Ma-Anabaptist Ne Li Bomañi?

BAPOTI ba ba pota lwa pili fahal’a tolopo ya Münster mwa Westphalia, kwa Germany, ibat’o ba kuli kamita ba yemanga ni ku kelyeka likalamunanga ze talu za sipi ze nyendaela kwa tawala ya keleke. Kwand’a linako ze kuswani fela, likalamunanga zeo li bile teñi f’o ka lilimo ze bat’o eza 500. Sa pili mwa likalamunanga zeo ne ku inzi litupu za banna ba balalu be ne ba tukufalizwe ni ku silahiwa fapil’a nyangela. Banna bao ne li ma-Anabaptist, mi likalamunanga zeo ki liluwo la mubuso le li siyezi.

Ma-Anabaptist ne li bomañi? Sikwata seo ne si kalile cwañi? Lituto za sona ze tuna ne li lifi? Ki kabakalañi banna bao ha ne ba bulailwe? Mi likalamunanga ze talu zeo li swalisani cwañi ni mubuso?

Ku Cinca Keleke—Kono ka Nzila Ifi?

Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1400 ni kwa makalelo a lilimo za ma-1500, Keleke ya Katolika ni baeteleli ba bulapeli ne ba nyaziwa hahulu. Bumaswe ni buitamaeli ne li atile mwa keleke kaufela yona; kacwalo, ba bañata ne ba ikutwile kuli ne ku tokwahala licinceho ze tuna. Ka 1517, Martin Luther n’a kupile patalaza kuli lika li cinciwe, mi ba bañwi ha ne ba ikenyize mwa taba yeo, Petuho ya Maprotestanti ne i kalisize.

Kono bawayeleli ba cinceho ne ba si na muezezo u li muñwi wa lika ze ne swanela ku cinciwa kamba fo ne i swanela ku fita cinceho yeo. Ba bañata ne ba lemuhile butokwa bwa ku kumalela kwa Bibele mwa litaba za bulapeli. Kono, bawayeleli ba cinceho ne ba si ka lumelelana nihaiba fa taluso ya lituto za Bibele. Ba bañwi ne ba ikutwa kuli Cinceho yeo ne i zamaya ka bunya hahulu. Mi sikwata sa ma-Anabaptist ne si zwile ku bona bawayeleli bao.

Hans-Jürgen Goertz mwa buka ya hae ye bizwa Die Täufer—Geschichte und Deutung, n’a ñozi kuli: “Ka ku ya ka niti, sikwata sa ma-baptist n’e si si li siñwi fela; ne ku na ni likwata ze ñatanyana.” Ka mutala, ka 1521 banna ba bane be ne ba ipiza kuli ki bapolofita ba kwa Zwickau ne ba ile nkuwa ka ku kutaza lituto za Ma-Anabaptist mwa Wittenberg. Mi ka 1525 sikwata si sili sa ma-Anabaptist ne si tomilwe mwa Zurich, kwa Switzerland. Hape kwa kala ku ba ni lilalanda mo ku pila fela ma-Anabaptist mwa Moravia—ye bizwa cwale kuli Czech Republic—ni mwa Netherlands.

Kolobezo—Ki Ya Banana Kamba Ba Bahulu?

Lilalanda za ma-Anabaptist hañata ne li banga ze nyinyani, mi hañata bayahi ba zona ne ba pila ka kozo. Ma-Anabaptist ne ba sa pati tumelo ya bona; mane ne ba kutazanga ku ba bañwi. Lituto ze mutomo za ma-Anabaptist ne li talusizwe ka 1527 mwa hatiso ye bizwa Schleitheim Confession. Ze ñwi za ze ne ba lumela kikuli, ne ba hana ku lwana mwa lindwa, ne ba ikauhanyize kwa lifasi, mi ne ba zwisanga lifosi mwa sikwata sa bona. Kono tuto ye tuna ya bona, ye ne taluhanya ma-Anabaptist kwa likeleke ze ñwi kaufela, ne li tuto ya kuli kolobezo ne li ya ba bahulu isiñi banana. *

Kolobezo ya ba bahulu n’e si fela taba ya tumelo ya bulapeli; ne li taba ya za m’ata. Haiba kolobezo i liyehiswa ku fitela mutu a hula—ili ku tuhelela mutu kuli a ikezeze keto ye tomile fa tumelo ya hae—ba bañwi ne ba si ke ba kolobezwa ni kamuta. Mi batu ba ba si ka kolobezwa, ka nzila ye ñwi, ne ba si ke ba etelelwa ki keleke. Mwa likeleke ze ñwi, kolobezo ya ba bahulu ne i felisa m’ata a tamaiso.

 Kacwalo, ba keleke ya Katolika ni ba Keleke ya Lutheran ne ba bata ku lwanisa mukwa wo wa ku kolobezanga fela ba bahulu. Hamulaho wa 1529, mwa libaka ze ñwi, be ne ba eza kolobezo ya ba bahulu kamba be ne ba kolobezwa ha se ba hulile ne ba kona ku fiwa koto ya lifu. Mubihi wa makande Thomas Seifert u talusa kuli ma-Anabaptist ne ba “nyandisizwe maswe kai ni kai mwa Mubuso wa Siroma O Kenile wa mwa Naha ya Germany.” Nyandiso ne i ipile hahulu m’ata mwa Münster.

Tolopo ya Kale ya Münster I Bata Cinceho

Tolopo ya kale ya Münster ne i na ni batu ba bat’o eza 10,000 mi ne i li mwahal’a mamota a silelezo a n’a bonahala ku sa konwa ku tulwa, ni lisilelezo ze ñwi ze eza limita ze 90 mwa bupala ni likilomita ze 5 ku potoloha tolopo. Kono mwahali mona ne ku shekesha hahulu ku fita lisilelezo za ona. Hatiso ye bizwa The Kingdom of the Anabaptists ya ba City Museum of Münster, i bulela za “mifilifili ya bupolitiki mwahal’a Babusi ni ba Lipisinisi.” Hape, bayahi ne ba filikanyiwa ki mikwa ya ba bahulu ba bulapeli. Tolopo ya Münster ya amuhela Cinceho mi ka 1533 ya cinca ku zwa mwa Katolika ni ku kena mwa Lutheran.

Yo muñwi wa bawayeleli ba batuna ba Cinceho mwa Münster ne li Bernhard Rothmann, munna wa kayeye. Muñoli Friedrich Oehninger u bulela kuli “mihupulo ya [Rothmann] ne i fetuhile luli ya si-Anabaptist; yena ni balikani ba hae ba bañwi ne ba hanile ku kolobeza limbututu.” N’a latilwe hahulu mwa Münster, nihaike ba bañwi ne ba bona kuli mihupulo ya hae ne i ikezi hahulu kusili. “Buñata-ñata bwa batu be ne ba tabela tumelo ya kale ne ba tunuhile mwa tolopo, inze ba bilaela ni ku liloka kuli ku ka ezahala ze maswe. Ma-Anabaptist ne ba selehanela kwa Münster ku zwa kwa libaka za kwahule, ka mulelo wa ku yo peta milelo ya bona.” Ku ata ko ku cwalo kwa ma-Anabaptist mwa Münster ne ku tahisize kezahalo ye sabisa.

Jerusalema Yo Munca wa Taekwa

Mabulu ba babeli be ne ba tutezi mwa Münster—ili Jan Mathys, muapehi ya n’a zwa kwa Haarlem, ni Jan Beuckelson, ya n’a zibahala kuli ki John wa kwa Leiden—kwa mafelelezo ne ba fitile fa ku eza musebezi o mutuna mwa Münster. Mathys n’a ipapatile ku ba mupolofita mi n’a zibahalize kuli April 1534 ki yona nako ya ku taha kwa Kreste kwa bubeli. Tolopo ya Münster ne i zibahalizwe ku ba Jerusalema yo Munca ya bulezwi mwa Bibele, mi batu ne ba bona kuli maungulo a fitile. Rothmann n’a atuzi kuli maluo kaufela a ka ba a makopanelo. Ba bahulu ba mwa tolopo ne ba na ni ku eza keto: Ku kolobezwa kamba ku tunuha mwa tolopo. Ku be ne ba nweliswa fa likolobezo za undi-wa-nyangela ne ku na ni be ne ba nwelisezwa fela kuli ba si ke ba siya mandu ni maluo a bona.

Ba mwa lilalanda ze ñwi ne ba komokile hahulu Münster ha ne i bile yona tolopo ya pili mo ne ku na ni ma-Anabaptist be ne ba tiile ka ku fitisisa mwa bulapeli ni mwa lipolitiki. Ka ku ya ka buka ye bizwa Die Täufer zu Münster, seo ne si tisize kuli “Münster i fetuhelwe ki Mubuso mutumbi wa Siroma O Kenile wa mwa naha ya Germany.” Mulena ya li Bishopu Count Franz von Waldeck, likwambuyu wa mwa silalanda, n’a onga-ongile mpi kuli i taeke Münster. Mpi yeo ne li ya balapeli ba Lutheran hamoho ni ba Katolika. Bulapeli bo bubeli b’o, bo ne bu lwanisana fa taba ya Cinceho mi ili bo ne bu tuha hape bu lwanisana mwa Ndwa ya Lilimo ze 30, ne bu tamani hamoho ku lwanisa ma-Anabaptist.

Ku Sinyeha kwa Mubuso wa Ma-Anabaptist

Ku tiya kwa mpi ye ne taseza ne ku si ka sabisa be ne ba silelelizwe mwa mamota a yona. Ka  April 1534, yona nako ye ne kulubelwa kuli ki yona ya n’a swanela ku taha lwa bubeli Kreste, Mathys a pahama fa pizi ye sweu ku zwa fande a tolopo, ka ku sepa kuli Mulimu u ka mu sileleza. Mu nahane fela mo ne ba sabezi balateleli ba Mathys ha ba talima fahalimw’a limota la tolopo ni ku iponela limpi ze ne ba taekile ha li pumaka Mathys ku mu eza tubindi-bindi ni ku paheka toho ya hae fa kota.

John wa kwa Leiden a yola Mathys mi a fiwa libizo la Mulena Jan wa ma-Anabaptist ba mwa Münster. N’a likile ku likanyeleza palo ya basali ku ya banna ka ku susueza banna ku nyala libali ka mo ne ba latela kaufela, kakuli mwa tolopo ne ku tezi basali ba bañata ku fita banna. Ka za taba ya kuli lika ne li ezwa ka ku tula tikanyo mwa mubuso wa ma-Anabaptist mwa Münster, babuki ni mahule ne ba fiwa koto ya lifu, kono ba libali bona ne ba tuhelelwa, mane libali ne li susuezwa. Mulena Jan ka sibili n’a nyezi basali ba 16. Muta yo muñwi wa bona, Elisabeth Wandscherer, ha n’a ikupezi kuli a zwe mwa tolopo, n’a pumilwe toho fapil’a nyangela.

Limpi ne li ambekile tolopo ka likweli ze 14, ku fitela tolopo ha ne i hapilwe kwa nalulelule mwa June 1535. Tolopo ya Münster ne i sinyizwe hahulu, mi ya li ku ba i sinyiwe cwalo hape haisi mwa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli. Rothmann n’a tobile, kono Mulena Jan ni baeteleli ba babeli ba ma-Anabaptist ne ba swelwi, ku tukufazwa, ni ku silahiwa. Litupu za bona ne li beilwe mwa likalamunanga ni ku li paheka inze li nyendaela fa tawala ya Keleke ya St. Lambert. Seifert u talusa kuli nto yeo ne “i ezelizwe ku ba temuso ye sabisa ku bao kaufela be ne ba kona ku tahisa mifilifili.” Kaniti, ku ikenya mwa lipolitiki ne ku tahisa ze maswe hahulu.

Ne ku ezaheziñi kwa lilalanda ze ñwi za ma-Anabaptist? Nyandiso ne i zwezipili mwa Yurope kaufela ka lilimonyana. Buñata bwa ma-Anabaptist ne ba kumalezi kwa likuka za bona za ku hana ku ikenya mwa busole, nihaike ne ku na ni ba sikai be ne ba na ni bulwani. Hañihañi, Menno Simons ya n’a banga muprisita a ba mueteleli wa ma-Anabaptist, mi kwa mafelelezo sikwata sa ma-Anabaptist sa kala ku bizwa kuli ma-Mennonite kamba sa biziwa mabiso a sili.

Likalamunanga Ze Talu

Ma-Anabaptist luli ne li balapeli be ne ba ikataza ku kumalela kwa likuka za Bibele. Kono liñañeleli ba mwa Münster ba tahiseza ma-Anabaptist ku tuhela mupilelo wa bona ni ku kalisa ku ikenya mwa lipolitiki. Ha ne ku ezahezi cwalo, sikwata seo sa fetuha sikwata sa batu ba ba lwanela petuho. Seo ne si tahisize sinyeho kwa ma-Anabaptist ni kwa tolopo ya Münster ya ikale.

Bapoti ba ba pota fahal’a tolopo yeo ba sa hupuliswanga ka za likezahalo zeo ze sabisa ze ne ezahezi lilimo ze bat’o ba 500 kwamulaho. Ka nzila ifi? Ka ku bona likalamunanga ze talu za sipi ze nyendaela kwa tawala ya keleke.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Mulena Jan n’a tukufalizwe, ku silahiwa, ni ku pahekwa fa tawala ya Keleke ya St. Lambert