Lipapali za Kwakale ni Butokwa bwa ku Wina

“MUTU ni mutu ya lakana ku wina, u iswala mwa linto kaufela.” “Ya kena mwa siyano kuli a wine, h’a na ku apeswa kwa toho kuwani ya ku wina, konji h’a siyana ka ku ya ka mulao.”—1 Makorinte 9:25; 2 Timotea 2:5.

Lipapali za siyano za n’a bulela muapositola Paulusi ne li za butokwa kwa Magerike ba kwakale. Litaba za kale li lu bonisañi ka za lipapali ze cwalo ni mo ne li ngelwa?

Cwanoñu fa, mwa Libuhelo la lipapali la kwa Roma, ne ku bile ni poniso ya lipapali za Sigerike ye bizwa Nike—Il gioco e la vittoria (“Nike—Papali ni Tulo”). * Ze ne bonisizwe zeo li fa likalabo kwa puzo yeo mi li tahiseza mutu ku nahana ka za m’o Mukreste a bonela lipapali.

Mukwa O Zwelela Kwakale

Magerike ne si bona ba pili ku ezanga lipapali. Niteñi, ibat’o ba mwa lilimo za ma-700 B.C.E., Homer, muloki wa Mugerike n’a talusize za batu be ne ba tabiswa hahulu ki likuka za bahali ni moya wa kangisano, m’o buikoneli bwa lindwa ni bwa lipapali  ne bu ngiwa ka butokwa luli. Kwa poniso ne ku talusizwe kuli, mikiti ya Sigerike ne i kalile sina mikiti ya bulapeli ya ku kuteka milimu kwa mafu a bahali. Ka mutala, toko ya Homer ye bizwa Iliad, ili buka ya kale ka ku fitisisa ya Sigerike, i talusa ka m’o lindwalume ba ba kutekeha, balikani ba Achilles, ne ba lulile lilwaniso za bona kwa kepelo ya Patroclus mi ba kangisana kuli ba bonise bundume bwa bona mwa lipapali za ku mangana, za ku posa ni mwa siyano ya makoloi.

Hasamulaho, mikiti ye swana ya to eziwanga mwa Greece kaufela. Buka ye talusa za poniso i li: “Mikiti yeo ne i fa kolo ya kuli Magerike, ka ku kuteka milimu ya bona, ba tuhele ka nakonyana lifapano za bona ze n’e sa feli, ze n’e banga za mifilifili hañata, ni ku kona ku cinca moya wa bona wa kangisano ku u bisa wa kozo kono hape ili wa ku kona h’a buniti: ku u bisa moya wa kangisano ya lipapali.”

Likwata za batu ba mwa mileneñi ye shutana-shutana ne ba bile ni mukwa wa ku kopananga kamita kwa libaka za nyangela za ku lapelela teñi mi ne ba lapelanga milimu ya bona ka ku kangisana mwa lipapali. Kwa mafelelezo, mikiti ye cwalo ye mine, ili lipapali za Olympic ni za kwa Nemea, ze ne neezwi mulimu Jupitere, ni lipapali za kwa Delphi ze ne neezwi Apollo ni za kwa kasholondondo ka kwa Korinte ze ne neezwi Poseidon za hula ku ba za butokwa, ku fitela mane li ba lipapali za Magerike kaufela. F’o ku talusa kuli babapali ba Magerike kaufela ne ba kona ku li bapala. Mwa lipapali m’o ne ku banga ni ku eza matabelo ni ku lapela mi hape ne ku banga ni ku kuteka milimu ka likangisano za lipapali za bukwala ka ku fitisisa.

Mukiti wa kale ka ku fitisisa, ona wa butokwa ka ku fitisisa, o taluswa ku ba o n’o kalile ka 776 B.C.E., ne u eziwanga hamulaho wa lilimo z’e ne, ili ku kuteka mulimu ya bizwa Jupitere wa kwa Olympia. O tatama kwa butokwa ne li o n’o ezezwanga kwa Delphi. Ne u ezezwanga kwatuko a sitino se ne si bubana hahulu kwakale, mi ku ona ne ku banga ni lipapali. Kono ka ku kuteka Apollo, yena ya n’a zamaisa za litoko ni lipina, ze n’e ezwa hahulu teñi ki ku opela ni ku bina.

Lipapali

Ha li bapanyiwa ni lipapali za mwa linako za cwale, ze n’e ezahalanga f’o ne li ze nyinyani, mi ki banna fela be ne ba abananga teñi. Tukiso ya kwakale ya lipapali za Olympic ne i sa bangi ni lipapali ze fitelela ze lishumi. Maswaniso a ku bupa, a ku swanisa fa lipoto za lizupa ni fa lika ze ñwi a n’a bonisizwe mwa Muyaho wa Libuhelo w’o ne a bonisa ka bukuswani ze ñwi za lipapali zeo.

Ne ku na ni likalulo ze talu za papali ya ku mata, ili kalulo ya ku mata limita ze 200; ya ku mata limita ze 400; ni ye telele ya ku mata limita ze 4,500. Bamati ne ba sa tinangi ha ne ba matanga ni ha ne ba itwaezanga ku mata. Ku na ni be ne ba abananga mwa ku bapala papali ya likalulo ze ketalizoho: ku mata, ku tula, mifuta ye mibeli ya ku posa, ni ku mangana. Likangisano ze ñwi ne li kopanyeleza papali ya liñindi, ni papali ye ñwi ye talusizwe ku ba “papali ye maswe hahulu ye kopanyeleza ku mangana ni ku lwana ka liñindi, mazoho inge a si na silelezo.” Hape ne ku na ni siyano ya makoloi ya limita ze fitelela 1,600, ka limota ze si na situwa, ze comekilwe tuwili to tunyinyani, ze hohiwa ki tupizi to tune twa bana kamba lipizi ze tuna.

Papali ya liñindi ne li ya mufilifili luli, mi fokuñwi ne i tahisanga kozi. Be ne ba bapalanga ku yona ne ba tatanga kwa liñindi za bona matalo a tiile ko ku beilwe tusipi to tu holofaza. Mwa kona ku utwisisa libaka mubapali yo muñwi  ya bizwa Stratofonte ha n’a itimelezwi mwa siiponi hamulaho wa ku lwana ka lihora z’e ne. Maswaniso a ku bupa ni a ku lameka fa lika ze ñwi a kwakale a fa bupaki bwa kuli babapali ba papali ya liñindi ne ba holofalanga maswe.

Mwa papali ya ku mangana, mulao ne li wa ku swala fela mutu kwa kalulo ya kwahalimu ya mubili, mi muwini ki wa pili ya n’a bitela yo muñwi halalu. Kono mwa papali ye kopanyeleza liñindi ni ku mangana, ne ku si na mulao o hanisa kwa ku swala. Babapali ne ba kona ku laha, ku nata ñindi, ku bondolola lingongo. Ze n’e haniswa fela ki ku ñwalula kwa meto, ku kubula, ni ku luma. Mulelo ne li wa ku wiseza yo muñwi fafasi ni ku mu hapeleza ku itumelela kuli u tuzwi. Ba bañwi ne ba nga kuli yeo ne li yona “papali ye nde ka ku fitisisa kwa lipapali kaufela za kwa Olympia.”

Papali ye tumile ka ku fitisisa ya kwakale ye kopanyeleza liñindi ni ku mangana kutwi ki ye n’e li ya maungulo kwa Olympic ka 564 B.C.E. Arrhachion, ya n’a bondiwa n’a sa kona ku bondolola o muñwi kwa minwana ya kwa mautu ya ya n’a lwana ni yena. Yena y’o kakuli n’a utwa hahulu butuku a itumelela kuli u tuzwi, mi yona yeo ki yona nako ya n’a shwa Arrhachion. Baatuli ba atula kuli situpu sa Arrhachion ki sona se si winile!

Siyano ya makoloi ne li yona ye tumile ka ku fitisisa mi ne i latiwa hahulu ki bafumi, kakuli muwini ne si ya matisa koloi kono ne li muñ’a koloi ni lipizi. Nako ye t’ata mwa siyano yeo ne li kwa makalelo, babapali ha ne ba tokwa ku sa zwa mwa mundandwe, mi sihulu fo ne ba fetuhela kaufela ha ba fita kwa mafelelezo a sibaka mo ba siyanela. Ku eza mafosisa ne ku kona ku tahisa likozi ze n’e tahisa kuli papali ye n’e tumile yeo i be ye tabisa ni ku fita.

Mupuzo

Muapositola Paulusi n’a ize: “Mwa siyano, ba mata kaufela, kono ya nga mupuzo ki a li muñwi fela.” (1 Makorinte 9:24) Ku wina ne li yona nto ya butokwa ka ku fitisisa. Ne ku si na limendulu, ne ku si na sibaka sa bubeli kamba sa bulalu. Kwa poniso ne ku talusizwe kuli “Tulo, ‘Nike,’ ne li ona fela mulelo wa mubapali. Yeo ki yona fela nto ye n’e swanela ka ku ba kuli ki yona fela nto ye n’e bonisa butu bwa mubapali, bwa kwa mubili ni muzamao, mi n’a bubanisa munzi wa habo.” Mubonelo w’o u taluswa ki manzwi a mañwi a toko ya Homer, kuli: “Ni itutile ku eza hande ka ku fitisa kamita.”

Mupuzo o n’o fiwa muwini mwa Lipapali za Sigerike ne li wa swanisezo fela, ne li mushukwe wa matali. Paulusi n’a u bizize kuli ki “kuwani ya bulena ye bola.” (1 Makorinte 9:25) Niteñi, mupuzo w’o ne u ngiwa ka butokwa luli. Ne u yemela ona mulimu ka sibili o konisize mutu ku wina. Tulo, ye n’e batiwa ka tukufalelo ye tuna ne i yemela ku tusiwa ki mulimu. Ze ne boniswa ne li bonisize m’o babeti ni baswanisi ne ba nahanelanga za Nike, yena mulimu wa musali wa Sigerike wa tulo, ya na ni mafufa, inge a fa muwini mushukwe. Ku wina kwa lipapali za kwa Olympia ne li yona nako ya butokwa ka ku fitisisa mwa bupilo bwa mubapali.

Mishukwe ya kwa lipapali za Olympic ne i pangiwa fa matali a liolive—ya kwa Isthmia ne i pangiwa fa pine, ya kwa Delphi ne i pangiwa fa laurel, ya kwa Nemea yona ne i pangiwa fa celery ya mwa mushitu. Baonga-ongi ba lipapali kwa  libaka ze ñwi ne ba fanga masheleñi ni mipuzo ye miñwi kuli ba kone ku hoha babapali ba ba kona ka ku fitisisa. Lipiza za lizupa li sikai ze basizwe ze n’e li kwa poniso ne li mipuzo ye n’e filwe kwa Lipapali za kwa Atene, ze n’e neezwi Atena, mulimu wa musali. Kwa makalelo, mwa lipiza zeo ne ku banga ni oli ya kwa Attica. Siswaniso sa kwa lineku la piza ye ñwi si bonisa Atena mi teñi ku ñozwi kuli “mupuzo wa babapali ba kwa Atene.” Kwa lineku le liñwi ku inzi siswaniso sa kezahalo ye ñwi, mwendi ili yeo ku yona mubapali n’a winile.

Mileneñi ya Sigerike ne i ikolanga libubo la bawini ba ba zwa ku yona, bao tulo ya bona ne i tahisanga kuli ba kale ku bubana mwa minzi ya habo bona. Bawini bao ha ba kuta habo bona ne ba sindeketwa ki batu ba bañata ka mihuwo ya tulo. Ne ba bupelwa maswaniso a ku ba kuteka ka ku bonisa buitumelo kwa milimu—ili tumbo ye n’e sa fiwangi batu—mi baloki ne ba opela za bundume bwa bona. Ku tuha f’o, bawini ne ba fiwa lipula ze kutekeha kwa mikiti ya nyangela mi ne ba fiwa lituwelo ku zwelela kwa mali sicaba.

Miyaho ya Lipapali ni Babapali Be Ne Ba Yanga Teñi

Likangisano mwa lipapali ne li ngiwa ku ba kalulo ya butokwa mwa ku twaeza masole. Mileneñi kaufela ya Sigerike ne i na ni miyaho ya lipapali, m’o mitangana ne ba lutelwanga lituto za butali ni za kwa moya. Miyaho ya lipapali ne i yahilwe ku potoloha lipatelo ze tuna za ku tula-tulela teñi, mi ne ku na ni malibela ni libaka ze ñwi ze na ni lituwa, ze n’e itusiswa sina mabulukelo a libuka ni mizuzu mwa ku itutela. Kwa libaka ze cwalo ne ku yanga sihulu mitangana ba mwa mabasi a’ fumile a n’a kona ku lifela ni ku fumana nako ya ku ituta ku fita ku sebeza. Teñi k’o, babapali ne ba itukisezanga ka nako ye telele lipapali, inze ba tusiwa ki baluti, mi baluti bao ki bona be ne ba tomanga lico ze swanela ku ciwa ni ku bona teñi kuli babapali ha ba ikenyi ku za tobali.

Poniso ya kwa Muyaho wa Libuhelo w’o ne i file bapoti kolo ya ku buha maswaniso a mande a babapali ba kwakale, sihulu maswaniso a Sigerike a n’a swanisizwe mwa linako za puso ya Siroma. Ka ku ba kuli mwa sizo sa kale sa Sigerike, ku petahala kwa mubili ne ku zamaelela ni ku petahala kwa muzamao, mi ne li nto ye n’e fumaneha fela kwa bafumi, mibili yeo ye iketile hande ya batuli ne i yemela mihupulo fela ya Sigerike. Maroma ne ba nga maswaniso ao ku ba a bukabali, mi buñata bwa ona ne a kabisa libaka za ku bapalela teñi, matapelo, mandu a bafumi, ni mandu a malena.

Kwa Maroma, lipapali za mifilifili ne li tumile kamita, mi kacwalo, kwa lipapali kaufela za Sigerike ze n’e eziwanga mwa Roma, za liñindi, za ku mangana, ni papali ye kopanyeleza liñindi ni ku mangana ki zona ze n’e tabelwa hahulu. Kwa Maroma, lipapali ze cwalo ne si kangisano mwahal’a batu ba ba likanelela kuli ku bonwe ya na ni buikoneli, kono ne li za ku itabisa fela. Muhupulo wa kwa makalelo wa kuli mwa lipapali ne ku abana lindwalume za bafumi sina kalulo ya tuto, ne u felile. Kono Maroma ne ba nga lipapali za Sigerike ku ba za ku ikotolola fela ba si ka tapa kale kamba za ku buha fela ze n’e bapalwa ki babotana, sina mo ne li ngelwa likangisano ze libisa kwa lifu.

 Bakreste ni Lipapali

Bakreste ba kwa makalelo ne ba sa abani mwa lipapali zeo ka libaka la kuli n’e li za bulapeli, kakuli “tempele ya Mulimu i na ni tumelelano ifi ni maswaniso a’ lapelwa?” (2 Makorinte 6:14, 16) Ku cwañi ka za lipapali kacenu?

Kaniti, lipapali za cwale ha li si ka neelwa milimu ya buhata. Kono kana haki niti kuli lipapali ze ñwi li ngiwa ibat’o ba sina bulapeli, sina mo ne ku ezezwanga kwakale? Hape, sina mo li boniselize lipiho za mwa lilimonyana ze felile, kuli ba wine, babapali ba bañwi ba itakalelize ku nwa milyani ye tiisa, ye beya buikangulo bwa bona, mane ni bupilo bwa bona mwa kozi.

Kwa Bakreste, ku peta lika za kwa mubili haki kwa butokwa hahulu. Mikwa ya kwa moya ya “mutu wa mwahali” ki yona y’e lu bisa ba bande ku Mulimu. (1 Pitrosi 3:3, 4) Ki niti kuli haki bote ba ba abananga mwa lipapali kacenu ba ba na ni moya wa ku bata hahulu ku wina, kono ba bañata ba na ni ona. Kana ku swalisana ni bona ku ka lu tusa ku utwa kelezo ya mwa Mañolo ya kuli lu ‘si ke lwa eza se siñwi ka kañi, kamba ka buipabazo bwa fela; kono ka buikokobezo?’ Kamba kana liango ze cwalo ha li na ku tahisa “sitoyo, ni lifapano, ni lifufa, ni buhali, ni likañi, ni likauhano”?—Mafilipi 2:3; Magalata 5:19-21.

Mwa lipapali ze ñata za cwale, m’o babapali ba kona ku ngubana, kw’a kona ku ba ni mifilifili. Mutu kaufela ya lata lipapali ze cwalo u swanela ku hupula manzwi a’ kwa Samu 11:5 a’ li: “[Muñ’a] Bupilo u lika ya na ni niti. Kono moya wa hae u toile ya maswe, ni ya lata situhu.”

Ha li eziwa ka nzila ye nde, lipapali za kona ku ba ze tabisa, mi mane muapositola Paulusi n’a bulezi kuli “ku twaelisa mubili misebezi, ku tusa hanyinyani.” (1 Timotea 4:7-10) Kono Paulusi ha n’a bulela za lipapali za Sigerike, n’a amile ku zona ka swanelo ka mulelo fela wa ku bonisa butokwa bwa kuli Bakreste ba be ni mikwa ye cwale ka buiswalo ni buitiiso. Kwa lika kaufela, mupuzo sihulu wa n’a lika ku fumana Paulusi ki wa ku amuhela ku Mulimu “kuwani ya bulena” ya bupilo bo bu sa feli. (1 Makorinte 9:24-27; 1 Timotea 6:12) Ka ku eza cwalo, n’a lu tomezi mutala.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Maswaniso a fa likepe 31]

Mubapali Ya Pumula wa Papali ya Liñindi

Siswaniso se, sa mwa lilimo za ma-300 B.C.E., si bonisa ze maswe ze n’e zwanga mwa papali ya liñindi ya kwakale, yeo ku yona, ka ku ya ka buka ya poniso ya kwa Roma, “ku lwana kwa mubapali wa liñindi . . . ya n’a abana mwa lindwa ze t’ata, zeo ku zona ‘yo h’a holofala, ni yo muñwi wa holofala,’ ne ku ngiwa ku ba mutala o munde.” Manzwi a taluso ao a ekeza kuli, “Mañiba a ndwa ye sa zo fela n’a ekeza fela kwa mañiba a lindwa ze n’e lwanilwe kale.”

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Siyano ya makoloi ne li yona ye tumile ka ku fitisisa kwa lipapali za likangisano za kwakale

[Siswaniso se si fa likepe 30]

Baswanisi ba kwakale ne ba nahananga za Nike, mulimu wa musali, wa tulo, ya na ni mafufa h’a fa muwini mushukwe