Ze Ezahezi mwa Bupilo

Bupilo Bo Bunde Niha Ku Bile ni ku Lobeha Pilu

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO AUDREY HYDE

Ha ni iheta lilimo ze fitelela 63 ze ni bile mwa bukombwa bwa ka nako ye tezi—ze 59 kwa sibaka se situna sa tamaiso ya mwa lifasi kamukana sa Lipaki za Jehova—ni kona ku bulela kuli ni bile ni bupilo bo bunde. Ki niti kuli ku bona bo munn’a ka ba pili inze ba bulaiwa hanyinyani-hanyinyani ki kansa, ni bo munn’a ka ba bubeli ha ba nyandiswa ki butuku bo bumaswe bo bu angabaza bo bu bizwa Alzheimer’s, ne li nto ye butuku. Kono ni bata ku mi kandekela mo ni zwelezipili ku ba ni tabo niha ni bile ni matata ao.

NE NI hulezi fa famu ye n’e li bukaufi ni toloponyana ye bizwa Haxtun, ye mwa libala le li kwa mutulo-upa wa Colorado, bukaufi ni museto wa Nebraska. Ne ni li wa buketalizoho kwa bana b’a 6 ba bo Orille ni bo Nina Mock. Russell, Wayne, Clara, ni Ardis ne ba pepilwe mwahal’a 1913 ni 1920, mi na, na to pepwa silimo se si tatama. Curtis n’a pepilwe ka 1925.

Ka 1913, boma ba ba yo muñwi wa Baituti ba Bibele, ka mo ne ba bizezwa Lipaki za Jehova ka nako yeo. Hasamulaho, kaufela luna mwa lubasi lwa ba Lipaki.

Bupilo Bo Bunde mwa Libala

Bondate ne ba lata zwelopili. Mwa miyaho ya luna kaufela fa famu ne ku na ni malaiti, ili nto ye n’e si ka ata mwa linako zeo. Hape ne lu na ni lico ze fumaneha fa mafamu, ili mai a n’a zwalwa ki likuhu za luna, ni mabisi ni mafula a n’a zwanga kwa likomu za luna. Kwa ku kekela ne lu itusisanga lipizi mi ne lu limanga  makwili ni litolwana ze bizwa strawberry, hamoho ni buloto ni mbonyi.

Bondate ne ba lumela kuli luna bana kaufela ne lu swanela ku ituta ku sebeza. Mane ni si ka kalisa kale sikolo, ne ni lutilwe ku sebeza mwa masimu. Na hupula lizazi ha li lenga mwa mbumbi, mo ne ni limelanga likonkwani mwa simu ya luna. Ne ni nze ni ipuzanga kuli, ‘Kuli ni ka yo fita kwa mafelelezo?’ Mifufuzo ne i nze i lotanga fa mubili wa ka, mi ne ni lumakiwanga ki limuka. Fokuñwi ne ni ishwelanga makeke kakuli banana ba bañwi ne ba sa sebezangi ka t’ata sina mo ne lu sebelezanga luna. Kono cwale ha ni iheta kwa bwanana bwa ka, ni itebuha kuli ne lu lutilwe ku sebeza.

Mañi ni mañi n’a na ni musebezi wa hae. Ardis n’a ziba hande ku hama likomu ku ni fita, kacwalo na musebezi wa ka ne li wa ku kenisa mwa litebule za lipizi, ku zwisa teñi musutelo. Kono hape ne lu ikolanga ku bapala. Na ni Ardis ne lu bapalanga papali ya ku posa kambola ka kanyinyani ye bizwa ka Sikuwa kuli softball mwa sikwata sa babapali ba mwa silalanda sa luna. Ne lu bapalanga fa libaka ze shutana.

Mwa libala, mahalimu a ngwelukile busihu n’a buhehanga luli. Linaleli z’e likiti-kiti ne li ni hupulisanga Jehova Mulimu, yena Mubupi wa luna. Niha ne ni sa li mwanana, ne ni hupulanga Samu 147:4, ye li: “[Jehova] u bulela palo ya fo li kuma linaleli, u li beya mabizo kaufel’a zona.” Hañata busihu ha ku ngwelukile cwalo, nja ya luna, ye ne bizwa Judge, ne i samezanga toho ya yona fa mautu a ka kuli ni si ke na ikutwa buinosi. Hañata musihali ne ni inanga mwa malibela a luna inze ni buha masimu a buloto bo butala, moya ha u nze u fuka teñi, ili nto ye n’e tahisa kuli buloto bu bonahale inge silivera lizazi ha li benya.

Mutala wa Boma O Munde

Boma ne ba li musali wa fa lapa ya itingwa luli. Bondate kamita ne li bondate lubasi luli, mi Boma ne ba lu lutile ku ba kuteka. Ka 1939 ni bona ba ba yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Ne lu ziba kuli Bondate ne ba lu lata niha ne ba lu sebelisanga ka t’ata ni ku sa lu utela fa mautu. Hañata maliha ne ba pananga lipizi ni ku lu hoha fa silei. Ne lu ikolanga luli ku buha mo li benyeza litwa!

Kono Boma ki bona be ne ba lu lutile ku lata Mulimu ni ku kuteka Bibele. Ne lu itutile kuli libizo la Mulimu ki Jehova mi ki yena Mufi wa bupilo. (Samu 36:9; 83:18) Hape ne lu itutile kuli u lu file liketelelo, isi kuli lu si ke lwa ikola bupilo, kono kuli li lu tuse. (Isaya 48:17) Boma ne ba lu hupulisanga kamita kuli lu na ni musebezi wa butokwa wa ku eza. Ne lu itutile kuli Jesu n’a bulelezi balateleli ba hae kuli: “Evangeli ye ya mubuso i ka bulelwa mwa lifasi kaufela, ibe bupaki mwa macaba kamukana; kihona ku ka taha mafelelezo.”—Mateu 24:14.

 Mwa mazazi a kwa makalelo ao, ha ne ni zwanga kwa sikolo, ni ku fumana kuli boma ha ba yo mwa ndu, ne ni zamayanga ni ba bata. Nako ye ñwi ha ne ni na ni lilimo za buhulu ze 6 kamba ze 7, ne ni ba fumani mwa sitebule. Mi pula ya kala ku nela ka t’ata. Ne lu inzi mwa libulukelo la bucwañi bwa lipizi, mi na ba buza haiba Mulimu n’a tahisa Munda o muñwi hape. Ba ni kolwisa kuli Mulimu n’a sepisize kuli n’a si ke a tola a sinya lifasi ka munda hape. Hape ni hupula linako ze ñata ha ne lu matelanga ku yo kundama mwa ndu ya mwa musima kabakala tukundukundu to ne tu atile.

Mane ni si ka pepwa kale, boma ne ba abananga mwa musebezi wa ku kutaza. Mwa ndu ya luna ne ku to kopanelanga sikwata, mi kaufel’a bona ne ba na ni sepo ya ku yo pila ni Kreste kwa lihalimu. Nihaike boma ne ku ba belanga t’ata ku kutaza fa ndu ni ndu, lilato la bona la ku lata Mulimu ne li tuzi sabo ya bona. Ne ba sepahalile ku isa ha ba timela la November 24, 1969, ha ne ba na ni lilimo ze 84 za buhulu. Na ba shobotela kuli, “Ima, mu ya kwa lihalimu, mi mu ka yo kopana ni lindambo.” Ne ni tabezi hahulu kuli ne ni konile ku ba ni boma zazi leo ni ku ba taluseza buikolwiso bwa ka bwa za sepo yeo! Ba ni shobotela kuli, “Sishemo sa hao ku na ki se situna.”

Ne Lu Kalile ku Kutaza

Ka 1939, Russell a ba paina, ka mo ba bizezwa bakutazi ba evangeli ba ka nako kaufela ba ba li Lipaki za Jehova. N’a ezelize bupaina mwa Oklahoma ni Nebraska ku fitela ka 1944 ha n’a bizizwe ku yo sebeleza kwa sibaka se situna sa tamaiso sa mwa lifasi kamukana sa Lipaki za Jehova (se si bizwa Betele), se si kwa Brooklyn, mwa New York. Na ne ni kalile bupaina la September 20, 1941, mi ne ni sebelize mwa libaka ze shutana-shutana mwa Colorado, Kansas, ni Nebraska. Lilimo zeo za bupaina ne li lilimo za tabo, isi fela ka libaka la kuli ne ni konile ku tusa ba bañwi ku ituta ka za Jehova kono hape kakuli ne ni itutile ku itinga ku yena.

Ibat’o ba ka nako ya n’a kalile Russell bupaina, Wayne n’a li kwa yunivesiti hamulaho wa ku sebeza ka nakonyana. Hasamulaho n’a memilwe ku yo sebeleza kwa Betele. N’a sebelize nakonyana kwa Kingdom Farm, bukaufi ni Ithaca, mwa New York. Kwa famu yeo ki kona ko ne ku limiwa lico ze n’e fepa lubasi lo lunyinyani lwa be ne ba sebeleza teñi, hamoho ni babeleki ba ba bat’o ba 200 ba fa Betele ya kwa Brooklyn. Wayne n’a sebelisize yeloseli ni buikoneli bwa hae mwa sebelezo ya Jehova ku isa lifu la hae ka 1988.

Ardis muhulwan’a ka n’a nyezwi ku James Kern, mi ne ba pepile bana b’a ketalizoho. U timezi ka 1997. Muhulwan’a ka yo muñwi Clara, u zwezipili ku sepahala ku Jehova ku to fita ni la kacenu le, mi ha ni li fa pumulo, ni sa yo mu potelanga kwa ndu ya hae kwa Colorado. Curtis, ñomba wa luna n’a tile kwa Betele ya kwa Brooklyn mwahal’a lilimo za ma-1940. N’a matisanga mota ku ya ni ku zwa kwa Kingdom Farm, ye ne lwalanga lico ni lika ze ñwi. U shwile cwalo ka 1971 a si ka nyala.

Takazo ya Ka Ne Li Sebelezo ya fa Betele

Bahulwani ba ka ba bashimani ne se ba ile kwa Betele, mi ni na ne ni na ni takazo ya ku yo  sebeleza teñi. Ni sepa kuli mutala wa bona o munde ki ona o ne u tahisize kuli ni na ni memelwe kwateñi. Ku teelezanga boma ha ba ambola litaba za kwakale za kopano ya Mulimu ni ku iponela talelezo ya bupolofita bwa Bibele bwa za mazazi a maungulelo ne ku ni tahiselize takazo ya ku yo sebeleza fa Betele. Ne ni itamile ku Jehova mwa tapelo kuli ha n’a ka ni fa kolo ya ku sebeleza fa Betele, ne ni si ke na zwa fateñi ni kamuta konji ha ne ni ka ba ni tamo ya Sikreste ya ku peta.

Ne ni fitile fa Betele la June 20, 1945, mi ne ni filwe ku kenisanga mizuzu. Ne ni kenisanga mizuzu ye 13, mo ne ku na ni mimbeta ye 26 ye ne tokwa ku yaliwa ka zazi, ni ku kenisanga mwa makozwana, mapahamelo, ni mawindo. W’o ne li musebezi o t’ata. Ka zazi ha ne ni li kwa musebezi, ne ni ipulelelanga kuli, ‘Ki niti kuli u katezi, kono u fa Betele, yona ndu ya Mulimu!’

Kwa makalelo a sebelezo ya ka ya fa Betele, kwa ezahala nto ye swabisa. Kakuli ne ni hulezi mwa matakanyani, ne ni sa zibi kuli nto ye bizwa dumbwaiter ne li kakwepe ke ne ka zamaisanga lika za ku sebelisa ku zwa kwatasi ku ya kwahalimu mwa muyaho o shangatami. Mi zazi le liñwi ha ne ni sweli ku sebeza, na amuhela luwaile, mi ne ni kupiwa kuli, “Ha mu lu fe kwateñi kwa dumbwaiter.” Ya n’a lizize luwaile l’o a lu puma ka bubebe mi ne ni sa zibi za ku eza. Kono cwale na hupula kuli muzwale yo muñwi wa fa sibaka fo ne ni sebeleza n’a li weta. Kacwalo na ngongota fa sikwalo sa hae ni ku mu taluseza kuli, “Ba mi tokwa kwa kicini.”

Ku Nyalana ni Bo Nathan Knorr

Ku zwa mwa ma-1920, be ne ba li fa Betele be ne ba bata ku nyala ne ba na ni ku zwa fa Betele ni ku yo sebeleza za Mubuso ko kuñwi. Kono kwa makalelo a ma-1950, bosinyalana b’a sikai be n’e se ba inzi nako ye telele fa Betele ne ba lumelezwa ku nyalana ni ku sa zwa fa Betele. Kacwalo, Nathan H. Knorr, y’o ka nako yeo n’a okamela musebezi wa za Mubuso mwa lifasi kaufela ha n’a bonisize kuli wa ni tabela, na li, ‘Yo yena h’a na ku zwa fa Betele!’

Bo Nathan ne ba na ni misebezi ye miñata mwa ku okamela misebezi ya Lipaki za Jehova mwa lifasi kaufela. Kacwalo ne ba si ka ni patela niti, mi ba ni fa mabaka ha ni swanela ku nahana hande ni si ka lumela kale ku nyalwa ku bona. Mwa mazazi ao ne ba zamayanga hahulu inze ba potela mitai ya Lipaki za Jehova mwa lifasi kaufela mi hañata ha ba ile ne ba yo fezanga liviki. Kacwalo ba ni taluseza kuli ne lu si ke lwa banga hamoho ka nako ye telele.

Ha ne ni sa li mwanana, ne ni nahananga za ku nyalwa kwa makalelo a maliha ni kuli hamulaho fela wa sinawenga na ni munn’a ka lu ye kwa pumulo ya mazazinyana kwa lioli za Pacific kwa Hawaii. Mi ne lu nyalani matabula, la January 31, 1953, mi musihali wa la Mukibelo leo, ni la Sunda lwa tola mwa New Jersey. La  Mubulo lwa kala ku sebeza. Kono viki ye tatama, lwa funduka ku ya kwa pumulo ya viki i liñwi.

Mulikani Ya Sebeza ka T’ata

Bo Nathan ne ba na ni lilimo ze 18 za buhulu ha ne ba tile fa Betele ka 1923. Ne ba lutilwe misebezi ki batu be ne ba na ni yeloseli, ba ba cwale ka bo Joseph F. Rutherford, bona be ne ba okamela musebezi wa Lipaki, ni bo Robert J. Martin be ne ba okamela za lihatisezo. Muzwale Martin ha s’a timezi ka September 1932, bo Nathan ba ba bona baokameli ba lihatisezo. Silimo se ne si tatami, Muzwale Rutherford a ya ni bo Nathan ha ne ba il’o potela mitai ya Lipaki za Jehova kwa Yurope. Ka January 1942 Muzwale Rutherford h’a timela, bo Nathan ba fiwa buikalabelo bwa ku okamela musebezi wa Lipaki za Jehova mwa lifasi kaufela.

Bo Nathan ne ba lata zwelopili, ne ba lelela za kulo ya kwapili kamita. Ba bañwi ne ba nga kuli ku eza cwalo ne ku sa swaneli, kakuli mafelelezo a muinelo wo wa linto ne a ngiwa ku ba fakaufi hahulu. Mane muzwale yo muñwi ya n’a boni milelo ya bo Nathan n’a ba buzize kuli: “Hape ze ki lika mañi, Muzwale Knorr? Kuli u na ni tumelo ni ye kana?” Ba alaba kuli: “Ni na ni tumelo, kono haiba mafelelezo a sa tahi ka bubebe ka mo lu nahanela, ha lu na ku ziyeleha.”

Muhupulo o muñwi o ne ba na ni ona bo Nathan sihulu ne li wa ku toma sikolo sa balumiwa. Kacwalo, la February 1, 1943, sikolo sa balumiwa ne si kalilwe kwa famu ye tuna kwa n’a sebeleza kaizel’a ka Wayne ka nako yeo. Nihaike sikolo seo ne si ama ku ituta hahulu Bibele ka likweli ze bat’o ba ze ketalizoho, bo Nathan ne ba boni teñi kuli baituti ba fumana nako ya ku ishumusa. Mwa litopa za kwa makalelo-kalelo, ne ba yo bapalanga ni bona lipapali za mbola, kono hasamulaho ne ba tuhezi ku bapalanga ka ku saba likolofalo ze ne kona ku ba palelwisa ku fumaneha kwa mikopano ya sikiliti ya mwa mbumbi. Kono ba iketela ku ba muzamaisi wa papali. Baituti ne ba tabelanga hahulu bo Nathan ha ne ba lobanga ka bomu milao ya papali, ili ku shemuba baituti ba kwa linaha li sili.

Misipili ni Bo Nathan

Hasamulaho wa nako, na kala ku yanga ni bo Nathan kwa linaha li sili. Ne ni ikolanga makande a ze bonwi ni babeleki ba fa mitai ni balumiwa. Ne ni kona ku iponela lilato ni buipeyo bwa bona, mi ne ni zibile misebelezo ya bona ni mipilelo ya mwa linaha mo ba sebeleza. Mwa lilimo ze fitile, ni zwezipili ku amuhelanga mañolo a buitebuho kwa lipoto zeo.

Ha ni hupula misipili ye ne lu banga ni yona, ni hupulanga ze ñata ze n’e ezahezi. Ka mutala, ha ne lu il’o pota kwa Poland, likaizeli ba babeli ne ba nze ba shobotelana inze ni li teñi. Se ni ba buza kuli, “Ki kabakalañi ha mu shobota?” Ba kupa swalelo, mi ba talusa kuli ne ba twaezi ku shobotanga musebezi wa Lipaki za Jehova ha ne u kwalezwi mwa Poland mi mwa mandu a bona ne ku beilwe lipangaliko ze ne nga manzwi.

Kaizeli Adach ne li yo muñwi wa ba bañata be ne ba li teñi musebezi ha ne u kwalilwe mwa Poland. Milili ya hae ne li ye putani-putani mi ye miñwi ne i kwahela pata. Zazi le liñwi a nanula milili ye n’e kwahela pata yeo ni ku ni bonisa liñiba le lituna, le ne li tahisizwe ki ku natiwa ki munyandisi. Ne ni kakamalile hahulu ku iponela ze ne i tahisize nyandiso ye situhu ye ne ba tiyezi mizwale ni likaizeli ba luna.

Sibaka se ni lata hahulu se si tatama Betele, ki Hawaii. Ni hupula mukopano o n’o bile teñi k’o mwa muleneñi wa Hilo ka 1957. Ne li kezahalo ye tuna, mi palo ya be ne ba fumanehile teñi ne li ye tuna ku fita palo hamoho ya Lipaki ba mwateñi. Mane muzamaisi wa tolopo yeo a fa bo Nathan kii ya muleneñi. Ba bañata ba taha ku to lu lumelisa, inze ba lu apesa lifaha za lipalisa.

Mukopano o muñwi o n’o tabisize ne li  o ne u ezelizwe kwa Nuremberg, mwa Germany, ka 1955, mwa sibaka mo ne ba kopanelanga masole ba Hitler. Ki taba ye zibahala hande kuli Hitler n’a itamile ku yundisa batu ba Jehova mwa Germany, kono cwale mwa sitediyamu yeo ne ku tezi Lipaki za Jehova! Ne ni palezwi ku tibela mioko ya ka. Libulelelo ne li le lituna, mi kwamulaho wa lona ne ku na ni misumo ye mituna ye 144. Ne ni li fa libulelelo mi ne ni kona ku bona baputehi ba bañata-ñata, ba ne ba fitelela 107,000. Kwa mafelelezo a sitediyamu yeo ne li kwahule ku eza kuli ne ni sa koni ku bona mubamba wa mafelelezo.

Ne lu kona ku bona busepahali bwa mizwale ba kwa Germany ni m’ata a n’a ba file Jehova ka nako ye ne ba nyandiswa ki ba Nazi. Seo ne si tiisize katulo ya luna ya ku sepahala ni ku zwelapili ku sepahala cwalo ku Jehova. Bo Nathan ne ba file ngambolo ya mafelelezo, mi ha se ba felize, ba zungisa lizoho ku laeza baputehi. Ni bona honaf’o ba kala ku laeza ka ku zungisa tutaulo twa bona. Ne ku bonahala inge simu ye buheha ya lipalisa.

Poto ye ñwi hape ye ni sa koni ku libala ki ya kwa Portugal ka December 1974. Ne lu fumanehile kwa mukopano wa pili wa Lipaki mwa Lisbon musebezi wa luna wa ku paka ha se u lumelelizwe. Ne u kwalezwi ka lilimo ze 50! Nihaike ka nako yeo ne ku na ni fela bahasanyi ba Mubuso b’a 14,000 mwa naha, kwa mikopano ye mibeli ye n’e ezizwe ne ku fumanehile batu ba ba fitelela 46,000. Ne ni lotisize mioko mizwale ha ne ba ize: “Ha lu sa tokwa ku ipata. Lu lukuluhile.”

Ku zwa fo ne ni kalezi ku yanga mwa misipili ni bo Nathan ku to fita ni kacenu le, ni ikolanga hahulu ku eza bupaki bwa ku tandalelwa—mwa lifulai, mwa macelo—ni bupaki bwa mwa mikwakwa. Nako kaufela ni lwalanga lihatiso kuli ni be ya itukiselize. Nako ye ñwi ha ne lu libelela fulai ye n’e liyehile, musali yo muñwi a ni buza ko ne ni sebeza. Puzo yeo ne i tahisize kuli ni be ni puhisano ni yena, ni ba bañwi be ne ba teeleza. Sebelezo ya fa Betele ni musebezi wa ka wa ku kutaza li ni patehisize ni ku ni fa tabo ye tuna.

Ku Kula ni Kelezo ya Malaezo

Ka 1976, bo Nathan ba kenelwa ki butuku bwa kansa, mi na ni ba mwa lubasi lwa fa Betele lwa ba tusa ku itiisa mwa butuku b’o. Niha ne ba kula cwalo, ne lu memelanga kwa muzuzu wa luna batu ba ba shutana-shutana ba ba zwelela kwa mitai mwa lifasi kaufela be ne ba to itutanga misebezi ye miñwi kwa Brooklyn. Na hupula ha ne lu potezwi ki bo Don ni Earlene Steele, Lloyd ni Melba Barry, Douglas ni Mary Guest, Martin ni Gertrud Poetzinger, Pryce Hughes, ni ba bañwi ba bañata. Hañata ne ba lu kandekelanga ze n’e ezahala mwa linaha za habo bona. Sihulu ne ni tabiswanga ki makande a ama buitiiso bwa mizwale ba luna ba ba kwalezwi musebezi.

Bo Nathan ha ne ba boni kuli ne ba tuha ba shwa, ne ba ni file kelezo ye nde ye n’e ka ni tusa mwa bumbelwa. Ne ba ize: “Lu bile ni linyalo la tabo. Ku ba bañata ha ku bangi cwalo.” Nto ye ñwi ye n’e tahisize kuli linyalo la luna li be la tabo ne li kuli bo Nathan ne ba beyanga ba bañwi mwa munahano. Ka mutala, ha ne lu yanga mwa misipili, ha lu fumana batu, ne ba ni bulelelanga kuli: “Audrey, haiba fokuñwi ha ni zibahazi batu ku wena, libaka kikuli ni libezi libizo la bona.” Ne ni tabile hahulu kuli ne ba ni taluselize cimo cwalo.

Bo Nathan ne ba ni hupulisize kuli: “Ha se lu shwile, sepo ya luna i ka talelezwa, mi ha lu sa tola lu utwa butuku hape.” Kihona ba ni susueza kuli: “U talimele kwapili, kakuli ki kona ko u inzi mupuzo wa hao. U si ke wa zwelapili ku nahana za kwamulaho—nihaike mihupulo ya zona i ka zwelapili. Nako i ka ku tusa ku libala za teñi. U si ke wa filikana ni ku ishwela makeke. U be ya tabile kuli u bile ni limbuyoti ni tabo ye. Hasamulaho u ka fumana kuli mihupulo yeo i ka ku tahiseza tabo. Mihupulo ya za kwamulaho ki mpo ye zwa ku Mulimu.” Ba ekeza kuli: “U ipatehise—u like ku sebelisa bupilo bwa hao mwa ku tusa ba bañwi. Ku eza cwalo ku ka ku tusa ku ba ni tabo mwa bupilo.” Kwa mafelelezo, la June 8, 1977, bo Nathan ba siya lifasi.

 Ku Nyalana ni Bo Glenn Hyde

Bo Nathan ne ba ni bulelezi kuli ne ni kona ku pila ka ku hupulanga fela za kwamulaho kamba ku kala bupilo bo bunca. Kacwalo ka 1978, ha se ni tutezi kwa Watchtower Farms kwa Wallkill, mwa New York, na nyalana ni bo Glenn Hyde, munna ya buheha, wa mombela, ya wile pilu. Ba si ka ba kale Paki, n’e ba li lisole la United States ha ne ba lwana ni Japan.

Bo Glenn ne ba sebelezanga mwa sisepe se ne si posanga malumo a bizwa torpedo mi ne ba sebelezanga kwa injini ya sisepe. Kabakala lilata la injini yeo, ne ba tuhezi ku utwa hande. Hamulaho wa ndwa, ba kala musebezi wa ku timanga mililo. Ka lilimo-limo ne ba banga ni litolo ze maswe kabakala ze ne ba boni mwa ndwa. Ne ba lutilwe niti ki muñoli wa bona ya n’a ba kutazanga ka ku tandalelwa.

Hasamulaho, ka 1968, bo Glenn ne ba memilwe kwa Betele kuli ba to ba batimi ba mililo kwa Brooklyn. Mi ba kwa Watchtower Farms ha ne ba lekile mushini wa bona wa ku timisa mililo, ne ba lumezwi ku yo sebeleza teñi ka 1975. Hasamulaho ba kenelwa ki butuku bo bu angabaza bo bu bizwa Alzheimer’s. Hamulaho wa ku ba mwa linyalo ka lilimo ze 10, bo Glenn ba timela.

Ne ni ka itiisa cwañi? Ne ni omba-ombilwe hape ki butali bo ne ba ni file bo Nathan ha ne ba zibile kuli ne ba tuha ba shwa. Ne ni kuta-kutezi ku bala ze ne ba ni ñolezi ka za mwa ku ezeza mwa bumbelwa. Manzwi ao ni sa a talusezanga ba bañwi ba ba shwelwa ki bosinyalana ni bona, mi ni bona ba omba-ombilwe ki kelezo ya bo Nathan. Sina ka mo ne ba ni susuelelize, ku talima kwapili ki ko kunde.

Sizwale Sa Butokwa

Se si tusize hahulu kuli ni be ni bupilo bo bunde bwa tabo ki ku ba ni balikani ba bande ba mwa lubasi lwa fa Betele. Yo muñwi wa bona ki Esther Lopez, ya n’a felize kwa Sikolo sa Giliadi sa Bibele sa Watchtower ka 1944 mwa sitopa sa bulalu. N’a kutezi kwa Brooklyn ka February 1950 ku to ba mutoloki wa lihatiso za luna za Bibele za mwa puo ya Spanish. Hañata bo Nathan ha ne ba siyo, Esther n’a banga mulikani yo mutuna. Ni yena u kwa Watchtower Farms. S’a na ni lilimo ze mwahal’a ma-90, s’a fokola luli, mi u babalelwa mwa kapatela ka luna.

Kwa lubasi lwa hesu lwa kwa nama, ki Russell ni Clara fela ba ba sa pila. Russell s’a na ni lilimo za buhulu ze fitelela 90 mi u sebeleza ka busepahali fa Betele ya kwa Brooklyn. Ki yo muñwi wa be ne ba li ba pili ku lumelezwa ku ina fa Betele hamulaho wa ku nyala. Ka 1952, n’a nyalani ni Jean Larson, y’o ni yena n’a li fa mutai ka nako yeo. Bo Max likaizeli za Jean ne ba tile kwa Betele ka 1939 mi ba to yola bo Nathan fa buokameli bwa lihatisezo ka 1942. Bo Max ba sa na ni buikalabelo bo butuna fa Betele, ku kopanyeleza cwalo ni bwa ku babalela bo Helen basali ba bona ba ba lateha, ba ba kula butuku bwa multiple sclerosis.

Ha ni iheta lilimo ze 63 za sebelezo ya ka nako kaufela ku Jehova, ni kona ku bulela kuli bupilo bwa ka bu bile bo bunde. Betele ne i bile yona haesu, mi ni sa zwelapili ku sebeleza teñi ka tabo. Ni lumba bashemi ba ka be ne ba lu lutile butokwa bwa ku sebeza ni ku ba ni takazo ya ku sebeleza Jehova. Kono se si tahisa luli kuli bupilo bu be bo bunde ki sizwale sa luna se sinde ni sepo ya ku pila ni mizwale ni likaizeli ba luna mwa paradaisi fa lifasi, inze lu sebeleza Mubupi wa luna yo Mutuna, yena Mulimu a nosi wa niti, Jehova, ku ya ku ile.

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Bashemi ba ka fa sinawenga sa bona mwa June 1912

[Siswaniso se si fa likepe 24]

Ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa bulyo: Russell, Wayne, Clara, Ardis, na, ni Curtis ka 1927

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Ni yemi mwahal’a Frances ni Barbara McNaught, ha ne lu eza bupaina ka 1944

[Siswaniso se si fa likepe 25]

Fa Betele ka 1951. Ku zwa kwa nzohoto ku ya kwa bulyo: Na, Esther Lopez, ni Jean mulamwange

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ni bo Nathan ni bashemi ba bona

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ni bo Nathan ka 1955

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Ni bo Nathan mwa Hawaii

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Ni bo Glenn, bo munn’a ka ba bubeli