Ne Ba Batile Nzila Ye Sisani

LILIMO ze bat’o ba ze 550 kwamulaho, likwata ze nyinyani za batu be ne ba ipala ku ba Bakreste, be ne ba pila mwa Prague, Chelčice, Vilémov, Klatovy, ni mileneñi ye miñwi ye mwa naha ye s’e bizwa cwale kuli Czech Republic, ba siya mandu a bona. Ba y’o yaha bukaufi ni munzi wa Kunwald, mwa musindi wa kwa mutulo-upa wa Bohemia, mo ne ba il’o yaha mandu a manyinyani, ku lima, ku bala Libibele za bona, mi ba ipiza kuli ba Swalisano ya Mizwale, kamba kuli ba Unitas Fratrum mwa puo ya si-Latin.

Batu bao ne ba li ba lisimuluho ze shutana-shutana. Ne ku na ni balimi, ba lusika lwa silena, baituti ba kwa yunivesiti, bafumi ni bafuzana, banna ni basali, limbelwa ni lindiala, mi kaufela bona ne ba na ni takazo i liñwi. Ne ba ñozi kuli: “Ne lu lapezi ku Yena Mulimu ka sibili, mi lwa Mu kupa ku lu bonisa tato ya Hae ye tuna mwa linto kaufela. Ne lu bata ku zamaya mwa linzila za Hae.” Kaniti, ba Swalisano ya Mizwale bao, kamba Mizwale ba kwa Czech, ka mo ne si til’o zibahalela sicaba sa balumeli bao, ne ba batile ‘nzila ye sisani ye isa kwa bupilo.’ (Mateu 7:13, 14) Patisiso ya bona ne i punyize litaba mañi za niti ze mwa Bibele? Litumelo za bona ne li shutana cwañi ni ze n’e lumelwa mwa nako ya bona, mi lu kona ku itutañi ku bona?

Ku Hana Mifilifili—Ku Hana ku Cinca Litumelo

Likopano li sikai za bulapeli za mwa lilimo za ma-1400 ne li tahisize ku tomiwa kwa ba Swalisano ya Mizwale. Ye ñwi ku zeo n’e li ya Mawaldense, kopano ye n’e tomilwe mwa lilimo za ma-1100. Pili, Mawaldense ne ba kauhani ni Keleke ya Katolika, ili bulapeli bwa naha mwa Central Europe.

 Kono hasamulaho, ba kutela hanyinyani kwa litumelo za Katolika. Kopano ye ñwi ye m’ata n’e li ya ma-Hus, be ne ba li balateleli ba Jan Hus. N’e li bona bulapeli bwa buñata bwa bayahi ba naha ya Czech, kono ne ba sa swalisani. Ba bañwi mwa kopano yeo ne ba lwanela litaba za nyangela, mi ba bañwi ne ba itusisa bulapeli kwa ku zwisezapili mihato ya bona ya bupolitiki. Ba Swalisano ya Mizwale bao hape ne ba kukuelizwe ki likwata ze n’e lumela mwa puso ya Kreste ya lilimo ze sikiti ni baituti ba Bibele ba mwa naha ni be ne ba zwa kwa linaha li sili.

Peter Chelčický (c. 1390-c. 1460), caziba wa Bibele wa kwa Czech, ili ya n’a bona za mihato ya ku cinca lika, n’a ziba lituto za Mawaldense ni ma-Hus. N’a hanile ma-Hus kakuli ne ba kalile ku itusisa mifilifili, mi n’a hanile ni Mawaldense kakuli ne ba cincize litumelo za bona. N’a nyazize lindwa ku ba ze si za Sikreste. N’a lumela kuli “mulao wa Kreste” u swanela ku etelela Mukreste, ku si na taba ni ze n’e ka mu tahela. (Magalata 6:2; Mateu 22:37-39) Ka 1440, Chelčický a ñola lituto za hae mwa buka ye bizwa Net of the Faith.

Gregory wa kwa Prague, mutangana ya n’a li muituti wa Chelčický, ili ya n’a pilile mwa linako ze swana, n’a amilwe hahulu ki lituto za Chelčický kuli mane a tuhela ku swalisana ni kopano ya ma-Hus. Ka 1458, Gregory a kukueza likwata ze nyinyani za be ne ba banga ma-Hus ku siya mandu a bona a mwa likalulo ze shutana-shutana za mwa Czechia. Bao n’e li ba bañwi ba be ne ba mu latelezi ku liba kwa munzi  wa Kunwald, ko ne ba il’o toma munzi o munca wa bulapeli. Hasamulaho, likwata za Mawaldense ba mwa Czech ni Germany za ba latelela.

Ku Utwisisa za Kwakale

Ku kala ka 1464 ku isa 1467, sikwata se sinca se ne si ekezeha seo ne si ezanga mikopano ye miñata mwa sibaka sa Kunwald mi ne si amuhezi likatulo ze ñata ze n’e talusa kopano ya bona ye nca ya za bulapeli. Likatulo kaufela ne li ñozwi ka tokomelo mwa libuka ze n’e tatamana, ze bizwa cwale kuli Acta Unitatis Fratrum (Milao ya ba Swalisano ya Mizwale), ze sa li teñi ni la kacenu le. Libuka zeo li tusa ku utwisisa za kwakale, ni ku bonisa hande ze ne ba lumela ba Swalisano ya Mizwale bao. Mwa libuka zeo ku na ni mañolo, likopi za lingambolo, mane ni litaba za likomano za bona.

Ka za litumelo za ba Swalisano ya Mizwale bao, libuka zeo li li: “Lu ikatulezi ku toma tamaiso ya luna ka ku bala [Bibele] i nosi ni ka mitala ya Mulen’a luna ni ya baapositola ba ba kenile, ili ka ku yeya, ka buikokobezo ni ka pilu-telele, ku lata lila za luna, ku ba eza hande ni ku ba lakaleza bunde, ni ku ba lapelela.” Litaba za bona hape li bonisa kuli kwa  makalelo, ba Swalisano ya Mizwale bao ne ba kutazanga. Ne ba zamayanga ba babeli ka ba babeli, mi basali ne ba kondisa mwa bulumiwa fa silalanda. Ba Swalisano ya Mizwale bao ne ba ambuka za bupolitiki, ne ba sa itami ka luci, ku ikenya mwa busole, mi ne ba sa shimbi lilwaniso.

Ku Fela kwa Swalisano

Kono hamulaho wa lilimo-limo, ba Swalisano ya Mizwale ba palelwa ku zwelapili ku swalisana. Ku kanana ka za mwa ku latelela luli litumelo za bona kwa tahisa lifapano. Ka 1494, ba Swalisano ya Mizwale bao ba aluhana ku eza likwata ze peli—ili kopano Ye Tuna ni Ye Nyinyani. Hailif’o ba Kopano Ye Tuna ne ba cincize litumelo za bona za pili, ba Kopano Ye Nyinyani bona ne ba kutalize kuli ba Swalisano ya Mizwale ba swanela ku tiya mwa katulo ya bona ya ku sa ikenya ku za bupolitiki ni za silifasi.—Mu bone sikwenda se si li “Ba Kopano Ye Tuna Bo?”

Ka mutala, yo muñwi wa ba Kopano Ye Nyinyani n’a ñozi kuli: “Batu ba ba zamaya mwa linzila ze peli ha ba na sepo ya kuli ba ka ina ni Mulimu, kakuli ki ka siwela, mi ki mwa linto  ze nyinyani, ba ifana ni ku ipeya kwatas’a Hae, hailif’o ku ze tuna ba ikezeza mo ba latela. . . . Lu nyolelwa ku balelwa ku ba ba tiile mwa munahano, ba ba na ni lizwalo le linde—ba ba latelela Mulena Kreste ka zazi mwa nzila ye sisani inze ba lwezi lifapahano za bona.”

Ba mwa Kopano Ye Nyinyani ne ba nga moya o kenile sina m’ata a sebeza a Mulimu, sina “munwana” wa hae. Tiululo ya Jesu mo ne ba i utwisiseza kikuli Jesu munna ya petehile n’a lifile ka bupilo bwa hae bwa butu nto yeo Adama muezalibi n’a latehezwi ki yona. Ne ba sa lapeli Maria, mahe Jesu. Ne ba tomile sinca tuto ya buprisita kwa balumeli kaufela ku si na tamo ya ku sa kena mwa linyalo. Ne ba susueza lilama za bona kaufela ku kutaza kwa nyangela, mi ne ba lundula baezalibi ba ba sa baki. Ne ba tokomelanga hahulu ku sa ikenya mwa sebelezo ya busole ni ku za bupolitiki. (Mu bone sikwenda se si li “Ze Ne Ba Lumela Mizwale ba Kopano Ye Nyinyani.”) Bakeñisa kuli ba Kopano Ye Nyinyani ne ba kumalezi kwa likatulo za libuka za bona, ne ba ikunga ku ba bacalifa ba niti ba Swalisano ya Mizwale ya pili.

Ku Bulela Patalaza ni ku Nyandiswa

Ba Kopano Ye Nyinyani ne ba nyazanga patalaza bulapeli bo buñwi, hamoho ni bwa Kopano Ye Tuna. Ka za bulapeli b’o, ne ba ñozi kuli: “Mu luta kuli banana ba ba si na tumelo ba kolobezwe, mi ka ku eza cwalo, mu latelela kopano ya bishopu ya bizwa Dionysius, y’o ka ku kukuezwa ki likuba n’a koñomekile za ku kolobezwa kwa banana . . . Ibat’o ba baluti ni baituti ba ba zwile mubano ba lumela lituto ze swana, ba ba cwale ka Luther, Melanchthon, Bucerus, Korvín, Jiles̆, Bullinger, . . . ba Kopano Ye Tuna, kaufela ba lumelelana.”

Ha ku komokisi ba Kopano Ye Nyinyani ha ne ba nyandisizwe. Ka 1524, Jan Kalenec, yo muñwi wa bazamaisi ba bona, n’a shapakilwe ni ku babaulwa. Hasamulaho, ba balalu ku ba Kopano Ye Nyinyani ne ba tumbekilwe mulilo fa kota. Ku bonahala kuli ba Kopano Ye Nyinyani ne ba shandaukile ibat’o ba ka 1550, mubusi wa yona wa mafelelezo ha s’a shwile.

Niteñi, balumeli ba Kopano Ye Nyinyani ne ba amile bulapeli bwa mwa Yurope bwa ka nako yeo. Kaniti, bakeñisa kuli “zibo” ne i si ka ekezeha kale mwa miteñi ya ba Kopano Ye Nyinyani, ne ba si ka kona ku felisa lififi la kwa moya la ka nako ye telele. (Daniele 12:4) Niteñi, takazo ya bona ye tiile ya ku bata nzila ye sisani ni ku i latelela ku si na taba ni twaniso ki nto yeo Bakreste kacenu ba swanela ku lemuha.

[Manzwi a fa likepe 13]

Libuka ze 50 ku ze 60 za kwa Bohemia (Czech) ze n’e hatisizwe ku kala ka 1500 ku isa 1510 kutwi n’e li za ba Swalisano ya Mizwale

[Mbokisi fa likepe 11]

Ba Kopano Ye Tuna Bo?

Ne ku ezaheziñi ku ba Kopano Ye Tuna? Ba Kopano Ye Nyinyani ha se ba shandaukile, ba Kopano Ye Tuna ba zwelapili sina kopano ya bulapeli, ba nze ba zibahala ka libizo la Swalisano ya Mizwale. Nako ha ne i nze i ya, sikwata seo sa cinca litumelo za sona za pili. Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1500, ba Swalisano ya Mizwale ba eza tumelelano ni ma-Utraque ba kwa Czech, * bao sihulu ne ba li ba bulapeli bwa Lutheran. Kono ba Swalisano ya Mizwale bao ne ba zwezipili ku sebeza mwa ku toloka ni ku hatisa Bibele hamoho ni libuka ze ñwi za bulapeli. Mane, fa makepe a pili a lihatiso za bona za makalelo ne ku na ni litaku za Tetragrammaton, ka mo li zibahalela litaku z’e ne za Siheberu ze yemela libizo la Mulimu.

Ka 1620, mubuso wa Czech n’o hapelelizwe ku ba mwatas’a puso ya Keleke ya Katolika. Kabakaleo, Mizwale ba bañata ba Kopano Ye Tuna ba zwa mwa naha mi ba zwelapili ni misebezi ya bona mwa linaha li sili. Teñi k’o, sikwata seo sa t’o bizwa kuli Keleke ya Moravia (Moravia ka ku ba kalulo ya naha ya Czech), ye sa li teñi ni la kacenu le.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 12]

Ze Ne Ba Lumela ba Kopano Ye Nyinyani

Litaba ze latelela, ze zwa mwa libuka za Acta Unitatis Fratrum za mwa lilimo za ma-1400 ni ma-1500, li bonisa litumelo ze ñwi za ba Kopano Ye Nyinyani. Litaba za teñi, ze n’e ñozwi ki babusi ba Kopano Ye Nyinyani, sihulu ne li ñolezwi ba Kopano Ye Tuna.

Silalu: “Ha mu talimisisa mwa Bibele mutumbi, ha mu na ku fumana kuli Mulimu u aluhani mwa mufuta o muñwi wa Silalu, ili batu ba balalu ka mabizo, ka mo ne ba hupulela batu.”

Moya o kenile: “Moya o kenile ki munwana wa Mulimu mi ki mpo ya Mulimu, kamba muomba-ombi, kamba M’ata a Mulimu, ili ao Ndate a fa kwa balumeli ka Kreste. Mwa Mañolo ha ku na taba ye bulela kuli moya o kenile u swanela ku bizwa kuli Mulimu kamba kuli Mutu; mi lituto za baapositola ha li bonisi cwalo.”

Buprisita: “Ba mi fa lilumbatina la “muprisita” ka mafosisa; ha mu sa kuti milili ya mina kamba ku sulula mafula a mina, mu swana sina batu-tu fela. Muhalalehi Pitrosi u bulelela Bakreste kaufela ku ba baprisita, kuli: Mu baprisita ba ba kenile ba ba fa matabelo a kwa moya. (1 Pitrosi 2)”

Kolobezo: “Mulena Kreste n’a bulelezi baapositola ba hae kuli: Mu ye mwa lifasi kaufela, mu kutaze Evangeli kwa pupo kamukana, ku ba ba ka lumela. (Mareka, kauhanyo 16) Ki ka ku peta manzwi a’ bulezwi ao: ni ku kolobezwa, ba ka piliswa. Mi mu luta ku kolobeza banana ba ba si na tumelo.”

Buikambuso: “Ze ne ba nga mizwale ba mina ba makalelo kuli li maswe, li masila, ku kena busole ni ku bulaya kamba ku zamaya mwa linzila mu shimbile lilwaniso, kaufela zeo mu li ki ze nde . . . Kacwalo, lu ikutwa kuli mina, hamoho ni baluti ba bañwi, mu bona fela ka liito la mina la kwa nzohoto manzwi a bupolofita a’ li: U pumile cwalo m’ata a buta, litebe ni mukwale ni ndwa. (Samu 75) Manzwi a mañwi a li: Ha ba na ku holofaza kamba ku sinya mwa lilundu la ka kaufela le li kenile, kakuli lifasi la Mulena li ka tala zibo ya Mulimu, ni cwalo-cwalo. (Isaya, kauhanyo 11).”

Ku kutaza: “Lu ziba hande kuli, kwa makalelo, basali ba tusize batu ba bañata ku baka ku fita baprisita kaufela hamoho ni bishopu. Mi cwale baprisita ba pila mwa mandu a’ yahilwe ki keleke. Ki mafosisa kwa butuna! Mu ye mwa lifasi kamukana. Mu kutaze . . . kwa pupo kamukana.”

[Mapa ye fa likepe 10]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

GERMANY

POLAND

CZECH REPUBLIC

BOHEMIA

Nuka ya Elbe

PRAGUE

Nuka ya Vltava

Kunwald

Chelčice

Klatovy

Vilémov

MORAVIA

Nuka ya Danube

[Maswaniso a fa likepe 10, 11]

Ku la nzohoto: Peter Chelčický; kwatasi: likepe le li zwa mwa buka ya “Net of the Faith”

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Gregory wa kwa Prague

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 13]

Maswaniso kaufela: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko