Lipuzo Ki Ze Ñata​—Likalabo Tota Ki Ze Sikai

KAKUSASANA fa Lizazi la Kupuzo ya Bahalalehi Bote, la November 1, 1755, zikinyeho ye tuna ya lifasi ya lenga tolopo ya Lisbon. Ka nako yeo buñata bwa batu ne ba li mwa likeleke. Likiti-kiti za miyaho ne i fumpami, mi likiti-kiti za batu ne ba shwile.

Hamulahonyana wa kozi yeo, muñoli wa Mufura ya bizwa Voltaire a hatisa toko ya hae ye bizwa Poème sur le désastre de Lisbonne (Toko ya Kozi ya Lisbon). Ku yona n’a hanile taba ya kuli kozi yeo ne li silomboti se si zwa ku Mulimu sa libi za batu. Ka ku ñañelela kuli batu ha ba koni ku utwisisa kamba ku talusa likozi ze cwalo, Voltaire a ñola kuli:

Za ka taho ki limumu, ku li buza ki ku ipulaisa fela;

Lu tokwa Mulimu ya bulela kwa batu.

Kono Voltaire n’e si yena wa pili ku buza lipuzo ka za Mulimu. Ku zwa kwa simuluho ya batu, likozi ni lisinyeho li zingile minahano ya batu. Lilimo ze likiti-kiti kwamulaho, ñulukundi Jobo, ya n’a sa z’o shwelwa ki bana ba hae kaufela mi ili ya n’a landuzwi ki lishiushiu la butuku, a buza kuli: “Ya maibile, Mulimu u mu felañi ku bona liseli? Mi ya nyandile, u mu felañi bupilo?” (Jobo 3:20) Kacenu, ba bañata ba zingilwe ki taba ya kuli Mulimu yo munde ili ya lilato u kona ku tuhelela cwañi manyando ni saluluti ze atile cwana.

Ka ku iponela lukupwe, lindwa, matuku, ni mafu ze benda, ba bañata ha ba liyehi ku hana taba ya kuli ku na ni Mubupi ya isa pilu kwa batu. Mufilosofi yo muñwi ya hana kuli Mulimu u teñi n’a ize: “Mulimu h’a koni ku zwisiwa kwa mulatu wa ku tuhelela manyando a banana, . . . konji haiba h’a yo.” Likozi ze feza, ze cwale ka pulaotuna ye n’e falalisize Majuda ka nako ya Ndwa ya Lifasi II, ni zona li tahisa maikuto a’ cwalo. Mu nge maikuto a, a’ mwa liñolo la makande la muñoli wa Mujuda: “Libaka le li bunolo-nolo la manyando a kwa Auschwitz kikuli, ha ku na Mulimu ya tusa batu mwa makandauko a bona.” Ka ku ya ka patisiso ya mwa 1997 ye n’e ezizwe mwa France, mo ku fumaneha sihulu bulapeli bwa Katolika, ibat’o ba licika la batu ba kakanya ku ba teñi kwa Mulimu kabakala lipulaotuna za likwanamunu ze bile teñi, inge ye n’e ezahezi mwa Rwanda ka 1994.

Tibelo kwa Tumelo?

Kiñi Mulimu h’a s’a ngi muhato wa ku tibela bumaswe ku ezahala? Mukatolika ya ñolanga za  likezahalo u kanana kuli puzo yeo ki “tibelo ye tuna kwa tumelo” ya ba bañata. U buza kuli: “Luli, ku ka konahala cwañi ku lumela ku Mulimu ya ishefuzi fela bolule-lule ba bonalimai inze ba fela mi linyangelatuna mwa lifasi ba kelyengiwa, yena a sa ezi se siñwi ku li tibela?”

Taba ya maikuto a bañoli ba mutende wa Makatolika wa La Croix ni yona i li: “Ibe kuli ki likozituna ze ezahezi, likozi ze tisizwe ki zwelopili ya bupangi, likozi za ka taho, bukebenga bwa liango ze ipatile, kamba lifu la mulatiwa, kaufela li tisa kuli batu ba ba swelwi ki luwewe ba lilokele Mulimu. Mulimu u kai? Ba bata kalabo. Esi ki yena Mu-Sa-Isa-Pilu yo Mutuna, yena Siconi yo Mutuna?”

Papa John-Paul II n’a tandanisize taba yeo mwa liñolo la buapositola la n’a ñozi ka 1984, la Salvifici Doloris. N’a ñozi kuli: “Ki niti kuli, ka swanisezo, ku ba teñi kwa lifasi ku kwalula meto a pilu ya batu kwa taba ya kuli Mulimu u teñi, kuli ki ya butali, ya m’ata ni butuna. Kono lunya ni manyando li hanelela ku pundungela zeo, fokuñwi ka mukwa o mutuna luli, sihulu ka ku bona kuli zazi ni zazi batu ba bañata-ñata ba nyandela ze ba sa zibi mi ba bañata-ñata hape ba ba fosa ha ba fiwi koto y’e ba lukela.”

Kana manyando a’ pwacukezi batu a lumelelana ni taba ya kuli ku na ni Mulimu ya lilato kaufela, ya m’ata ote, ka mw’a talusezwa mwa Bibele? Kana w’a nganga muhato wa ku tibela likozi ka buñwi kamba mwa buñata bwa zona? Kana wa lu tusa niheba fela hanyinyani kacenu? Ka manzwi a Voltaire, kana ku na ni “Mulimu ya bulela kwa batu” y’a ka alaba lipuzo zeo? Shangwe mu fumane kalabo mwa taba ye tatama.

[Siswaniso se si fa likepe 3]

Sinyeho ya Lisbon ka 1755 ne i tisize kuli Voltaire a ñañelele kuli batu ha ba koni ku utwisisa likezahalo ze cwalo

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Voltaire: Ku zwa mwa buka ya Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa

[Siswaniso se si fa likepe 4]

Ba bañata ba kakanya ku ba teñi kwa Mulimu kabakala makandauko a lipulao za likwanamunu ze cwale ka ya mwa Rwanda

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

AFP PHOTO

 [Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 2]

COVER, children: USHMM, courtesy of Main Commission for the Prosecution of the Crimes against the Polish Nation