Complutensian Polyglot​—Hatiso Ya Kale Ye Tusize Hahulu kwa ku Toloka

IBAT’O ba ka 1455, ne ku bile ni cinceho ye tuna ku za ku hatisa Bibele. Johannes Gutenberg n’a itusisize mushini kwa ku hatisa Bibele ye n’e li yona ya pili ku hatiswa ka taipi ya ku cinca-cinca litaku ze pangilwe fa lisipi. Kwa mafelelezo, Bibele ye ne i kile ya ba fela fa mapampili a sikai a ñozwi ka lizoho ya ñatafala. Ee, Libibele cwale ne li kona ku hatiswa ka buñata hahulu mi ili ka ku cipa. Ku si ka fita nako, Bibele ne i bile yona buka ye ne i hasanywa hahulu ku fita buka ifi kamba ifi mwa lifasi.

Bibele ya Gutenberg ne i li mwa Silatini. Kono licaziba ba kwa Yurope hañihañi ba lemuha kuli ne ba tokwa litaba ze sepeha za Bibele mwa lipuo za yona za pili—za Siheberu ni Sigerike. Keleke ya Katolika n’e nga kuli Vulgate ya Silatini ne li yona toloko i nosi ye amuhelwa ya Bibele, kono ne ku na ni butata bo bubeli bo butuna. Mwa lilimo za ma-1500, buñata bwa batu ne ba sa utwisisi Silatini. Hape, ha se ku fitile lilimo ze eza lule, mwa Vulgate ne se ku fumaneha mafosisa a mañata a n’a tisizwe ki bukopisi.

Batoloki hamoho ni licaziba ne ba tokwa Bibele mwa lipuo za kwa makalelo, hamoho ni Bibele ye tolokilwe hande hahulu mwa Silatini. Ka 1502, kardinalu Jiménez de Cisneros, ya n’a elezanga Isabella I wa Spain mwa litaba za puso ni bulapeli, a lukisa ku peta ze ne ba tokwa ka hatiso i liñwi fela. Toloko ya butokwa yeo ne i til’o bizwa Complutensian Polyglot. Mulelo wa Cisneros ne li kuli ku be ni Bibele ya mwa lipuo li sikai ye kopanya litaba ze nepahezi ka ku fitisisa za Siheberu, Sigerike, ni Silatini, hamoho ni likalulo-kalulo za Siarami. Buhatisi kihona ha ne bu sa z’o kala-kala, kacwalo ku peta seo hape ne ku ka ba zwelopili ye zwile mubano ku za buhatisi.

Cisneros n’a kalisize mungendenge wa hae ka ku leka miputo ye miñata ya kale ya Siheberu, mi yeo ne li ye miñata mwa Spain. Hape a kungushula sikopekope sa miputo ya Sigerike ni ya Silatini. Zeo ne li ka ba zona mutomo wa litaba za Polyglot. Ka za ku bakanya luli litaba zeo, Cisneros n’a li siyezi sikwata sa licaziba ba n’a onga-ongile kwa Yunivesiti ya Alcalá de Henares ye n’e sa z’o tomiwa mwa Spain. Yo muñwi wa licaziba be ne ba kupilwe ku t’o tusa ne li Erasmus wa kwa Rotterdam, kono caziba wa lipuo ya tumile y’o a hana.

Licaziba bao ne ba tandile lilimo ze lishumi ku bakanya mungendenge w’o, mi ku tuha f’o ku hatisa kw’a nga lilimo ze ñwi z’e ne. Ne ku katalize hahulu ku hatisa, kakuli mishini ya kwa Spain ne i si na litaku za lipeleta za Siheberu, Sigerike, kamba Siarami. Kacwalo, Cisneros a itusisa kayundula ku za ku hatisa, yena ArnaldoGuillermo Brocario, kuli a lukise litaku za taipi mwa lipuo zeo. Kwa mafelelezo, mishini ya kala ku hatisa ka 1514. Livolyumu ze silezi ne li felizwe la July 10, 1517, likweli z’e ne fela kardinalu y’o a si ka timela kale. Ne ku hatisizwe likopi ze bat’o eza 600 za hatiso ye unguzwi yeo, ili nto ye komokisa kakuli yeo ki yona nako fo ne i minyelize hahulu Kuta Ye Lwanisa Bukeluhi ya kwa Spain. *

 Mulukisezo wa Hatiso

Fa likepe ni likepe la Polyglot ne ku tezi litaba ze ñata. Mwa livolyumu z’e ne za toloko ya Mañolo a Siheberu, toloko ya Vulgate ne i inzi fahal’a likepe ni likepe; fa likepe la kwa nzohoto, kwa nzohoto ya lona ne ku tolokilwe Siheberu; kwa bulyo bwa lona ne ku tolokilwe Sigerike, mi mwatas’a mubamba ni mubamba wa litaba za Sigerike ne ku tolokilwe Silatini. Kono fa likepe la kwa bulyo, Siheberu ne si inzi kwa bulyo. Mwa matuko a makepe, ne ku inzi manzwi a mañata a mushemi a Siheberu. Mi kwatas’a likepe ni likepe la toloko ya libuka za Bibele za pili ze ketalizoho, balukisi ne ba ekelize teñi toloko ya Silatini hamoho ni toloko ya Targum of Onkelos (ili toloko ya Siarami ye talusa lika ze swana ka manzwi a sili, ye toloka libuka za Bibele za pili ze ketalizoho).

Volyumu ya buketalizoho ya Polyglot ne i na ni Mañolo a Sigerike kafa ni kafa fa likepe. Lineku le liñwi ne li li mwa puo ya Sigerike, mi le liñwi ne li na ni litaba za mwa Vulgate ze swana, ili za Silatini. Litaba ze swana mwa lipuo ze peli zeo ne li boniswa ka tutaku to ne tu libisa mubali kwa linzwi le li swana mwa likalulo ze peli zeo. Litaba za Sigerike mwa Polyglot ne li zona litaba za pili ze kwanile ze kile za hatiswa za Mañolo a Sigerike, kamba ye twi ki Testamente ye Nca, ili zeo hasamulahonyana ne li latelezwi ki toloko ya Mañolo a Sigerike ya n’a lukisize Erasmus.

Licaziba ne ba tatubile ka tokomelo hahulu litaba za volyumu ya buketalizoho kuli mane ne li mafosisa a 50 fela a shituzwi ili a n’a pangilwe ki mishini ya ku hatisa. Kabakala tokomelo ye tuna yeo ya licaziba, batatubisisi ba miteñi ye ba bulela kuli volyumu yeo ya teula hatiso ye tumile ya Sigerike ya Erasmus. Litaku za sipeleta sa Sigerike ne li kateleha hahulu sina ze n’e itusisizwe mwa miputo ya kale. Mwa buka ya hae ye bizwa The Printing of Greek in the Fifteenth Century, R. Proctor u li: “Litaku za pili za sipeleta sa Sigerike za mwa Spain kaniti ki zona litaku za Sigerike ze nde ka ku fitisisa ze kile za tuliwa.”

Volyumu ya busilela ya Polyglot ne i na ni ze fitana-fitana ze tusa kwa ku ituta Bibele, ili: dikishinari ya Siheberu ni Siarami, taluso ya mabizo a Sigerike, a Siheberu, ni a Siarami, taluso ya milao ya puo ya Siheberu, ni mukoloko wa Silatini wa manzwi a’ mwa dikishinari yeo. Ku swanezi Complutensian Polyglot ha i shaezwi ku ba “hatiso ye zwile mubano ku za buhatisi ni ku za ku nyakisisa Mañolo.”

Cisneros n’a lelile kuli musebezi w’o “u zusuluse takazo ya ku ituta mañolo ye n’e se i shwile,” kono niteñi n’a sa lati kuli Bibele i fumanehe kwa batu-tu fela. N’a nga kuli “Linzwi la Mulimu ne li na ni ku patelwa batu-tu fela kuli ba si ke ba li utwisisa.” Hape n’a lumela kuli “Mañolo a lukelwa ku ba fela mwa lipuo ze talu za kwakale zeo Mulimu n’a lumelelize ku ñolwa fa liñolo le ne li ñozwi fa kota fahalimu a toho ya Mwan’a hae ha n’a kokotezwi.” * Kabakaleo, ne ku si na tokolo ya si-Spanish mwa Complutensian Polyglot.

Vulgate Ha I Bapanywa ni Lipuo za kwa Makalelo

Mulukisezo fela wa Polyglot n’o tahisize ku sa lumelelana mwahal’a licaziba be ne ba i lukisa. Caziba wa kwa Spain ya tumile wa libizo la Antonio de Nebrija * n’a filwe musebezi wa  ku bolosola litaba za Vulgate ze n’e ka beiwa mwa Bibele ya Polyglot. Nihaike Keleke ya Katolika n’e nga kuli Vulgate ya Jerome ne li yona toloko i nosi ye lumelelizwe, Nebrija n’a boni butokwa bwa ku bapisa Vulgate kwa litaba za mwa lipuo za kwa makalelo za Siheberu, Siarami, ni Sigerike. N’a bata ku hakulula mafosisa a n’a iponelwa a n’a tanakani mwa likopi ze n’e li teñi za Vulgate.

Kuli a lukise lishutano za mwahal’a Vulgate ni lipuo za kwa makalelo, Nebrija a eleza Cisneros kuli: “Tumbula hape mamonyi a mabeli a’ sa tuki a bulapeli bwa hesu, zona lipuo za Siheberu ni Sigerike. U fe mipuzo batu ba ba itombozi ku eza mungendenge w’o.” Hape n’a akalelize kuli: “Fo ku fumanehela kaufela shutano mwahal’a miputo ya Silatini ya Testamente ye Nca, lu lukela ku kutela kwa miputo ya Sigerike. Fo ku bela kaufela ni ku sa lumelelana mwahal’a miputo ye fitana-fitana ya Silatini kamba mwahal’a miputo ya Silatini ni ya Sigerike ya Testamente ya Kale, lu lukela ku batisisa litaba ze nepahezi mwa limbule ze sepahala za Siheberu.”

Cisneros n’a ezize cwañi? Mwa manzwi a hae a pili mwa Bibele ya Polyglot, Cisneros n’a si ka pata maikuto a hae. N’a ize: “Lu beile toloko ya Silatini ya muhalalehi Jerome mwahal’a za Sinagoge [litaba za Siheberu] ni za Keleke ya kwa Bucabela [litaba za Sigerike], sina masholi ha ne ba kokotezwi kwa bulyo ni nzohoto ya Jesu, y’a yemela Keleke ya Roma, kamba Latini.” Kacwalo, Cisneros n’a si ka lumelela Nebrija ku hakulula Vulgate ya Silatini ka ku ya ka litaba za mwa lipuo za kwa makalelo. Kwa mafelelezo, Nebrija a tuhela mungendenge w’o ku fita kuli a balelwe ku be ne ba lukisize toloko ye si ka nepahala.

Taba Ye Si Ya Niti

Nihaike kuli Bibele ya Polyglot ya Yunivesiti ya Alcalá de Henares ne i bile zwelopili ye tuna mwa ku hatisa litaba ze bolosozwi mwa lipuo za kwa makalelo mo ne i ñozwi Bibele, sizo fokuñwi ne si hatikela zibo. Vulgate ne i kutekwa hahulu kuli mane ka linako li sikai balukisi ne ba ikutwa ku tameha ku hakulula litaba za Sigerike za ye twi ki Testamente ye Nca ili ku bona teñi kuli za lumelelana ni za Silatini ku fita kuli Silatini si hakululwe ka ku ya ka Sigerike. O muñwi wa mitala yeo ki taba ye si ya niti ye kwa 1 Joani 5:7 ili ye fumaneha mwa Libibele za mwa lipuo ze ñwi. * Ha ku na niheba i liñwi kwa miputo ya Sigerike ya kwa makalelo-kalelo ye n’e na ni pulelo yeo, yeo ku bonahala ne i soñetilwe teñi lilimo ze myanda i sikai ku zwa fo Joani n’a ñolezi liñolo la hae; mi ne i siyo ni mwa miputo ya Silatini ya kale ka  ku fitisisa ya Vulgate. Kabakaleo Erasmus n’a zwisize taba ye ekelizwe yeo mwa “Testamente ye Nca” ya hae ya Sigerike.

Balukisi ba Polyglot ne ba zina-zinile ku zwisa timana ye n’e s’e bile mwa toloko ye lumelelizwe ya Vulgate ka lilimo ze myanda-nda. Kabakaleo, ne ba siile pulelo ye si ya niti yeo mwa litaba za Silatini mi ba i toloka ni ku i soñeta mwa litaba za Sigerike ilikuli litaba ze peli zeo li lumelelane.

Mutomo wa Libibele Ze Nca mwa Lipuo Ze Ñwi

Tuso ya Complutensian Polyglot ha i si ka itinga fela fa taba ya kuli ne i na ni litaba za pili ze hatisizwe za Mañolo a Sigerike mukatumbi hamoho ni za Septuagint. Sina “Testamente ye Nca” ya Sigerike ya Erasmus ha ne i bile Litaba ze Amuhezwi za Mañolo a Siheberu (ona mutomo wa Libibele za mwa lipuo ze ñwi ze ñata), litaba za Siheberu za Polyglot ne li bile mutomo o bolosozwi wa Mañolo a Siheberu a’ kopani ni a Siarami. * William Tyndale n’a itusisize litaba za Polyglot zeo za mwa Siheberu ha n’a toloka Bibele ku i isa mwa Sikuwa.

Kacwalo, musebezi wa sikwata sa licaziba be ne ba tahisize Complutensian Polyglot n’o tusize hahulu zwelopili ya ku nyakisisa Mañolo. Ka nako ye ne i hatisizwe, palo ya batu be ne ba tabela Bibele ne i ekezeha kai ni kai mwa Yurope, ili nto ye ne i tahisize kuli Bibele i kale ku tolokwa mwa lipuo za batu-tu fela. Polyglot ne i bile muhato o muñwi o n’o tusize mwa ku bolosola ni ku bukeleza Mañolo a Sigerike ni a Siheberu. Zeo kaufela li lumelelana ni mulelo wa Mulimu o li ‘linzwi la Jehova le li likilwe,’ ‘lona linzwi la Mulimu wa luna li tiye ku ya ku ile.’—Samu 18:30; Isaya 40:8; 1 Pitrosi 1:25.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Kardinalu Jiménez de Cisneros

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Siswaniso se si fa likepe 30]

Antonio de Nebrija

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 28]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid