Kozo ya kwa Westphalia Nako Ya Butokwa mwa Yurope

“KI TOHONOLO ye ipitezi luli kuli babusi ba Naha ba bañata mwa Yurope ba kubukane sina mo mu kubukanezi mo kacenu.” Pulelo yeo n’e bulezwi mwa October ya 1998 ki Roman Herzog, ya n’a banga prezidenti wa Federal Republic of Germany. Ku ba n’a bulela fapil’a bona taba yeo, ne ku na ni malena ba bane, baoli ba bane, babusisi ba babeli, mubusi wa nahanyana, ni maprezidenti ba bañata. Mukopano w’o, o n’o lukisizwe ki Katengo ka Yurope, ne li wa butokwa hahulu ku zwa fo ne i tomezwi naha ya Germany ya cwale lilimo ze 50 kwamulaho. Mukopano w’o ne li wañi?

October ya 1998 ne li silimo sa bu 350 ku zwa fo ne i ezelizwe Tumelelano ya Kozo ya kwa Westphalia. Litumelelano za kozo hañata li banga linako za ku puma litaba ze ama ze ezahalile, mi kamukwaocwalo Tumelelano ya kwa Westphalia ne li ye ipitezi. Ku sainiwa kwa tumelelano yeo ka 1648 ne ku felisize Ndwa ya Lilimo Ze 30 mi ne ku tahisize simuluho ya Yurope ka mo lu i zibela cwale sina lifasi la linaha ze ipusa.

Muinelo Wa Kale W’a Shandauka

Kwa santulu, likopano ze n’e li ze m’ata ka ku fitisisa mwa Yurope ne li Keleke ya Katolika ni Mubuso wa Siroma O Kenile. Mubuso w’o n’o na ni lilalo ze myanda-nda za butuna bo bu shutana-shutana mi n’o yambalakani ndao m’o cwale ku fumaneha Austria, Czech Republic, upa wa France, Germany, Switzerland, linaha za Low Countries (Belgium, Luxembourg, ni Netherlands), ni likalulo za Italy. Bakeñisa kuli kalulo ye tuna ya mubuso w’o ne i wela mwa lilalo za Germany, n’o til’o bizwa kuli Mubuso wa Siroma O Kenile wa Naha ya Germany. Silalo ni silalo ne si busiwa ki mubusisi. Mubusi ka sibili ne li Mukatolika wa lusika lwa Habsburg lwa mwa Austria. Kacwalo, mwatas’a puso ya situhulu sa bopapa ni ya mubuso, Yurope ne i zamaiswa ki Katolika.

Kono mwa lilimo za ma-1500 ni ma-1600, muinelo wa kale wa shandauka. Kai ni kai mwa Yurope ne ku atile linongosi kabakala likezo ze fitelezi za Keleke ya Katolika. Bapiheleli ba licinceho mwa bulapeli ba ba cwale ka Martin Luther ni John Calvin ne ba bulezi za ku kutela kwa likuka za Bibele. Bo Luther ni Calvin ne ba yemezwi ki batu ba bañata, mi mwa kopano yeo kwa simuluha Reformation ni bulapeli bo bu shutana-shutana bwa Protestanti. Reformation ne i abile mubuso mwahal’a bulapeli bo bulalu—bwa Katolika, bwa Lutheran, ni bwa Calvin.

Makatolika ne ba sa sepi Maprotestanti, mi Maprotestanti ne ba kenda Makatolika ba sitela sa bona. Muinelo w’o n’o simuluzi Kopano ya Maprotestanti ni Kopano ya Makatolika kwa makalelo a lilimo za ma-1600. Babusisi ba bañwi mwa mubuso ba kena mwa Kopano ya Maprotestanti, ba bañwi ku ya Makatolika. Mwa Yurope—mi sihulu mwa mubuso—ne ku tezi hahulu ku sa sepana kuli mane ne ku tokwahala fela ku shangumuna njango ya malao kuli mifilifili i tumbuke. Njango yeo ha ne i shangumuzwi kwa mafelelezo, ne i tumbuzi ndwa ye ne i tandile lilimo ze 30 ze n’e latelezi.

Kezo Ye Buhali I Tumbula Mifilifili mwa Yurope

Babusi ba Maprotestanti ne ba likile ku kukueza ma-Habsburg ba Makatolika kuli ba lumeleze  tukuluho ye tuna ya za ku lapela. Kono tumelezo ne i tile ka ku pimpa-pimpa, mi mwa 1617 ku isa 1618, likeleke ze peli za Lutheran mwa Bohemia (Czech Republic) za kwalwa ka ku hapelezwa. Taba yeo ya nyemisa makwambuyu ba Protestanti, mi kacwalo ba taseza ndu ya silena mwa Prague, ba yoyomana ba bahulu ba Katolika ba balalu, ni ku ba poseza mwa lihaulo la kwahalimu a ndu ye lundatami yeo. Kezo yeo ki yona ye ne i tumbuzi mifilifili mwa Yurope.

Nihaike ne ba twi ki balateleli ba Mulena wa Kozo, Jesu Kreste, lilama za bulapeli bo bu shutana ba kala ku kwalipana. (Isaya 9:6) Mwa Ndwa ya kwa White Mountain, Kopano ya Makatolika ya fenya maswe ya Maprotestanti, ili yeo kwa mafelelezo ne i bulumukile. Ba litulo ze pahami mwa Protestanti ne ba silahilwe fa musika wa Prague. Kai ni kai mwa Bohemia, Maprotestanti be ne ba sa lati ku siya litumelo za bona ne ba amuhiwa buswa bwa bona mi buswa b’o ne bu ikabakezwi ki Makatolika. Buka ya 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Ndwa ni Kozo mwa Yurope) i talusa kuli ku amuhiwa k’o ne li “ko kuñwi kwa ku shimbuluka kwa buswa ko kutuna ka ku fitisisa haisali fahal’a Yurope.”

Ndwa yeo ye ne i kalile ka taba ya bulapeli mwa Bohemia ne i ekezehile ku ba kangisano ya linaha ya ku lwanela ku busa. Mwa lilimo ze 30 ze n’e latelezi, Denmark, France, Netherlands, Spain, ni Sweden ne li hohezwi mwa mikwangalakanyi yeo. Babusi ba Katolika ni Protestanti, hañata kabakala mukwañuli ni takazo ya ku busa, ne ba kangisanela ku busa ni ku ifumisa. Ndwa ya Lilimo Ze 30 se i aluzwi likalulo-kalulo, mi ye ñwi ni ye ñwi i bizwa ka mabizo a balwanisi ba batuna ba mubusi. Libuka li sikai li bulela likalulo ze cwalo z’e ne, ili: Ndwa ya mwahal’a Bohemia ni Mubusi, Ndwa ya mwahal’a Denmark ni Lower Saxony, Ndwa ya ma-Sweden, ni Ndwa ya mwahal’a Mafura ni ma-Sweden. Ndwa sihulu ne i lwanezwi mwa ndao ya mubusi wa Mubuso wa Siroma O Kenile.

Kwa lilwaniso za miteñi yeo ne ku na ni litobolo ze nyinyani, lifefe, bikumisa, ni bikumisa bya fa mawili, mi buñata bwa lilwaniso ne li lekiwa kwa Sweden. Makatolika ni Maprotestanti ne ba fufulezwi ku itwanisa. Masole ne ba ya kwa ndwa inze ba taba mukosi o li “Santa Maria” kamba “Mulimu u inzi ni luna.” Limpi za talula tutu ha ne li nze li pululeza lilalo za Germany, ili ku tukufaza lila ni batu-tu fela inge ki lifolofolo. Ndwa ya ekezeha hahulu ku fita fa ku ba ye situhu maswe. Ki shutano kwa butuna ni ze i polofita Bibele, ze li: “Sicaba se siñwi ha si sa na ku lwanisa se siñwi ka lilumo, mi ha ba sa na ku ituta ndwa”!—Mika 4:3.

Lusika lo ne lu hulezi mwa Germany ne lu tekelezi fela ndwa, mi bayahi be ne ba tambile ne ba lila kozo meto telee. Ku bonahala kuli kozo ne i kabe i konahalile kambesi kuli litato za bupolitiki za babusi ne li sa lumelelani. Ndwa ne i ya i ba hahulu ya bubusi ku fita bulapeli mi ya ekezeha hahulu ku ba ya silifasi. Ka ku komosa, munna ya n’a fuzelezi cinceho yeo ne li likwambuyu ya pahami wa Keleke ya Katolika.

 Kardinalu Richelieu W’a Benda

Libizo la situlo sa Armand-Jean du Plessis mwa keleke ne li Kardinalu de Richelieu. Hape ne li yena mubakweli wa mueteleli wa France ku zwa 1624 ku isa 1642. Mulelo wa Richelieu ne li ku bisa France mubuso o m’ata ka ku fitisisa mwa Yurope. Kacwalo, a lika ku ndomauna m’ata a lusika lwa bo Habsburg, Makatolika ka yena. N’a ezize cwañi cwalo? Ka ku lifela limpi za Protestanti mwa lilalo za Germany, mwa Denmark, mwa Netherlands, ni mwa Sweden, ili zeo kaufela ne li lwanisa bo Habsburg.

Ka 1635, Richelieu a kenya limpi za Sifura lwa pili mwa ndwa. Buka ye bizwa vivat pax—Es lebe der Friede (Kozo I Yoyange!) i talusa kuli kwa mafelelezo a yona, “Ndwa ya Lilimo Ze 30 ne i tuhezi ku ba mukwangalakanyi mwahal’a likopano za bulapeli. . . . Ndwa ne i bile kangisano ya ku bata ku busa Yurope.” Mikwangalakanyi ya bulapeli yeo kwa makalelo ne i li mwahal’a Makatolika ni Maprotestanti, kono kwa mafelelezo ya fetuha ndwa m’o Makatolika ni Maprotestanti ne ba kopani ku lwanisa Makatolika ba bañwi. Kopano ya Katolika, ye n’e s’e fokozi kale kwa makalelo-kalelo a ma-1630, ya shandauka ka 1635.

Mukopano wa za Kozo mwa Westphalia

Yurope ne i shandauzwi ki ku hapiwa kwa tutu, bubulai, ku swala likalala, ni matuku. Hanyinyani-hanyinyani, takazo ya kozo ya hula ha ku lemuhiwa kuli yeo ne li ndwa ye n’e si ke ya winiwa ki mutu. Buka ya vivat pax—Es lebe der Friede! i bulela kuli “kwa mafelelezo a bo-1630, babusi be ne ba busa ba lemuha kwa mafelelezo kuli m’ata a limpi n’a si ke a tola a ba tusa ku peta mulelo wa bona.” Kono haiba mañi ni mañi n’a bata kozo, ne i ka fumanwa cwañi?

Mubusi Ferdinand III wa Mubuso wa Siroma O Kenile, Mulena Louis XIII wa France, ni Muoli Christina wa Sweden ba lumelelana kuli ku ezwe mukopano k’o litopa kaufela ze n’e lwana ne li ka putehana kuli li eze litumelelano za kozo. Ne ku ketilwe libaka ze peli kwa ku buhisanela—tolopo ya Osnabrück ni ya Münster mwa provinsi ya Westphalia ye mwa Germany. Ne li ketilwe kakuli ki zona ze n’e li fahali ku zwa kwa muleneñi wa Sweden ni wa France. Ku kala ka 1643, ibat’o ba likwata ze 150—ze ñwi li na ni litopa ze tuna za baelezi—za selehanela mwa litolopo ze peli zeo. Linumwana za Makatolika ne li putehani mwa Münster, za Protestanti zona mwa Osnabrück.

Pili, kwa tomiwa mikwa ye n’e ka latelelwa ye ama litaba ze cwale ka malumbatina ni litulo za linumwana, kwa ku inela, ni miezezo. Cwale lipuhisano ka za kozo za kalisa, mi liakalezo za fitiswa kwa sitopa se siñwi ku zwa ku se siñwi ka bayemeli. Hamulaho wa lilimo ze bat’o ba ze ketalizoho—ndwa inze i sa kolota—kwa lumelelanwa za kozo. Tumelelano ya kwa Westphalia ne i talize mapampili a sikai. Tumelelano i liñwi ne i sainezwi kwa Osnabrück mwahal’a Mubusi Ferdinand III ni Sweden, ye ñwi kwa Münster mwahal’a Mubusi Ferdinand III ni France.

Mafuko a tumelelano yeo h’a hasana, kw’a kala ku takiswa. Kabakala tabo, kwa tunyakiswa mililo mwahalimu mwa mileneñi ye fitana-fitana. Milangu ya likeleke ya lila, bikumisa bya tunyakiswa mwa moya ka tabo, mi batu ba opela mwa makululu. Kana Yurope cwale ne i kona ku libelela kozo ye inelela?

Kana Kozo Ye Inelela Y’a Konahala?

Tumelelano ya kwa Westphalia ne i lumelelize sikuka sa buipusi bwa linaha. Seo ne si talusa kuli sitopa ni sitopa se ne si sainile tumelelano yeo ne si lumezi kuli si ka kuteka litukelo za linaha kaufela ze n’e amiwa ni ku sa fufulelwa mwa litaba za mwa linaha zeo. Ki mo ne i simuluhezi Yurope ka mo lu i zibela cwale sina lifasi la linaha ze ipusa. Kwa linaha zeo, ze ñwi ne li tusizwe hahulu ki tumelelano ku fita linaha ze ñwi.

France ne i tomilwe sina mubuso o m’ata, mi Netherlands ni Switzerland za fumana tukuluho. Kono kwa lilalo za Germany, zeo buñata bwa  zona ne li shandauzwi ki ndwa, tumelelano ne i li tiselize butata. Ka sipimo se siñwi, ze n’e ka ezahala kwa Germany ne li itingile fa linaha ze ñwi. Buka ya The New Encyclopædia Britannica i biha kuli: “Ze ne ba fumani ni ku luza babusi ba Germany ne li itingile fa lituso ze n’e fumanwa ki linaha ze m’ata hahulu: za France, Sweden, ni Austria.” Ku fita ku utwana ni ku swalisana ili ku ba naha i liñwi, lilalo za Germany ne li aluhani sina kale. Hape, likalulo ze ñwi ne li beilwe mwa m’ata a babusi ba mazwahule, mi ze ñwi za zona ne li likalulo za linuka ze butokwa hahulu mwa Germany—za Rhine, Elbe, ni Oder.

Bulapeli bwa Katolika, Lutheran, ni Calvin ne bu lumelelizwe kaufela. Haki mañi ni mañi ya n’a tabezi taba yeo. Papa Innocent X n’a lwanisize hahulu tumelelano yeo, a i shaela kuli ha i na tuso. Nihakulicwalo, miseto ya bulapeli ye n’e tomilwe ne i si ka cinca hahulu ka lilimo ze 300. Nihaike batu ka buñwi ne ba si ka kala kale ku ba ni tukuluho ya ku iketela bulapeli, ne se ba kalisize ku sutelela kwa ku ba ni yona.

Tumelelano yeo ne i felisize Ndwa ya Lilimo Ze 30, mi ka yona buñata bwa mifilifili ya fela. Yeo ne li yona ndwa ya mafelelezo ye tuna ku lwanwa ki bulapeli mwa Yurope. Lindwa ne li si ka fela, kono mutomo wa zona ne u tuhezi ku ba wa bulapeli ni ku fetuha wa bubusi kamba wa sifumu. F’o ha ku talusi kuli bulapeli ne bu tuhelelezi ku ama mifilifili ya mwa Yurope. Mwa Lindwa za Lifasi za I ni II, masole ba Sijelemani ne ba tinile makanda a’ ñozwi fa lisipi za ona pulelo ye zibahala ye li: “Mulimu U Inzi ni Luna.” Mwahal’a mikwangalakanyi ye sabisa yeo, Makatolika ni Maprotestanti kwa lineku le ba ikaba hape ku lwanisa Makatolika ni Maprotestanti ba kwa lineku le liñwi.

Kaniti, Tumelelano ya kwa Westphalia ne i si ka tisa kozo ye inelela. Nihakulicwalo, kozo ye cwalo i ka tuha i ba ya batu ba ba ipeya ku utwa. Jehova Mulimu u ka tahiseza batu kozo ya ku ya ku ile ka Mubuso wa Mesiya, Mwan’a hae, Jesu Kreste. Mwatas’a mubuso w’o, bulapeli bu nosi bwa niti bu ka tahisa swalisano, isiñi likauhano. Ha ku na ya ka shaka ndwa ka libaka lifi kamba lifi, ibe la bulapeli kamba le liñwi. Ikaba ku imuluha luli Mubuso ha u ka busa lifasi kaufela ni ha ‘ku ka tiiswa kozo ye sa feli’!—Isaya 9:6, 7.

[Manzwi a fa likepe 21]

Mikwangalakanyi yeo kwa makalelo ne i li mwahal’a Makatolika ni Maprotestanti, kono kwa mafelelezo ya fetuha ndwa m’o Makatolika ni Maprotestanti ne ba kopani ku lwanisa Makatolika ba bañwi

[Manzwi a fa likepe 22]

Masole ne ba ile kwa ndwa inze ba taba mukosi o li “Santa Maria” kamba “Mulimu u inzi ni luna”

[Siswaniso se si fa likepe 21]

Kardinalu Richelieu

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Siswaniso sa mwa lilimo za ma-1500 se si bonisa twanisano ya mwahal’a Luther, Calvin, ni papa

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 20]

From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 23]

Baeteleli ba bulapeli ba ba lwanisana: Ku zwelela mwa buka ya Wider die Pfaffenherrschaft; mapa: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck