“Mutu Kaufela Ya Na ni Ngana U Sebeza ka Zibo ya Hae”

KETELELO ya mwa Linzwi la Mulimu, yona Bibele, ‘i lakazeha ku fita gauda, mane ku fita gauda ye ñata ye kenile hande.’ (Samu 19:7-10) Ki kabakalañi? Kakuli “se si lutiwa ki ya butali [Jehova], ki liwelu-welu la bupilo; si pimisa batu kwa lilaba la lifu.” (Liproverbia 13:14) Ha i latelelwa, kelezo ya mwa Mañolo ha i na ku kondolokisa fela bupilo bwa luna kono i ka lu tusa ni ku pima malaba a beya bupilo bwa luna mwa kozi. Ki kwa butokwa hahulu luli ku bata zibo ya mwa Mañolo ni ku pila ka ku lumelelana ni ze lu ituta!

Ka mo ku ñolezwi kwa Liproverbia 13:15-25, Mulena Salumoni wa Isilaele ya kwaikale n’a file kelezo ye lu tusa ku pila ka zibo kuli ku kone ku ikola bupilo bo bunde ni bo butelele. * Ka ku itusisa mashitanguti a makuswani, u bonisa ka m’o Linzwi la Mulimu li kona ku lu tuseza ku latiwa ki ba bañwi, ku zwelapili ku sepahala mwa bukombwa bwa luna, ku amuhela kelezo, ni ku keta hande balikani. Hape u bonisa butali bwa ku siyela bana sanda hamohocwalo ni ka za ku ba fa kalimelo ka lilato.

Mutu ya Na ni Kutwisiso wa Latiwa

Salumoni u li: “Mutu ya na ni kutwisiso wa latiwa; kono nzila ya bapumi ki ya matulungundu.” (Liproverbia 13:15) Pulelo ya kwa makalelo ye tolokilwe kuli “kutwisiso” “i talusa ku ba ni butali, katulo ye lukile, mihupulo ye minde,” kona mo i taluseza hatiso ye ñwi. Ha ku belangi t’ata mutu ya na ni tulemeno to tu cwalo ku latiwa ki ba bañwi.

Mu nahane ka m’o Paulusi n’a itusiselize kutwisiso ku Mukreste ka yena Filemoni,  muta n’a mu kutiseza Onesimo, mutang’a Filemoni ya n’a tobile kono ili yo cwale n’a fetuhile Mukreste. Paulusi n’a elelize Filemoni ku amuhela Onesimo ka lilato, sina mwa n’a ka amuhelela yena muapositola ka sibili. Mane Paulusi n’a sepisize kuli u ka lifela Filemoni haiba ku na ni sa n’a mu kolotezi Onesimo. Ki niti kuli Paulusi n’a ka kona ku itusisa m’ata a hae ku laela Filemoni ku eza se si swanela. Kono muapositola a keta ku talima taba ka maseme ni ka lilato. Ka ku eza cwalo, Paulusi n’a ziba hande kuli Filemoni n’a ka mu utwa, mi mane n’a ka eza ze ñata ku fita ni za n’a mu kupa ku eza. Kana ha lu swaneli ku eza balumeli ba bañwi ka nzila ye swana?—Filemoni 8-21.

Kwa neku le liñwi, nzila ya bapumi ki ya “matulungundu.” Ka mukwa ufi? Ka ku ya ka caziba yo muñwi, linzwi le li itusisizwe fa li talusa “ku tiya kamba ku sa zikinyeha, ka ku ama kwa mukwa wo situhu wa batu ba ba maswe. . . . Mutu ya tundamena mwa nzila ya hae ya maswe, ili ya situhu ni ya sa amuheli kelezo ye nde ya fiwa ki ba bañwi, u liba kwa sinyeho.”

Salumoni u zwelapili kuli: “Mutu kaufela ya na ni ngana u sebeza ka zibo ya hae; kono litanya u zamaya a bonahalisa butanya bwa hae.” (Liproverbia 13:16) Mutu y’o ya na ni ngana h’a na mano a bupumi. Ngana f’o i zamaelela ni zibo mi i ku mutu ya butali, ili ya nahana lika ka tokomelo pili a si ka nga kale muhato. Ha nyaza-nyaziwa fela ku si na libaka kamba nihaiba ku tapaulwa, mutu ya na ni ngana u ñaña mulomo wa hae. U lapela ku Mulimu kuli a mu tuse ku bonisa muselo wa moya o kenile kuli a si ke a fela pilu. (Magalata 5:22, 23) Mutu ya na ni ngana ha tuheleli mutu yo muñwi kamba muinelo o muñwi ku mu zamaisa. Kono u na ni pilu-telele mi ha ikenyangi mwa likomano ze ba ipumananga ku zona hañata ba ba nyemanga kapili ha ba fosezwa.

Mutu ya na ni ngana hape u sebelisanga zibo ha eza likatulo. Wa ziba kuli mihato ye minde ha i tahi ka ku nuha, ka ku eza lika ka mw’a ikutwela fela, kamba ka ku latelela fela ze ba eza ba bañwi. Kacwalo, u banga ni nako ya ku nyakisisa muinelo wa li ku ona. U tatubisisanga buniti kaufela ni ku keta za kona ku eza. Kihona a ka bata Mañolo ni ku keta milao kamba likuka za mwa Bibele za swanela ku sebelisa. Nzila ya mutu ya cwalo i ka zwelapili ku ba ye lukile.—Liproverbia 3:5, 6.

“Ndumeleti ya Sepahala U Tisa Ze Pilisa”

Ka ku ba Lipaki za Jehova, lu filwe musebezi wa ku shaela lushango lwa Mulimu. Lishitanguti le li tatama li lu tusa ku zwelapili ku sepahala ha lu nze lu eza musebezi wa luna. Li li: “Numwana ya na ni lunya u ka wela mwa kozi; kono ndumeleti ya sepahala u tisa ze pilisa.”—Liproverbia 13:17.

Se si koñomekwa fa ki tulemeno twa numwana. Ku cwañi haiba numwana  ka lunya a bondola kamba ku cinca lushango? Kana ha na ku fiwa katulo? Mu nahane ka za Gehazi mutang’a Elisha, ili yo ka mukwañuli n’a bulezi lushango lwa buhata ku Naamani, nduna wa mpi ya Siria. Mbingwa ya n’a folisizwe Naamani ya kumalela Gehazi. (2 Malena 5:20-27) Ku cwañi haiba ndumeleti ha sepahali mi u tuhela ku zibahaza lushango? Bibele i li: “Ha u sa mu lemusi kuli a tuhele mizamao ya hae ye maswe; ya maswe yo u ka shwa kabakala bumaswe bwa hae; kono ni ka bata mali a hae mwa lizoho la hao.”—Ezekiele 33:8.

Kwa lineku le liñwi, ndumeleti ya sepahala wa ipilisa ni ku pilisa ba ba mu utwa. Paulusi n’a elelize Timotea kuli: “Tokomela mizamao ya hao; tokomela ni tuto ya hao, u tundamene mwateñi. Kakuli ha u eza cwalo u ka ipilisa, u pilise ni ba ba ku utwa.” (1 Timotea 4:16) Mu nahane ka za ku pilisa ko ku tiswa ki ku shaela taba ye nde ya Mubuso. Ku susueza batu ba lipilu ze nde ni ku ba libisa kwa niti ye ba lukulula. (Joani 8:32) Batu niha ba ka hana ku teeleza kwa lushango, numwana ya sepahala ‘u ka pilisa moyo wa hae.’ (Ezekiele 33:9) Haike lu si ke lwa keshebisa ku peta musebezi wa luna wa ku kutaza. (1 Makorinte 9:16) Haike lu tokomele ku “bulela Linzwi,” mi ni kamuta lu si ke lwa li fokolisa kamba ku li natifaza kuli lu hohe batu.—2 Timotea 4:2.

‘Ya Itumelela ku Nyaziwa Wa Kutekiwa’

Kana mutu ya na ni ngana wa swanela ku halifa ha fiwa kelezo ye nde? Liproverbia 13:18 i li: “Ya hana ku laelwa, u ka tahelwa ki bubotana ni ku iswabela; kono ya itumelela ku nyaziwa u ka kutekiwa.” Lu ka eza hande hahulu ku amuhela ka buitebuho nihaiba kalimelo ye lu si ka kupa. Kelezo ye nde i kona ku ba ye tusa hahulu ka nako ye lu sa lemuhi kuli lwa i tokwa. Ku mamela kelezo ye cwalo ku kona ku lu sileleza kwa maswabi ni ku lu tusa ku pima likozi. Ku keshebisa kelezo ku ka tisa ku iswabela.

Pabazo, ye fiwa ka nako ye lukela, ya yahisa mi kaniti luli ya susueza. Kono hape lu swanela ku libelela ni ku amuhela kalimelo. Mu nahane mañolo a mabeli ao Paulusi n’a ñolezi Timotea. Nihaike n’a mu babaza kabakala busepahali bwa hae, mañolo ao a tezi likelezo ze ne filwe ku Timotea. Paulusi hañata n’a elelize mutangana y’o ka za ku ba ni tumelo ni lizwalo le linde, ka za mwa ku sebelisanela ni ba bañwi mwa puteho, ni mwa ku huliseza  bulumeli ni ku kolwa ka za na ni zona, ku luta ba bañwi, ku hanyeza bakwenuheli, ni ku feleleza bukombwa bwa hae. Ba banca mwa puteho ba ka eza hande ku kupa ni ku amuhela kelezo ku ba ba na ni yeloseli mwa puteho.

‘U Kopane ni Ba Ba Butali’

Mulena ya butali u li: “Ha u fumani s’o n’o shukelwa, ku munati mwa pilu; kono kwa matanya, ku tuhela bumaswe ki bumai.” (Liproverbia 13:19) Ka za taluso ya lishitanguti le, hatiso ye ñwi i li: “Haiba sikonkwani si petwa kamba mulelo ku talelezwa ka mo ne ku tokwahalela, mutu u banga ni munyaka kabakala z’a petile . . . Bakeñisa kuli mutu u banga ya tabile hahulu ha peta mulelo wa hae, ku tuhela bumaswe ku lukela ku ba nto ye nyenyisa maswe kwa matanya. Litakazo za bona li kona ku talelezwa fela ka linzila ze maswe, mi ha ne ba ka tuhela bumaswe, fohe ne ba ka palelwa ku ba ni munyaka wa ku peta ze ba lakaza.” Ki kwa butokwa hahulu kuli lu be ni litakazo ze lukile!

Sango sa luna ni ba bañwi si kona ku ama hahulu munahano wa luna, ze lu lata, ni ze lu sa lati! Salumoni u bulela ka za niti ye sa cinci h’a li: “Ya kopana ni ba ba butali, ni yena u ka talifa; kono ya twaelana ni matanya u ka utwa butuku.” (Liproverbia 13:20) Kaniti, liango ze lu eza, ibe ka nzila ya za ku itabisa ka zona, ka ku itusisa Intaneti, kamba ka ze lu bala, li ka ama mo lu inezi ni mo lu ka bela kwapili. Ki kwa butokwa hahulu ku keta ka butali batu be lu eza sango ni bona!

‘Siyela Bana Sanda’

Mulena wa Isilaele u li: “Bumai bu zuma ba ba maswe; kono ba ba lukile ba ka fumana ze nde.” (Liproverbia 13:21) Ku pila ka ku luka ku tusa hahulu, kakuli Jehova u babalela ba ba lukile. (Samu 37:25) Nihakulicwalo, lu lukela ku lemuha kuli kaufela luna lu tamwa ki ‘linako ze lu pila ka zona, ni ki bushiko kamba bumai bwa luna.’ (Muekelesia 9:11) Kana ku na ni se lu kona ku eza kuli lu itukiseze likezahalo ze si ka libelelwa?

Salumoni n’a ize: “Mutu yo munde u siyela bana ba hae sanda.” (Liproverbia 13:22a) Bashemi ba kona ku siyela bana ba bona sanda sa butokwa hahulu luli ha ba ba tusa ku ba ni zibo ya Jehova ni ku hulisa silikani se sinde ni yena! Kono kana ne i si ke ya ba nto ye butali ku eza litukiso, haiba kwa konahala, za ku babalela ka zona lubasi muta haiba mushemi a timela ka sipundumukela? Mwa libaka ze ñata, litoho za mabasi ba kana ba eza litukiso za ku bulukisa mali ka insurance, ku ñola wilu ya ka mulao, ni ku buluka mali a ku itusisa kwapili.

Ki nto mañi ye kona ku bulelwa ka za sanda sa ba ba maswe? Salumoni u ekeza kuli: “Bufumu bwa ya maswe bu bulukelwa ya lukile.” (Liproverbia 13:22b) Kwand’a ku ba ni limbuyoti lifi kamba lifi za cwale, manzwi ao hape a ka talelezwa muta Jehova a ka taleleza sepiso ya hae ya ku eza “lihalimu le linca, ni lifasi le linca” ili mo ku ka ‘yaha ku luka.’ (2 Pitrosi 3:13) Ka nako yeo, ba ba maswe ba kabe ba yundisizwe, mi “ba ba ishuwa ba ka luwa naha.”—Samu 37:11.

 Mutu ya na ni ngana u sebeza ka zibo niha li mubotana. Liproverbia 13:23 i li: “Mubotana ya lima simu ya hae u fumana lico ze ñata, kono ba bañwi ba bulaiwa ka ku ba eza mo ku si na niti.” Mubotana u ka kutula hahulu ka ku sebeza ka t’ata ni ka ku fuyolwa ki Mulimu. Niteñi, ha ku si na katulo ye lukile, sifumu sa kona ku fela.

‘U Mu Nate A Sa Li Yo Munyinyani’

Batu ba ba si ka petahala ba tokwa ku kalimelwa, mi ba tokwa ku laelwa ku zwa kwa bwanana. Mulena wa Isilaele u li: “Ya tokwisa mwan’a hae tupa, u mu toile; kono ya mu lata, u mu nata a sa li yo munyinyani.”—Liproverbia 13:24.

Tupa i swaniseza m’ata. Kwa Liproverbia 13:24, tupa i talusa m’ata a bushemi. Mwa taba ye bulelwa fa, ku itusisa tupa ha ku talusi ku shapa luli mwana ka tupa. Kono tupa i yemela kalimelo ye fiwa, ku si na taba ni mo i felwa kalimelo yeo. Fokuñwi, nyazo ye fiwa ka sishemo i kona ku ba ye likani kwa ku sikulula mwana ni ku cinca mikwa ya hae ye fosahezi. Yo muñwi mwanana yena mwendi u tokwa nyazo ye tuna ku fita yeo. Liproverbia 17:10 i li: “Mutu ya na ni ngana u utwisisa ku nyaziwa, ku fita litanya h’a shapiwa litupa ze mwanda.”

Kalimelo ya bashemi kamita i swanela ku fiwa ka lilato ni ka butali kuli i kone ku tusa hande bana. Mushemi ya lilato ha tuheleli bufosi bwa mwan’a hae. Kono u talimisisa bufosi bwa mwana kuli a kone ku bu tongola ka ku itahanela pili bu si ka toma kale mibisi. Niteñi, mushemi ya lilato u ka mamela kelezo ya Paulusi ye li: “Ni mina bondate, mu si ke mwa halifisa bana ba mina; kono mu ba hulise ka ku ba lemusa, ni ka tuto ya Mulena.”—Maefese 6:4.

Ku cwañi haiba mushemi a lemaza mwana ni ku palelwa ku mu hakulula ka swanelo? Kana mushemi ya cwalo wa kona ku lumbiwa hasamulaho kabakala ku beka-beka mwana? Kutokwa ni hanyinyani! (Liproverbia 29:21) Bibele i li: “Mwana ya sa babalelwi u swabisa m’ahe.” (Liproverbia 29:15) Ku zina-zina ku itusisa m’ata a bushemi ku bonisa moya wa ku sa isa pilu ku mwana ni wa kutokwa lilato ku yena. Kono ku fa kalimelo ka sishemo ni ka ku tiya ku bonisa kuli bashemi ba iyakatwa bana ba bona ka lilato.

Mutu ya na ni ngana ili ya lukile ya eza lika ka zibo u ka fuyaulwa. Salumoni u lu kolwisa kuli: “Mutu ya na ni niti wa ca, mi u kula hande; kono limba za ba ba maswe li ka lapa.” (Liproverbia 13:25) Jehova wa ziba ze nde ze lu tokwa mwa mupilelo wa luna kaufela—ibe mwa lubasi, mwa ku eza liango ni ba bañwi, mwa bukombwa bwa luna, kamba ha lu kalimelwa. Mi ha lu latelela ka butali kelezo ye fumaneha mwa Linzwi la hae, kaniti luli lu ka ikola bupilo bo bunde.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 28]

Ha nyaza-nyaziwa ku si na libaka, mutu ya na ni ngana u ñaña mulomo wa hae

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Mushaeli wa Mubuso ya sepahala u peta ze nde ze ñata

[Siswaniso se si fa likepe 30]

Hailif’o pabazo ya susueza, lu lukela ku amuhela hakululo

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Mushemi ya lilato ha tuheleli bufosi bwa mwan’a hae