Linzwi la Jehova Ki Le Li Pila

Ze Zwile Mubano mwa Liñolo la Genese—Kalulo 1

“GENESE” i talusa “simuluho,” kamba ku “pepwa.” Libizo leo la swanela buka ye bulela za mo ne i kalezi pupo, mo ne li lukiselizwe lifasi kuli batu ba pile mwateñi, ni mo ne ku tahezi kuli batu ba yahe mwateñi. Mushe n’a ñolezi liñolo leo mwa lihalaupa la Sinai, mi ku bonahala kuli n’a felize ku li ñola ka 1513 B.C.E.

Liñolo la Genese li lu taluseza mo ne li inezi lifasi pili Munda u si ka taha kale, ze ne ezahezi Munda ha s’o felile, ni mo Jehova Mulimu na sebelisanezi ni bo Abrahama, Isaka, Jakobo, ni Josefa. Taba ye i ka nyakisisa ze zwile mubano mwa Genese 1:1–11:9, sihulu ku fitela nako ya n’a kalile Jehova ku sebelisana ni Abrahama toho ya lubasi.

MO NE LI INEZI LIFASI MUNDA U SI KA TAHA KALE

(Genese 1:1–7:24)

Manzwi a makalelo a Genese a bulela kuli “kwa simuluho,” a supa kwa lilimo-limo za kwamulaho k’o. Ze ne ezahezi mwa “mazazi” a silezi a pupo, kamba misebezi ye n’e ezizwe ka nako ni nako ye ne bulezwi, li talusizwe sina ka mwa n’a ka li bonela mutu ha n’a ka ba teñi fa lifasi ka nako yeo. Kwa mafelelezo a lizazi la bu 6, Mulimu u bupa mutu. Nihaike Paradaisi i lateha ka bubebe bakeñisa ku sa utwa kwa mutu, Jehova wa i sepisa. Bona bupolofita bwa pili luli mwa Bibele bu bulela za “peu” ye ka felisa ze zwa mwa sibi ni ku pyata Satani kwa toho.

Mwa lilimo ze latelela ze 1,600, Satani u kona ku biula batu kaufela ku ba zwisa ku Mulimu kwand’a ba sikai fela ba ba sepahala, ba ba cwale ka Abele, Enoke ni Nuwe. Ka mutala, Kaine u bulaya munyan’a hae ya lukile Abele. “Batu [ba kala] ku lapela Libizo la [Muñ’a] Bupilo,” kono ku bonahala kuli ba mu lapela ka kashwau. Ka ku bonisa moya wa mifilifili wa mwa miteñi yeo, Lameke u ñola toko ya mwa n’a bulaezi mucaha yo muñwi, mi u li n’a mu bulaile ka mulelo wa ku isileleza. Miinelo i sinyeha hahulu bana ba Mulimu ba bashimani ba mangeloi ba ba sa utwi ha ba nyala basali ni ku pepa lingangalume za mifilifili ze bizwa Likwenyepa. Niteñi, Nuwe ya sepahala u yaha aleka, u lemusa ba bañwi ka bundume ka za Munda o atumela, mi yena ni lubasi lwa hae ba banduka sinyeho yeo.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

1:16—Mulimu n’a tahisize cwañi liseli fa lizazi la pili hailif’o maseli n’a si ka bupiwa ku fitela lizazi la bune? Linzwi la Siheberu le li tolokilwe kuli “eza” mwa timana 16 ha li swani ni linzwi la ku “bupa” le li kwa liñolo la Genese kauhanyo 1, litimana 1, 21 ni 27 ka ku ya ka mo li itusiselizwe mwa Siheberu sa kwa makalelo. “Lihalimu” le li kopanyeleza cwalo ni maseli ne li bupilwe kale “lizazi la pili” mane li si ka kalisa. Kono liseli la maseli ao ne li sa fiti fa lifasi. Fa lizazi la pili, “liseli la ba teñi” kakuli liseli le ne li hasanyizwe ne li pululelize mwa malu ni ku kala ku bonahala fa lifasi. Lifasi le li pikuluha la kala ku banga ni nako ya musihali ni ya busihu. (Genese 1:1-3, 5) Simbule sa liseli leo ne si sa zibahali kuli si kai. Kono fa lizazi la bune la pupo, kwa ba ni cinceho ye tuna. Lizazi, kweli, ni linaleli ne se li ezizwe kuli cwale li ‘bonise lifasi.’ (Genese 1:17) “Mulimu a eza maseli” ao kuli cwale a kone ku bonahalanga fa lifasi.

 3:8—Kana Jehova Mulimu na bulezi ni Adama mulomo ka mulomo? Bibele i bonisa kuli hañata Mulimu ha na bulelanga kwa batu, n’a itusisanga lingeloi. (Genese 16:7-11; 18:1-3, 22-26; 19:1; Baatuli 2:1-4; 6:11-16, 22; 13:15-22) Mubuleli yo mutuna wa Mulimu ne li Mwan’a hae wa libanda, ya bizwa “Linzwi.” (Joani 1:1) I lukela ku ba kuli Mulimu na bulezi ni Adama ni Eva ka ku itusisa “Linzwi.”—Genese 1:26-28; 2:16; 3:8-13.

3:17—Lifasi ne li kutilwe ka mukwa ufi, mi ki ka nako ye kuma kai? Ku kutiwa kwa lifasi ne ku ka tahisa kuli ku lima fateñi cwale ku be hahulu t’ata. Ze ne zwile mwa mubu o kutilwe, o na ni seto ni miutwa, ne li sisitile hahulu bana ba Adama, kuli mane Lameke ndat’ahe Nuwe, n’a bulezi ka za “mukatala wa mazoho a luna bakeñisa mubu wa kutile Jehova.” (Genese 5:29, NW) Hamulaho wa Munda, Jehova a fuyaula Nuwe ni bana ba hae, ka ku bulela mulelo wa Hae kuli ba tale mwa lifasi. (Genese 9:1) Ku bonahala kuli sikuto seo Mulimu n’a kutile lifasi ka sona ne si felisizwe.—Genese 13:10.

4:15—Jehova n’a ‘beile cwañi liswayo la poniso ku Kaine’? Bibele ha i buleli kuli fa mubili wa Kaine ne ku beilwe liswayo la poniso ka mukwa o muñwi. Liswayo leo la poniso ku bonahala kuli ne li taelo ya ka luci ye ne zibiwa ni ku latelelwa ki ba bañwi mi ne i lelezwi ku mu tibela ku bulaiwa ka silomboti.

4:17—Kaine n’a fumani kai musali ya n’a nyezi? Adama “a pepa bana ba bashimani ni ba basizana.” (Genese 5:4) Kacwalo Kaine n’a ngile yo muñwi kwa likaizeli za hae, kamba mwendi yo muñwi kwa bana ba likaizeli za hae kuli a be musal’a hae. Hasamulaho, Mulao wa Mulimu kwa bana ba Isilaele ne u til’o hanisa manyalo a mutu ni wahabo.—Livitike 18:9.

5:24—Mulimu n’a ‘ngile Enoke’ ka mukwa ufi? Ku bonahala kuli Enoke na li mwa kozi ya ku bata ku bulaiwa, kono Mulimu na si ka mu tuhelela kuli a bulaiwe ki lila za hae. Muapositola Paulusi na ñozi kuli ‘Enoke n’a ngilwe, kuli a si ke a bona lifu.’ (Maheberu 11:5) F’o ha ku talusi kuli Mulimu n’a mu ngezi kwa lihalimu, kuli a yo zwelapili ku pila kwateñi. Jesu ne li yena wa pili ku kambamela kwa lihalimu. (Joani 3:13; Maheberu 6:19, 20) Ku ‘ngiwa kwa Enoke kuli a si ke a bona lifu,’ mwendi ku talusa kuli Mulimu n’a mu beile mwa muinelo wa pono ya bupolofita mi kihona a kauleza bupilo bwa hae ha n’a sa li mwa muinelo wo. Enoke niha n’a talimani ni kozi n’a si ka nyanda, kamba “ku bona lifu” ka ku bulaiwa ki lila za hae.

6:6—Ki kabakalañi ha ku konwa ku bulelwa kuli Jehova ‘n’a bilaezi’ kuli u ezize mutu? Linzwi la Siheberu le li tolokilwe f’a kuli “a bilaela” li talusa ku cinca kwa mubonelo kamba mulelo. Jehova ki ya petehile kacwalo ha na bupa mutu n’a si ka eza mafosisa. Kono n’a cincize mubonelo wa hae ka za lusika lo lu maswe lo ne lu pilile pili Munda u si ka taha kale. Mulimu a cinca mubonelo wa hae ka ku ba Mubupi wa batu ni ku ba yundisa bakeñisa kuli n’a si ka tabiswa ki bumaswe bwa bona. Ku punyusa kwa hae batu ba bañwi ku bonisa kuli ku bilaela kwa hae ne ku tahile fela kabakala batu ba ba maswe.—2 Pitrosi 2:5, 9.

7:2—Kiñi ze ne taluhanya lifolofolo ze kenile ku ze si ka kena? Ku bonahala kuli ku taluhanya k’o ne ku ama kwa ku itusisa matabelo mwa ku lapela isike kwa lika ze kona ku ciwa kamba ze sa ciwi. Pili Munda u si ka taha kale batu ne ba sa cangi nama ya lifolofolo. Lipulelo za lico ‘ze si ka kena’ ni ‘ze kenile’ ne li kalezi mwa Mulao wa Mushe, mi Mulao ha ne u felile ni zona ne li felisizwe. (Likezo 10:9-16; Maefese 2:15) Ku bonahala kuli, Nuwe n’a ziba ze ne swanela ku fiwa sina matabelo mwa bulapeli bwa Jehova. A man’o zwa mwa aleka, “a yahela [Muñ’a] Bupilo aletare; mi kwa lifolofolo kamukana ze kenile, ni kwa linyunywani kamukana ze kenile, a nga ze ñwi, a li eza matabelo a ku cisa mwa mulilo fa aletare.”—Genese 8:20.

 7:11—Mezi a n’a tahisize Munda mwa lifasi kaufela n’a zwile kai? Ka nako kamba ka “lizazi” la bubeli la pupo, muta “mbyumbyulu,” ne i ezizwe, ne ku na ni mezi “kwatas’a sibaka” ni “kwahalimu a sibaka.” (Genese 1:6, 7) Mezi ‘a kwatasi’ ki mezi a n’a li teñi ni kale fa lifasi. Mezi “a kwahalimu” n’a li mbundu ye ñata-ñata ye ne li kwahalimu, ye ne eza “mezi a maweluwelu.” Mezi ao n’a suluhezi fa lifasi mwa miteñi ya Nuwe.

Ze Lu Ituta:

1:26. Ka ku ba ba ba bupilwe ka siswaniso sa Mulimu, batu ba na ni buikoneli bwa ku bonahaza tulemeno twa Mulimu. Ka niti lu swanela ku lika ku hulisa tulemeno to tu cwale ka lilato, musa, sishemo, bunde, ni pilu-telele, ili ku likanyisa Ya lu bupile.

2:22-24. Linyalo ki tukiso ya Mulimu. Tamo ya mwa linyalo ki ya kamita mi ki ye kenile, mi munna u sebeza sina toho ya lubasi.

3:1-5, 16-23. Tabo i kona fela ku fumanwa ka ku kuteka bubusi bwa Jehova mwa bupilo bwa luna.

3:18, 19; 5:5; 6:7; 7:23. Linzwi la Jehova la talelezwanga kamita.

4:3-7. Jehova n’a tabisizwe ki sitabelo sa Abele kakuli na li mutu ya lukile ya na ni tumelo. (Maheberu 11:4) Kono Kaine, n’a si na tumelo ku likana ni mo ne li boniselize likezo za hae. Misebezi ya hae ne li ye maswe, ne i tezi muna, sitoyo ni bubulai. (1 Joani 3:12) Fahalimw’a seo, mwendi Kaine n’a si ka nahanisisa ka za sitabelo sa hae mi n’a si file ka ku ezeza fela mulao. Kana ha lu swaneli ku fa matabelo a luna a milumbeko ku Jehova ka pilu kaufela ni ka mubonelo ni muzamao o munde?

6:22. Nihaike kuli ne ku ngile nako ye telele ku yaha aleka, Nuwe n’a ezize mwa n’a mu laelezi Mulimu. Kacwalo Nuwe ni lubasi lwa hae ne ba bandukile Munda. Jehova u bulela ku luna ka Linzwi la hae le li ñozwi mi u lu etelela ka kopano ya hae. Lu fumana tuso ha lu teeleza ni ku ipeya ku utwa.

7:21-24. Jehova h’a sinyelezangi ba ba maswe hamoho ni ba ba lukile.

BATU BA KENA MWA MUINELO O MUNCA

(Genese 8:1–11:9)

Munda ha s’o felile, batu ba kena mwa muinelo o munca. Batu ba lumelezwa ku ca nama kono ba laelwa ku itima kwa mali. Jehova u lumelela koto ya lifu ku mutu ya bulaile yo muñwi mi u i swala bulikani bwa nambwamutalati ili ku sepisa kuli h’a sa na ku tahisa Munda hape. Batu kaufela ba simuluha kwa bana ba Nuwe ba balalu, kono muikuly’a Nuwe, Nimrodi, u ba “sizumi se si mata fapil’a [Muñ’a] Bupilo.” Ku fita ku hasana kuli ba taze lifasi, batu bao ba lela ku yaha muleneñi o bizwa Babele ni tawala kuli ba ikezeze libizo. Milelo ya bona ya tibelwa Jehova ha lyanganisa puo ya bona ni ku ba hasanyeza mwa lifasi kaufela.

Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa:

8:11—Haiba likota ne li sinyizwe ki Munda, ki kai k’o liiba ne li fumani litali la kota ya olive? Ku kona ku ba ni mabaka a mabeli. Bakeñisa kuli kota ya olive i tiile hahulu, ne i kana ya kona ku  pila mwa mezi ka likweli-kweli mwa nako ya Munda. Mezi ha nz’a kala, kota ya olive ye ne tibile mwa mezi ne i kana hape ya ba fa mubu o omile mi ne i kona ku tubula matali. Litali la olive le ne li tisizwe ki liiba ku Nuwe ne li kona hape ku yo ngiwa kwa matali a manca a n’a tubuzwi mezi ha n’a fukuzehile.

9:20-25—Ki kabakalañi Nuwe ha n’a kutile Kanana? Ku bonahala kuli Kanana n’a na ni mulatu wa ku bonisa kashwau ku kukw’a hae Nuwe. Nihaike kuli Kama ndat’ahe Kanana n’a iponezi mwan’a hae ha eza cwalo, n’a si ka eza se siñwi kono ku bonahala kuli n’a hasanyize taba yeo. Kono, bana ba bañwi ba babeli ba Nuwe, bo Sema ni Jafeta, ba apesa ndat’a bona. Ne ba fuyauzwi ka ku eza cwalo, kono Kanana n’a kutilwe, mi Kama a swabiswa ki ze ne ba tisize bana ba hae.

10:25—Lifasi ne li kile la “kauhanywa” cwañi mwa linako za Pelegi? Pelegi n’a pilile ku zwa ka 2269 B.C.E. ku ya 2030 B.C.E. Ne li “mwa linako za hae” m’o Jehova n’a tahisize kauhanyo ye tuna ka ku lyanganisa puo ya be ne ba yaha Babele ni ku ba hasanyeza mwa lifasi kaufela. (Genese 11:9) Kacwalo, “lifasi [kamba, sicaba sa lifasi] li kile la kauhanywa” mwa linako za Pelegi.

Ze Lu Ituta:

9:1; 11:9. Ha ku na mulelo kamba buikatazo bwa batu bo bu kona ku tibela mulelo wa Mulimu.

10:1-32. Litaba ze peli za masika a mwa Bibele a n’a bile teñi pili ni hamulaho wa munda—a mwa likauhanyo 5 ni 10—li swalisanisa mufuta wa mutu kaufela ku mutu wa pili, Adama, ka bana ba Nuwe ba balalu. Maasirya, Makalade, Maheberu, ba kwa Siria, ni mishobo ye miñwi ya kwa Arabia, ba simuluha ku Sema. Ba kwa Ethiopia, Egepita, Makanana, ni mishobo ye miñwi ya mwa Africa ni kwa Arabia ba simuluha ku Kama. Ba mwa Indo-Europe ba simuluha ku Jafeta. Batu kaufela ba zwa ku mutu a li muñwi, mi kaufela ba pepilwe inze li ba ba likanelela fapil’a Mulimu. (Likezo 17:26) Taba yeo ya niti i lukela ku ama mo lu ngela ni ku ezeza ba bañwi.

Linzwi la Mulimu L’a Kona ku Ba ni M’ata

Kalulo ya pili ya liñolo la Genese i na ni taba i nosi ye nepahezi ya litaba za pili za batu. Mwa litaba zeo, lu fumana mwateñi kutwisiso ka za mulelo wa Mulimu wa ku bupa batu kuli ba pile fa lifasi. Kwa tiisa pilu luli ku bona kuli ha ku na m’ata a butu, sina a n’a na ni Nimrodi, a’ kona ku tibela talelezo ya ona!

Ha mu nze mu bala Bibele ka viki ni viki ka ku itukiseza Sikolo sa Bukombwa sa Teokratiki, ku nyakisisa ze ñozwi mwa kalulo y’e li “Lipuzo Za mwa Mañolo Za Alabiwa” ku ka mi tusa ku utwisisa likalulo ze ñwi ze t’ata za Mañolo. Ze taluswa mwa kalulo y’e li “Ze Lu Ituta” li ka mi bonisa mo mu kona ku tusezwa ki ku bala Bibele kwa mwa viki ni viki. Haiba kwa swanela, z’a kona hape ku itusiswa mwa kalulo ya butokwi bwa fa sibaka mwa Mukopano wa Sebelezo. Linzwi la Jehova luli ki le li pila mi l’a kona ku fa m’ata mwa bupilo bwa mina.—Maheberu 4:12.