ku bona, bo Lloyd Barry ni Percy Iszlaub, ne ba bulezi mwa Sikuwa yo muñwi ni yo muñwi ka mizuzu ye bat’o ba ye lishumi ku be ne ba kubukani mwa ndu. Balumiwa ne ba zibile kuli bo Maud ki likaizeli za Sikreste mi ku bonahala kuli siango sa balumiwa ne si ba susuelize. Mi ki fona fo ne ni susumelizwe kuli ni itute Sikuwa.

Ka ku tusiwa ki balumiwa ba ba tukufalezwi bao, na fita fa ku utwisisa niti ye bunolo ya Bibele. Ne ni fumani likalabo kwa lipuzo ze ne ni na ni zona ku zwelela kwa bwanana. Ee, Bibele i fa sepo ya bupilo bo bu sa feli fa lifasi-mubu le li li paradaisi ni sepiso ya zuho ya “ba ba li mwa mabita kaufela.” (Joani 5:28, 29; Sinulo 21:1, 4) Ne ni itumezi ku Jehova ka ku fa batu sepo ye cwalo ka sitabelo sa tiululo sa Mwan’a hae, Jesu Kreste.

Misebezi ya Sikreste ye Tabisa

Ku kala la December 30, 1949, ku isa la January 1, 1950, ne ku bile ni mukopano wa pili wa Sikreste mwa Japan o n’o bezi kwa ndu ya balumiwa mwa Kobe. Ne ni ile kwateñi ni bo Maud. Ndu ye tuna yeo n’e li ya mutu wa Nazi sapili mi ne i bonahala hande kakuli ne i li bukaufi ni Inland Sea ni sooli sa Awaji Island. Bakeñisa kutokwa hande zibo ya Bibele, ne ni utwisisize fela ze nyinyani ku ze n’e bulezwi. Kono, ne ni tabisizwe hahulu ki balumiwa, be ne ba ezize sango hande ni Majapani. Ne ku fumanehile batu ba 101 kwa ngambolo ya nyangela fa mukopano wo.

Ku tuha fela f’o, ne ni ikatulezi ku kalisa ku kutaza. Ne ni tokwa ku ndumeba kuli ni kutaze fa ndu ni ndu, kakuli ne ni li wa maswabi. Zazi le liñwi kakusasana, Muzwale Lloyd Barry a taha kwa ndu ya luna ku to ni bitula kuli lu yelele mwa bukombwa. A kalisa isali fa ndu ye li mabapa ni ya Kaizeli Koda. Ibat’o ba kuli ne ni mu embami mwamulaho inze ni teeleza kwa lushango lwa hae. Ha ne ni ile kwa ku kutaza lwa bubeli, ne ni sebelize ni balumiwa ba bañwi ba babeli. Musali muhulu cwana wa Mujapani a lu memela mwa ndu ya hae, a teeleza, mi hamulaho a lu yumbula komoki ya mabisi yo muñwi ni yo muñwi. A lumela tuto ya Bibele ya fa ndu mi  hamulaho a ba Mukreste ya kolobelizwe. Ne ku susueza luli ku mu bona ha eza zwelopili.

Mwa April 1951, Muzwale Nathan H. Knorr, ya n’a zwa kwa sibaka se situna sa tamaiso kwa Brooklyn, a potela Japan lwa pili. Batu ba ba bat’o eza 700 ne ba fumanehile kwa ngambolo ya nyangela ya n’a fezi kwa Kyoritsu Auditorium kwa Kanda, mwa Tokyo. Fa mukopano o ipitezi wo, baputehi kaufela ne ba tabile ha ku zwisiwa Tora ya ku Libelela ya mwa Sijapani. Kweli ye ne tatami, Muzwale Knorr a potela Kobe, mi fa mukopano o ipitezi o n’o bezi teñi k’o, na kolobezwa ili ku bonisa buineelo bwa ka ku Jehova.

Ibat’o ba hamulaho wa silimo, ne ni susuelizwe ku kena mwa bukombwa bwa ka nako kaufela, bona bupaina. Ka nako yeo ne ku na ni fela mapaina ba banyinyani mwa Japan, mi ne ni sa zibi mo ne ni ka ipiliseza. Hape ne ni nahanile ni za linyalo, ka za haiba ne ni ka nyalwa. Kono ne ni til’o lemuha kuli ku sebeleza Jehova kona nto ye lukela ku ba ya pili mwa bupilo, kacwalo na kalisa bupaina mwa 1952. Litohonolo kikuli ne ni kona ku sebeleza Kaizeli Koda ka linako ze tomilwe, kwa inze ni eza bupaina.

Ibat’o ba ka nako yona yeo, muhulwan’a ka wa mushimani, ye ne ni li n’a izo shwela kwa ndwa, a kutela kwa hae ni lubasi lwa hae ku zwa kwa Taiwan. Lubasi lwa hesu ne lu sa tabeli bulapeli bwa Sikreste, kono ka ku tukufalelwa sina paina, na kalisa ku ba lumelanga limagazini ni libukanyana za luna. Hamulaho, muhulwan’a ka a tutela kwa Kobe ni lubasi lwa hae ku yo sebeleza kwateñi. Na buza bo mulamu kuli: “Kana mu balile limagazini zale?” Na komoka ku ba utwa ha ba alaba kuli, “Limagazini zale za tabisa.” Ba kalisa ku ituta Bibele ni yo muñwi wa balumiwa, mi munyan’a ka wa musizana ya n’a pila ni bona a kala ku t’o teelezanga kwa tuto yeo. Hañihañi, sibeli sa bona ba ba Bakreste ba ba kolobelizwe.

Ku Susumezwa ki Silikani sa Mizwale ba kwa Linaha Ze Fapahana-Fapahana

Ku si ka fita ni nako ye telele, na ikomokela ku amuhela pizo ya ku yo kena mwa sitopa sa bu 22 sa Sikolo sa Giliadi . Na ni muzwale Tsutomu Fukase n’e li luna ba pili ku biziwa mwa Japan ku ya kwa sikolo. Mwa 1953, sikolo si si ka kalisa kale, ne lu fumanehile kwa Mukopano wa Nyangela ya Lifasi Le Linca o n’o bezi kwa Yankee Stadium mwa New York. Ne ni susumelizwe hahulu ki silikani sa batu ba Jehova ba ba zwa mwa linaha ze fapahana-fapahana.

Fa lizazi la buketalizoho la mukopano, baputehi ba ba zwa kwa Japan, ili bao buñata bwa bona n’e li balumiwa, ne ba na ni ku tina li-kimono. Bakeñisa kuli kimono ye ne ni tangetite n’e si ka fita kale, na kalima kimono ya Kaizeli Knorr. Pula ya kalisa ku nela mukopano unz’o sa zwelapili, mi ne ni ikalezwi kuli kimono i ka suhana ya koloba. Ka yona nako yeo, yo muñwi kwamulaho a ni apesa cansi ya pula. Kaizeli ya n’a yemi bukaufi ni na a ni buza kuli: “Kana wa ziba kuli ki mañi?” Hasamulaho ne ni til’o ziba kuli kanti n’e li Muzwale Frederick W. Franz, wa mwa Sitopa Se Si Etelela. Luli, ne ni iponezi silikani se si mwa kopano ya Jehova!

Sitopa sa bu 22 sa Giliadi n’e li sa batu ba linaha ze ñata luli, ne si na ni baituti ba 120 ba ba zwa mwa linaha ze 37. Nihaike ne ku na ni butata bwa puo, ne lu ikozi hahulu silikani sa mizwale ba kwa linaha ze fapahana-fapahana. Ne lu felize sikolo sa luna mwa February 1954, fa lizazi le ne ku nelile litwa le liñata, mi na lumiwa ku kutela kwa Japan ku yo sebeleza teñi. Kaizeli  wa kwa Sweden, Inger Brandt, wa mwa sitopa sa luna, ki yena ye ne ni filwe ku yo sebeza ni yena kwa Nagoya City. Teñi k’o, lwa yo kopana ni sikwata sa balumiwa ba ba matile ndwa kwa Korea. Lilimonyana ze ne ni sebelize mwa bulumiwa ne li tabisa hahulu.

Ku Sebeza ka Tabo Sina Bosinyalana

Mwa September 1957, ne ni bizizwe ku yo sebeleza fa Betele ya Tokyo. Ofisi ya mutai wa Japan ne li mandu a mabeli a shangatamani a likota. Fa mutai ne ku sebeleza fela batu ba bane, ku kopanyeleza cwalo ni Muzwale Barry, ya n’a li muokameli wa mutai. Lilama ze ñwi za lubasi lwa fa mutai ne ba eza musebezi wa bulumiwa. Na ne ni filwe musebezi wa ku toloka ni ku bala ze tolokilwe, hamoho ni ku kena-kenisa, ku tapisa liapalo, ku apeha, ni ze ñwi cwalo-cwalo.

Musebezi mwa Japan n’o sweli ku hula, mi mizwale ba bañata ne ba memiwa ku taha fa Betele. Yo muñwi wa ku bona n’a bile muokameli mwa puteho ye ne ni kopana ku yona. Ka 1966, muzwale y’o, Junji Koshino, lwa nyalana. Hamulaho wa ku nyalana, Junji a lumiwa mwa mupotoloho. Ne ku tabisa ku ziba mizwale ni likaizeli ba bañata cwalo ha ne lu potela liputeho ze fapahana-fapahana. Ka ku ba kuli ne ni filwe musebezi wa ku toloka, ne ni tolokanga mwa ndu ye ne lu fitela ku yona viki ni viki. Ha lu li mwa lieto, kwand’a mikotana ya libyana ni ze ñwi, ne lu na ni ku lwala lidikishinari ze bukiti.

Ne lu ikozi ku potoloha ka lilimo ze fitelela z’e ne ni ku iponela kopano ha i zwelapili ku hula. Mutai wa tutisezwa kwa Numazu, mi hamulaho wa lilimo wa tutisezwa kwa Ebina, k’o fumaneha mutai kacenu. Na ni Junji se lu ikozi ku sebeleza fa Betele, mi ka nako ye lu sebeza ni lubasi lwa batu ba ba bat’o eza 600. Mwa May 2002, balikani ba ka fa Betele ne ba ezize mukiti wa ku tabela ku kwanisa kwa ka lilimo ze 50 mwa sebelezo ya nako kaufela.

Tabo ya ku Iponela Kekezeho

Ha ne ni kalile ku sebeleza Jehova ka 1950, ne ku na ni fela bahasanyi ba banyinyani mwa Japan. Kono cwale se ku na ni bakutazi ba Mubuso ba ba fitelela 210,000. Kaniti, likiti-kiti za batu ba ba swana sina lingu ba hohezwi ku Jehova, sina mo ne ku bezi ku na.

Mizwale ba balumiwa ba bane ni kaizeli be ne ba lu potezi kwa ndu ya Kaizeli Koda ka 1949, hamoho ni Kaizeli Maud Koda, kaufela ba felize bupilo bwa bona bwa fa lifasi-mubu ba nze ba sepahala. Ku bile cwalo ni ku muhulwan’a ka, ya n’a li mutang’a bukombwa, ni ku mulamwange, ya n’a ikozi bupaina ka lilimo ze bat’o eza 15. Ku ka ezahalañi kwa bashemi ba ka, bao lifu la bona ne li ni sabisanga kwa bwanana? Sepiso ya Bibele ya zuho i ni fa sepo mi ya ni omba-omba.—Likezo 24:15.

Ha ni iheta, ni ikutwa kuli ku kopana kwa ka ni bo Maud ka 1941 ne li ona makalelo a cinceho ya bupilo bwa ka. Kambesi ni ba katane ka nako yale mi kambesi ni lumele ku yo sebeza ku bona hape hamulaho wa ndwa, mwendi ne ni ka yo ikinela fela kwa famu ya luna mwa munzi o kwahule mi ne ni si ke na kopana ni balumiwa mwa lilimo zale za pili. Ni itumela hahulu-hulu ku Jehova ka ku ni hohela kwa niti ka ku itusisa bo Maud ni balumiwa ba pili bale!

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ni bo Maud Koda ni bo munn’a bona. Na ni fapili kwa nzohoto

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Kwa Yankee Stadium ka 1953, ni balumiwa ba ba zwa kwa Japan. Na ni kwa nzohoto kwa mafelelezo

[Maswaniso a fa likepe 28]

Fa Betele ni bo munn’a ka, bo Junji